Білім және ғылым министрлігі

№8

Кобаяси Такидзи 1903 - 1933 жылдар аралығында өмір сүрді. Оның шығармашылығы оннан аса повестермен романдардан тұрады. Жазушының жаңа жапон әдебиетіне енгізген жанр түрлері: “Өзім туралы” повестері (Ватакуси -сэцу) ; “Рухани жан дүни туралы әңгімелер ” (“Синкее сэ:сэцу”). әңгімелері “Үлкен аға” (“Ани”), “Кэн”, “Харутиянның тарихы”, “Қызметшілер мерекесі”, “Арзан тәттіліктің лавкасы”, “Үлкен әпкенің естеліктері”, “Қарлы кеш”. Повестер: “Өз жолын тапқанг әйел”, “Қардан қорғайтын шоқ тоғай”. Жазушының көлемді туындылары: “1928 жылдың 15 наурызы”, “Шығыс Куттянға сапар”, “Қатыспайтын жерсу иесі” және тағы басқа. Жазушының көркемдік стильдік ерекшеліктері жан- жақты қырынан орын алды.

Балауыздай лап етіп,

Жанып жатыр төгіліп.

Қып-қызыл боп лаулайды

Арғы беттен от алауы өріліп
Үрей билеп таң атпай

Көрген жандар бірінен соң біреуі

Айқайлайды жер теуіп,

Балауыздай телеграф бағаны

Жанып жатыр өртеніп...
Мәңгі жастық

Хиросима қорымында

Жас жапырақ қанаттарын қағып тұр

Өліммен өрт орнында

Жанымды азап қарып тұр
Мәңгі жастық

Жұтқан қастық...

Хиросима қорымында жас жапырақ

Көлеңкеңді түсіре бер

Жан- жарасын түсіне көр.
Адамба ол ?

Адам ба ол ?

Атом бомба не істемеді!

Небір ұсқын түсе енеді,

Әйел, ері айырғысыз

Сан мың күйге түскен еді,

Еріндері көнектей боп

“Көмектес...” деп

Құлаққа әлсіз шалынады.

Ыңырсыған бір үн келіп...

Адам ба ол? Келген нәубет,

Қайда кеткен кескін келбет?

Жапондар - (нилондизиз) күншығыс елінің адамдары – ұлт. Жалпы саны 100 млн асады. Жапония мерзімді басылымдар санымен олардың тиражы жөнінен капиталистік елдер арасында алдыңғылардың бірі. Негізгі ірі басылымдар белгілі бір монополистік топтың мүддесін қорғайды. Жапон баспасөзінде “Асахи симбунсия”, “Майнита симбунсия” және “Иомури симбунсия” газет журналдары жетекші рол атқарды.

Провинциялық газеттер жергілікті мәселелерді, жалпы ұлттық және халықаралық пробелемаларды қамтыды. Аса ірі буржуазиялық газеттері: “Асахи” (1979), “Майнити”(1872), “Иомури”(1874), “Нихон кэдзай” (1876) т.б (Жапон), ағылшын тілінде – “Асхи ивнинг ньюс” (1954), “Майнити деили ньюс”, “Джапон таймс”(1897), “Тлою корон” (1866) т.б. Саяси партиялық газеттері “Акахата”(1928), “Такусэй симбун” (1941), жапон компартиясының демократиялық социял партиясының браганы, “Сякой симпо” (1959). Жапон тіліндегі алғашқы әдебиет үлгілері (“Кодзики шежірелері”, “Маньесею” өлеңдер жинағы 8и ғасырда пайда болды.) “Кодзики” эпикалық шығарма. Бұған ертедегі мифтік әңгімелер аңыздар құдайлармен батырлар жөніндегі ертегілер, тарихи әңгімелер түрлері және поэзия үлгілері енген. Ал 8 ші ғ/ң 2-ші жартысында пайда болған. “Маньесю” антологиясынан халық поэзиясымен қатар, алғашқы жазба әдебиет үлгілері Хитомаро мен Акахитоның, Окураның лирикалары да орын алған.15-16 ғасырда поэзия жетекші роль атқарды театрлар ашылып драматургия пайда болды.

15ғасырдың басында әдебиетте революциялық рух пайда бола бастады.

Жазушы Киносита Наоэнің “Отты бағана” атты романында милитаризм үкімет басшыларының зұлымдық әрекеттері әшкереленеді. Симадзаки Томсон шығармашылығы (Орындалмаған ант), “Көктем ”, “Таң алдында” т.б. жапон әдебиетіндегі сыншыл реализмнің биік шыңы болды.

Жапонияда демократияшыл поэзияның негізін қалаушы ақын Исикава Такубоко (1885-1912) өзінің “Бір уыс құм” (1910), “Көңілсіз ойыншық” (1912) атты кітаптарында халықты революцияға қарсы күреске шақырды.

Бақылау сұрақтары

1. 
   Кобаяси Такидзи өмірі.
   
2. 
   Кобаяси Такидзи шығармашылығы.
   
3. 
   «Өзім туралы» повесінің айналасындағыларға әсері.
   
4. 
   Тамехи Хара «Жанып жатыр телеграф бағаны» үзіндінің мән мағанасы.
   
5. 
   «Мәңгі жастық» өлеңі.
   

1.“Өзім туралы” повесінің айналасындағылырға әсері.

2.Тамихи Хара “Жанып жатыр телеграф бағаны” үзіндісінің мән - мағынасы.

Студенттердің үйде орындайтын тапсырмалары

1. Тест.

Үндінің ұлы жазушысы ақыны ағартушысы нәсілділікке қарсы күрескен қаһарман патрют перзенті қоғам қайраткері гуманист Рабиндронат Тагор Бенгальяның астанасы. Кулькулатта 1861 жылы 7-мамыры күні дүниеге келген. Зияны жанурда тәрбиелеген зерделі Рабиндронат ес білген шақтан ақ өзін қоршаған болмысқа ойлы назар сезімтал жүрекпен заманда әділ ажырата біледі. Оның ілкі сауат ашқан мектебі мезгілі оншалықты ұзақ емес. Небәрі 12-13 жасында тәмандалады. Бұл туралы ол кейінірек былай деп жазды: Менің жастық шағым үшін ең бір игілікті нәрсе, жанұямызда орын тепкен артистік сонымен бірге әдеби атмосфера болды.

Шыныда да Тагор үйі өзінше бір Университет сияқты етеді.

Олардың жанұясында Бенгольянның сондай көрнектілер музиканттар қоғам қайраткерлері дәйім қонақта болып маслиқат құрған Ұлы жазушының өзі еске алғандай осынан тәлімгері ортаның әсерінен ерте көз ашқан ол 16 жасынан бастапақ өлеңдерінен мақалаларымен баспасөз бетінде жиі көріне бастады. Тырнақ алды өлеңдер жинағы кешкі жырлар 1881 жылы ал көлемді еңбегі «Баутхакуранир хат» 1883 жылы жарық көрді. Сол 80 жылдың соңына қарай әлеуметке «Диаздер мен бемальдер» суреттер және жырлар атты жинақтарын ұсынады.

Біздің эрамыздан бұрынғы ХХ ғасыр шамасында Инд мен Ганг жағалауындағы көне үнді жұрты жалпы көлемі «Илиада» мен «Одиссеяға» барабар бір мың жирма сегіз гилен шығарып, оларды «Риведа» атаған. Он кітапқа топтастырады. Гилендердің классикалық қопарылмалы тіліндегі әлем-айшық-өрнектерге, лирикалық толғаныстарға, көркем образдарға қарағанда үнді халқында тіпті «Ригведаға» дейін де ғасырлар бойы дамып, жетіліп келген сөз өнері болғанға ұсайды.

«Ригведа» гимдері арқылы қалыптасқан әдеби дәстүр этикалық талғам тағы бір мың жыл өткен соң үнді халқының әлемге әйгілі ұлы дастандары «Махабхаратаға» одан кейін «Рамаянаға» ұласады.

«Махабхарата» - керемет көркем ескеткіш: дастанның 19 кітабындағы өлең көлемі екі жүз он төрт мың жол, немесе «Илияда» мен «Одесседан» сегіз есе артық.

«Махабхаратаның» бір алуан (наль туралы) аңызын В.А.Жуковский аударған болатын. Аударманың көркемдік құнын В.Г.Белинский жоғары бағалаған. Осы фактының өзі-ақ көне үнді поэтикасында эстетикалық талап пен талғам жоғары болғанын аңғартады. Екі поэмадағы бас кейіпкерлер «Махабхаратадағы» кришина «Ромаянадағы» Рама мифтік нанымдар тұтқынында бұлаңдап, құдайға баланған қалпында қалып қоймайды, жерге түседі, кәдімгі жер басып жүрген адам бейнесінде суреттеледі. Әсіресе «Ромаянаның» 2-6 кітаптарындағы суретеулермен баяндаулар әрі шынайы, әрі шыншыл. Осыған қарағанда, я болмаса поэманың көркемдік ерекшеліктеріне қарағанда, көне үнді поэтикасында жоғары дәрежедегі (әжептеуір) эстетикалық пинцип және жүйе болған.

Қысқасы эллада эстетикасынан жүздеген жылдар бұрын көне үндінің көркемдік көзқарасы туып, қалыптасқан: сол арқылы үнді поэтикасының өзгеше заңы, ережелері белгіленген. Ол заң ереже бойынша, үнді жазушылары өздерінің көркемдік шығармаларын әрқашан тек «Ригведа» гимдеріндегі «Махабхарата» және «Рамаяна» дастандарында сю жеттер мен образдар негізінде ғана жазушы шарт болған. Мысалы, аты шулы калидаса өзінің «Шакунтала» драмасын «Махабхаратаның» бір эпизодына құрса, одан бір мың бір мың, бір мың бір жүз жыл кейін Тулси Дас (ХVІ ғ.) «Дамаяна» сюжетін негізге алып, «Рамаяна» немесе «Рамачаритаманаса» деген поэма жазған.

Бұл жайды біз тек факті ретінде ғана айтып отырған жоқпыз. Үнді әдебиетіндегі мұндай көркемдік дәстүр үнді жазушыларына дайын эпикалық тақырыптар, сюжеттер мен образдар ұсынып қана тынған жоқ, соларды игеру, көркем жинақтау тәсілдерін қоса көрсетті. Мұның өзі аталған дәстүр арқылы көне үнді әдебиетінде белгілі дәрежеде логикалық байптау, шығармашылық жинақтау, эстетикалық жүйелеу, жасалды деген сөз. Ал, байптау, жинақтау, жүйелеу атаулының бәрі-теория. Баяғы, базғы заманның парасат дүниесіндегі алғашқы әдебиет-эстетикалық талғамдар, міне, осындай туған.

«Махабхарата»-бұдан 2500 жылдан астам уақыт бұрын дастан болып қалыптасып, халық арасында аса кең тараған көне Үндінің ұлы эпосы. Әлем әдебиетінің алтын қорынан алатын орны айрықша.

Шығармашылық негізіндегі фабуласы-Гастинапур патшалығындағы панада мен каураға атты туысқан екі рулы елдің трагедиялық ұрысы. Осыдан өрбіген сюжет қызықты. өріліп, арналы әңгімеге ұласады.

«Махабхаратаны» ежелгі Үнді халқының сан ғасыр өмірінің тіршілік-тынысының, бүкіл болымысының энциклопедиясы деп атауға болады. Өз алдына тұрған түрлі философиялық концентрациялар мен ұшқыр фантастика, астарлы аллегрия мен нәзік лирика, махаббатқа, сүйген жарға кіршіксіз адалдық, адам психологиясы мен әдетғұрпы, салт-сана бүкіл дастан бойында желіленіп, алуан оқиғалар арқылы ауыса астасып жатады.

Және бір ғажайып - бүгінгі ғылыми-техникалық революция замандағы шырқау шың-космос пен шыңырау терең-су асты, адамзат арқыл-ойының озық жетістіктері осынау көне дастаннан көрініс беретініне таңданбасқа шара жоқ.

Әлем әдебиетінің осы бір ұлы шығармасы түркі тілдес халықтардың ішінде қазақ тіліне тұңғыш рет аударылып отыр. Аударған белгілі ақынымыз әбубәкір Нілібаев.
Бақылау сұрақтары

1. 
   Р.Тагор қай жылы, өз қаражатына мектеп ашты.
   
2. 
   Тагордың “Халық ықыласы” атты жыры Үндістанның қандай жыры болды(әнұраны).
   
3. 
   Мұхтар Омарханұлы Әуезов Тагор жайлы қандай еңбек жазды.
   
4. 
   Тагор шығармалары қай тілдерде жазылды (бенгал және ағылшын).
   
5. 
   Р.Тагор шығармалары қай жылдардан әлем тілдеріне аударыла бастады (1913ж).
   
6. 
   Тагор жырлары – философиялық – ойшылдық тереңдіктермен дараланған шығармалары. //“Кемеңгер көңіл”, “Жер жұмағы”, “Мақтау мен даттау”, “Мәңгі жасау” (1899ж),//
   
7. 
   Р.Тагор өмірі, туылған жері.
   
8. 
   Р. Тагор - Халықаралық Нобель сыйлығының лауреаты атағын қай жылы алды(1913ж).
   

1. Р.Тагор қай жылы, өз қаражатына мектеп ашты.

2. Тагордың “Халық ықыласы” атты жыры Үндістанның қандай жыры

болды(әнұраны).

3. Мұхтар Омарханұлы Әуезов Тагор жайлы қандай еңбек жазды.

4. Тагор шығармалары қай тілдерде жазылды (бенгал және ағылшын).

5. Р.Тагор шығармалары қай жылдардан әлем тілдеріне аударыла бастады (1913ж).

6. Тагор жырлары – философиялық – ойшылдық тереңдіктермен дараланған

шығармалары. //“Кемеңгер көңіл”, “Жер жұмағы”, “Мақтау мен даттау”, “Мәңгі

жасау” (1899ж),//

7. Р.Тагор өмірі, туылған жері.

8. Р. Тагор - Халықаралық Нобель сыйлығының лауреаты атағын қай жылы алды(1913ж).

9. Кемеңгер көңіл”, “Жер жұмағы”шығармаларын талқылау

Студенттің үй тапсырмасы

1. Хронологиялық кесте.

2.Реферат

3.Тест тапсырмасы.

4. “Халық ықыласы” атты жырына конспект жазу.
№10

Тақырыбы:

Азербайжан әдебиеті XIII-XIV ғасыр

Жоспары:

1. Физулий Мухаммед Сулейменүлы (1494-1556) өмірі

2. Азербайжан және басқа түркі халықтарына ортақ ақын

3. Мирза Ибрагимов өмірбаяны жөнінде мәліметтер

Орта ғасырда өмір сүріп, артына өшпестей мұра қалдырған шығыс поэзиясы алыптарының бірі, азербайжан халқының үлы ақыны Мухаммед Физули. Ол (шамамен 1448 жылы туып 1556 жылы өлген) араб Иранның Кербеле (қазақ үғымында Кербала) дейтін қаласында, өзінің оқымыстылығымен аты шыққан Сүлйеменнің семьясында дүниеге келген.

Ақынның әкесі Сүлеймен Бағдатқа азербайжанның Арша округінен көшіп барған көрінеді. Оны кейбір зерттеушілер муфти болған деседі. Бірақ Физули өз шығармаларында әкесінің кім болғандығы туралы ештеңе де айтпайды. Физули әуелі Кербеледегі мектепте, кейін Бағдаттағы медреседе оқиды. Ол мектепте оқып жүрген кезден бастап-ақ махаббат жайында кысқа-қысқа өлеңдер жаза бастайды. Бірақ ғылымсыз поэзия бос сөз екенін түсінген ақын өз поэзиясында филсофиялық ойларға да ерекше мән береді. Сондықтан да оны халық "біздің білімпаз" деп атап кетеді. Шынында да Физули өз кезінде көп нәрседен хабары бар үлкен білімді адам болған. Ол азербайжан, араб, парсы тілін жақсы білген және сол тілдерде көркем шығармалар жазған. Ол тілдерді жақсы меңгеруінің арқасында Таяу Шығыстың мәдениетімен, әдебиетімен түгел дерлік таныс болған. Оның поэзиясын оқып отырғанда ақынның тарих, медицина, астрономия, геометрия, логика, философия тағы басқа да ғылымдармен жақсы таныс болған адам екендігін аңғаруға болады. Ол өзінің "Шкірлер жүйесі" деген шығармасында ертедегі гректің философтарына тоқтап Платонның, Аристотельдің, Гераклидтің, тағы басқа да ескі грек философтарының шығармаларынан мысалдар келтіреді. Бүлардың барлығы да Физулидің өз заманында біраз нәрседен хабары бар, білімді адам болғандығын дәлелдейді. Физули араб, парсы, үнді, өзбек әдебиетін өзінің азербайжан әдебиетіндей жақсы білген. Сондықтан да ол өз шығармаларында Абу Новастың, Хасанның, Хаганидің, Низамидің, Әлішер Науаидың, Ахмеди Шейхының аттарын жиі атап, шығыс мүсылмандарының әдеби өмірімен таныс екенін аңғартып отырады.

Физулидің жастық шағы тарихи оқиғаларға толы кезең болды. Бағдадтың маңайында талай тарихи оқиғалар болып жатты. Оның бала кезінде бір династия қирап, онын орнына екінші династия келіп орнады. 508 жылы Шах Ислам Хатай Бағдадты жаулап алып, ондағы дін орталықтарын қайтадан қалпына келтіре бастады. Кербале мен Неджеф қалаларында) жаңадан дін орталықтарын ашты. Осы кезде ақынның мектепте сабақ беріп жүріп, дінді жақтаған кездері де болады. Бірақ ақын Сефевид мемлекеті мен --оның басқарушы топтарының сөзін сөйлеп, сойылын соғып кеткен жоқ.¹^ Үнемі дүрыстық жағында, халық жағында болды.

1534 жылы Бағдадты Осман империясы жаулап алды. Физули бүл соғысты өз көзімен көрді. Ол Сүлеймен сүлтанның ордасын қүрметпен қарсы алды. Ақынның ондағы ойы туған жерінің жағдайы жақсарар ма екен. дегендік еді. Бірақ ақынның бүл үміті де ақталмады. Ақын сол кезде түрік сүлтанын Бағдад қаласына бастап келген түрік ақындары Хаяли және , Яхьбектермен танысты. Физули ол туралы өзінің "Ләйлі-Мәжнүн" -поэмасында өте жақсы айтқан.

Ақын 1537 жылы "Ләйлі - Мәжнүн" поэмасын аяқтап, одан кейін философиялық шығармалар жазуға кірісті.

Бірақ ақын бүл кезде де үш тілде ғазалдар мен одалар жазуын Г тоқтатқан жоқ. Сөйтіп ол өзінің "Жүрек досы", "Денсаулық пен дерт": "Шарықтау мен сенім", "Кезбе мен тақуа" және тағы басқа да философиялық .'. шығармаларын өз өмірінің соңғы кезіне дейін жазды.

Физули Сүлеймен сүлтан Бағдадта түрғанда одан көмек сүрай барады..., Сүлеймен сүлтан ақынның бүл арызын қанағаттандырып, оған айына 9 сом ақша көмек беріп түруға рүқсат етеді. Бірақ, ақын ақша көмекті ала алмайды Осыған байланысты ақын сүлтанның бас уәзірі Мүстафа Челебиге арнап, өзінің белгілі шығармасы "Шағым туралы кітабын" жазады. Бүдан өзінің бар -. өмірін поэзия мен өнерге арнаған тамаша талантты ақын Физулидің. жоқшылықта өмір сүргенін аңғаруға болады. Физули ешкімге көп иіле бермейтін намысқор адам болған. Оның осы мінезі шығармаларынан да айқын көрінеді. Ол халықтың ауыр халін көріп, оның тағдырына қайғырумен« болады. Өз шығармаларында халықты қанаушыларды батыл сьшап, әшкерелеп отырады.

Сол кездегі дін иелері ақын шығармаларының халық арасына кеш тарауына мүмкіндік бермеді. Сондықтан да ақын өзінің әрбір өлеңінің басында, ортасында, аяғында өзінің дінге деген қарсылығын білдіріп отырды. Ол поэзияның діннен бөлек өз алдына ғылым екендігін, оның талаңттан туатындығын айтты. Оны өзінің "Кезбе мен тақуа" деген шығармасына жазған алғы сөзінде: пэзияны жаны сүймейтін Захид пен поэзияны жақсы көретін Риндтың диалогы үстінде шеберлікпен шешіп берді. Поэзияны жақсы көргені үшін Риндқа ыза болған Захид:

"Мен енді түсіндім. Сен өлеңді сүйеді екенсің. Саған алланьг жамандаған өлеңдер де үнайтын болар. Поэзия деген өтірік, сенің санаңда сондай жалғандықтың ізі қалған. Ондай жалған сөзді таратушыларды халык бағаламайды. Сен онан аулақ жүр" - дейді. Оған Ринд: - "Поэзияның бағасын . кемітуге болмайды. Поэзия - ақыл- ойдың жиынтығы. Өлеңді алланың өзі де -жек көрмейді. Өлеңді бағаламау - өмірді бағаламаумен бірдей. Онда айтылатын пікірлер адамға ой салады. Сондықтан халық оны жақсы көрсді. ' Оны шығарушы ақындарды қүрмет түтады" - деп жауап қайырады. Бүдан Физулидің поэзияға қаншалықты мән бергенін аңғару қиын емес. Ақынның; мұндай ойлары оның басқа басқа шығармаларында жиі кездесіп отырады.

Физули поэзияда өмір шындығын дұрыс көрсету керек деген . шарт қойды. Ол, туралы ақындар: "Мен поэзия басқашасының ішінде жүргенде шындықтың қаш иісі ауасымен дем аламын", - деп жазды.

Физули көркем өнердегі жаңалықты жаны сүйе қарсы алган ақын. Ол көп білетін талант иесі - бүрын айтылмаған тың ойлар айтуға-'." тырысу керек дейді. Одан әрі ақын "Маған дейін өлең шығарған ақындар., терең, таланытты адамдар. Олар ғазалдардың бір жерінде әдемі бір сөз кездессе, оны қайта-қайта қарап, жөндеп отырған. Сөйтіт олар өзінен кейінгілерге тыңнан тауып айтатын асыл сөздерді аз қалдырған. Нағыз шебер өзінен бүрын не айтылды, соныңда біліп отыру керек. Бұл шығармаларында өзінен бүрын айтылып кеткен ойларды қайталамау үшін керек дейді. Осы талапты ақынның өзі де бүлжытпай орындап, өзіне бүрынғы ақындардың не айтып кеткендерін білу үшін көптеген шығармаларлы оқып шыққан. Сөйтіп ақын поэзия саласында бүрын айтылмаған тың пікірлер айтуға тырысқан. Сондықтан ол: "Мен әлемдегі”, шеберлік дүниесінде жалғыз-ақ өз атым түрсақ екендеп ойлайтын қызғаншак.' адаммын" - деп бекер айтқан жоқ. Ол өзінің түнімен отырып жазған ойларын'; таңертең түрып қарағанда оның ішінен өзнен бүрынғы ақындар айтып кёткен; ойларға үқсас пікірлер кездесіп қалса, сол арада сызып тастап отырған. Кейле_ч . Физулиге мына сөзіңіз түсініксіз, бүрын кездеспеген, айтылмаған сөз ғои дегі" келушілер де болған. Сонда ақын ол адамнан тезірек құтылуға тырысып:. "Бүл не деген тағылық. Айтылған сөз бүрын да айтылған. Ал, айтылмаған сөз бүрында айтылмаған, сол үшін мен кінәлімінбе?" -деп бүрылып кете берегін болған. Бүдан ақынның әрбір сөз, әрбір сөйлем үшін қаншалықты уакыт бөліп, тер төккенін анғару қиын емес.

Физули көркем сөз қуатына ерекше мән бере отырып ақынцарға да аур талап қойған адам. Ол көп сөзділік ойдың жауы екенін айта келіп ақындардан ойдың түжырымды, әрі түсінікті болуын талап етеді. Тіпті ол ақылды айтылған сөздің ішінде де артық сөздер көп болады дейді.

Бүл айтылғандардан Физулидің поэзиясы мен көркем өнерге үлкен мән беріп, қандай талап қойған анғаруға болады. Ақынның өз творчествосы да осы биік талаптарға түгелдей жауап беріп отырды.

Физули Таяу Шығыстағы лириканың асқан шебері болды. Ол Таяу Шығыс ақындарына ғазал жанрының классикалық үлгісін үсынады. Сөйтіп әзербайжан ғазалдарын бүрын болып көрмеген биікке көтерді. Физули поэзияның ішінде лирикаға ерекше мән берді. Ол лириканы бұқара халықпен жақындастыра түсетін, оның ойы мен сезімін тербейтін қүрйлдеп қарады. Себебі жазу, сызуы болмаған ел үшін жаттап алуға ғазал жаныры қолайлы болды.

Мирза Ибрагимов өмірбаяны жөнінде мәліметтер.

Советтік Азербайжан жазушысы Ибрагимов Мирза Аждарович 1911 жылы кедей шаруасының, отбасында ту-ған. Ата-анасынан ерте айрылып, ол тіпті жап-жас кезінен еңбек ете бастады: байлардын, үйлерінде жұмыс істеді, қой бақты, арқалап құмырамен су тасыды.

Совет өкіметі М. Ибрагимовты ауыр және жартылай па-насадз емірден Кіұтқарды. Ол пионерлер үйымының көмегі-мен ФЗУ мектебінде оқый бастады, содан кейін мұнай өнеркәсіп техникумын бітірді.

М. Ибрагимовтын, әдеби творчествосының, алғашқы тәж-рибелері 1930 жылға жатады, бұл оның мұнай кәсіпшілігін-де жұмыс істеп, жұмысшылардың әдебиет үйірмесіне белсе-не қатысып жүрген кезі еді. Co кезде-ақ ол бірқатар әңгі-мелер жазған болатын.

Әдебиетке қатты қызыққанын сезіп және арнаулы білім-нің қажеттігін аңғарып, М. Ибрагимов Азербайжанның мемлекеттік ғылыми-зерттеу институтынын, әзірлік бөліміне түсіп, оны 1933 жылы бітіреді. Арада біраз уақыт өткен-нен кейін М. Ибрагимов ғылым академиясының Ленинград-тағы шығыс тану Институтының аспирантурасына кіреді, 1941 жылы филология ғылымының кандидаты дәрежесіне диссертация қорғады.

М. Ибрагимовтың «Хаят» атты пьесасы (1935) бірінші ірі шығармасы болып табылады; ол колхоз құрылысын нығайту күресіне арналған еді. Бұл пьеса үшін авторға 1936 жылғы республикалық конкурсте екінші сыйлық берілген. Автор өзінің, «Мадрид» атты екінші пьесасын (1938) испан халқының фашист басқыншыларына қарсы ерлік күресіне арнап жазды. Автор Үлы Отан соғысы жылдарында (1942) жазған «Махаббат» пьесасында гитлерлік Германияға қар-еы соғыста совет адамдарының тылда жеңісті шыңдаған қа-жырлы еңбегін суреттеген.

М. Ибрагимов өзінің драмалық шығармаларында өмір-дегі шиеленіскен конфликтердің, айқын, реалистік характер-лердің және жанды диалогтын, шебері етіп көрсетті. М. Ибрагимовтын, ұлттық драматургияның, ен, жақсы дәстүрлері негізінде жазған пьесаларынын, советтік азербайжан драма-тургиясын және оның театрын дамытуда үлкен маңызы бар.

Мирза Ибрагимов Оңтүстік Азербайжан еңбекшілерінің, өмірі мен олардың иран деспотиясына қарсы күресіне ар-налған толып жатқан шығармалардың авторы болып табы-лады. 1948 жылы ол Азербайжан, Иран жұмысшылары мен шаруаларының ирандық реакционерлерге және олардың, ағылшын-америкалық қожайындары — Шығыс халықтарын құл етушілеріне іқарсы ұлттық тәуелсіздігі мен демократия жолындағы қажырлы күресін сыпаттайтын прозалық ең көлемді шығармасы — «Туады күн» романын жазды. Осы ро-маны үшін Сталиндік сыйлық берілді.

Жазушы публицистика саласында да жүмыс істеп жұр. Әдебиет жөніндегі ғылми ірі еңбектерінін, ішінде азербай-жан әдебиетінін, классигі, прозаик, драматург және публи-цисі Джалил Мамед-Кулизадеге (1869—1932) арнаған үл-кен зерттеу жұмысын айтуға болады.

М. Ибрагимов аудармашы жағынан да мәлім. Ол азербайжан тілінде Шекспирдін, «Король Лир» мен «Он екінші түнін», Чеховтын, «Аиалы-сіңлілі үш қыз» пьесаларын, Чер-нышевокийдің, «He істеу керек?» романын және де басқа көптеген шығармаларды аударды.

1.Физулий Мухаммед Сулейменүлы (1494-1556) өмірі

2. Азербайжан және басқа түркі халықтарына ортақ ақын

3. Мирза Ибрагимов өмірбаяны жөнінде мәліметтер

1. 
   Физулий Мухаммед Сулейменүлы 1537 жылы "Ләйлі - Мәжнүн" поэмасын аяқтауы.
   
2. 
   Физулийдің философиялық шығармалары
   
3. 
   М. Ибрагимов аудармашы.
   
4. 
   М. Ибрагимов азербайжан тіліне Шекспирдін шығармаларын аударуы.
   

1. 
   Сұрақ – жауап
   
2. 
   Конспект
   

№11

1. 
   Мырза Фатали Ахундов өмірі, шығармашылығы
   
2. 
   Мырза Фатали еңбектері
   

Кеңестік шығыс халыктарының еткен дәуір деп ғылыми, мәдени даму

жолдарын сөз еткенде азербайжан халқының аса көптеген ағартушысы, демократ-жазушысы, философ ғалымы Мирза Фатали Ахундовтың eciмін атамай кету мүмкін емес. Мирза Фатали Ахундов XIX гасырдагы азербайжанның бүкіл коғамдық-саяси және философиялық ой - өрісі аса үлкен қайраткер болды. Оның творчествосы азербайжан мәдениеті, тарихында жаңа дәуірді бастады. Ipi коғам қайраткері, материалист және жауынгер атанған Мирза Фатали өзі елде ұлттык, драматургия мен театрдың, реалистк прозаның негізін салды. Ол өз замандастарының ішінде 6ipiнші болып, орыс мэдениетше кол созды, азербайжан жазуын араб алфавитімен европаның жазу жуйесше көшіруді көздед1, шығыс елдерде үстемдік құрып отырган қоғамдық, курылыс пен діни фанатизмд1 батыл эшкерелед1.

М.Ф.Ахундов өзінің жан-жакты талантынан туган халықтың жарқын келешегі уш1н куреске арнады. Оның қаламынан шыққан көркем сөз туындылары мен ғылыми ецбектері түгелдей патриоттык, жэне гуманистік идеяларга негізделген. Халық бойындагы рухани күшті көре білген ол, ел ишяъ мэдениетт шамшырағын жағып, сол куштщ оянуын армандады. «Менің халықты тәрбиеге, ғылымга, өнердің өркендеуі мен мэдениетке жетелепм келед1» дед1 ол өзінің игі ісі мақсатын Ахундов ешуақьпта ұлтшылдыктың тар шеңберінде караған жок. Ол ұлы интернационалист, адамзаттыц жак,ын досы болды. Ғалымның «Мен адам баласын сүйемін адам баласын кім сүйсе, мен соның сенімд1 құлымын» деген niKipi оныц бул саладагы кезкдрасынаныц танытады.

Мирза Фатали Ахундовтыц тарихи қызмет1 Азербайжанга капиталистк қарым-қатынастың еркін кіріп, феодалдық шаруашыльқты ығыстыра бастаган дэуірге орайлас келед1. Сондьщтан да ол вз шыгармаларында феодалдьщ кұрылыстың жауы жэне жаңа когамдық куштердщ жаршысы есебінде көрінді.

Ахундов 1812 жылы Нух қаласында туды. Жас кезінде шығыс

тілдеріінен көбірек үйренген шыгыс гылымын зерттеді. Әкесінің ақылымен ол араб гылымын уйренуге ден қойды. Бірақ азербайжан халқының ұлы ағартушы акыны Мирза-Шафи Вазехпен кездесу оның бұл ойын бұзып кетті. Ол орыс мектебіне түсіп 1834 жылы Ахундов Тифлиске көшіп барып, Кавказдагы азаматтық бөл!мнің бас меңгерушісі мекемесінде тілмаш болып істеді. Сонымен катар 1836 жылдан бастап Тифлисің уезд1к училищесінде азербайжан тілінен сабак берд1. Бұл жылдары ол Кавказга жер аударылып келген орыс декабристер1 А.А.Бестужев-Марлинскиймен, А.И.Одоевскиймен, поляк революционері Тодеуш Ладо-Заблоцкиймен кездеседь Орыс акыны Е.П.Полонскиймен, шыгысты 3epireynii галымдар Н.Б.Ханьковпен, А.Бержемен, журналистер: Н.Т.Бердзеновпен, Ф.А.Бердеревскиймен достық қарым-қатынаста болады.

Кавказ дәуірі, осы тәрізд! алдыңғы қатарлы ой-пікірдің адамдары Ахундовтын, қоғамдық саяси көзқарасының жаңаша қалыптасуына шешуші әсер етті. Солардың көбімен - ақ Ахундов шын тілектес дос болды. Бестужев-Марлинский одан азербайжан, парсы тілдерін үйрене оған орыс халкыньң ұлы әдебиет! туралы көп әңгімеленді.

Ахундов Тифлистің ғылыми мекемелерінің жумысына белсене араласты. 1851 жылы ол Россиялык, географияльщ қоғамньщ толық мүшес! болып сайланды. 1852 жылдан бастап сол қоғамның кызметкер1 болды. 1864 жылы Кавказдагы архивтерд! зерттейт1н археографияльқ коғамның мушелігіне қызмет етті.

Ахундовтьщ эдеби кызмет1 XIX гасырдьщ отызыншы жылдарында басталды. Кавказ дэу1р1 оны тек саяси жагынан гана емес, эстетикалык, жагынан да тәрбиелед1. Ол улы орыс реализімніңдәстүр1н кабылдады. Көркем творчество аркылы патша ек1мет1 тудырып отырган әділетсіздік пен элеуметт1к теңсіздікті әшкере ету кажетт1гін түс1нд1. Халык өмірі оның арманы мен тшеп жазушыныц каламына жел берд!. Сол аркылы Ахундов

Азербайжан мен бүкіл шығыс халыктары әдебиет үлгілерін халықтық

турғыда бағалау қажеттігін көтерді. Ол орыс эдебиетшщ тарихын зерттеді. Ломоносов, Карамзин, Державин шыгармаларын окылы. Онын ютапханасында Белинский мен Добролюбовтьң, Н.Г.Чернышевскийдщ кітаптары сақталган. А.С.Пушкин жас ақынньң бірінші ұстазы болды.

Ахундовтьщ бул саладагы кезкдрасы онын. «А.С.Пушкиннің өліміне” атты өлеңінен көрінеді. Бұл өлеңінің ол 1837 жылы А.С.Пушкиннщ патша жендеттерінің крлынан мезгшшз каза тапканына күйініп жазган, Онда Ахундов былай деп жазды:

«Канаудын, жойылуы үшін не канаушы езі канауды кою қерек, не каналушы канаушыны жоюы керек. Канауды жоюдың будан езге жолы жогын акын керсетш отыр. Ондаган мьң жылдар барльқ пайгамбарлар, галымдар, акындар канауды жою ушін канаушыга ацыл, есиет айту жетер деп санаган... Ал, кеп жылдык; тэжірибе мундай талаптыц жеміссәз екенш жэне жер бетшде қанауды бул жолмен жоюга болмайтынын дэлелдеді. Ендеше канауды жою ушш канаушыга акьш айтудьщ кереп жок; тек каналушыга «неге сен кушң мен кабілетің бірнеше есе артьқ бола отырып, канауга шыдап келесің. Оян да, канаушыны жой» деп айту керек».

Араб жазуыньщ крлайсыздыгын сынай отырып, Ахундов жастардыц кеп уакыты хат тануга кететіндіктен, олардьщ гылыммен шугылдануга мүмкіндігі жоқтыгын атап керсетеді «Таза Араб тілін білуге біз 20 жыл уақыт жібереміз,-деп жазды ол.- Ал парсы тілін үйренуге 10 жыл керек. Біздің студенттеріміздің барлық еңбегі мен талабы араб тілін үйренуге кетеді. Олар бар өмірін ьбілім алуға арнайды, бірақ бүгінгі тіршілікпен байланысы жоқ, о дүниенің жайын ғана әңгімелейтін діни мәселелерден басқа ештеме үйреніп шықпайды.” Акырында олар гылымның eш6ip саласын менгермей-ак, жасы улгайып боска кайтады».

Жаңа алфавит кабылдау идеясын мусылман елдерінде іске асыру мумкін емес екенн, мұнның өзы сол елдердің жоғарғы тобы арка сүйеп отырған дінді әлсірететін Ахундов Англия, Франция, Австрия екі өкіметтерне хат жазьп, Петербургтегі, Париждегі, Лондондағы, Берлиндегі, Венадағы шығыс тілдерінің окытатын училищелерде жана алфавит кабылдату туралы усыныс жасады. Ол шығыс елдерше жаца оку осы жолмен келсілді деп ойлады. Бірақ ғалымның бұл идеясы да іске аспады. Ахундов арманы Совет өкімет1 тұсында ғана icкe асты. Азербайжан халкы, сол сиякты букш советик шыгыс ұлттык, жазбаны өркендетуге тұсау болып келген араб алфавитін тастап, ғылым мен техниканы игеруге колайлы орыс алфавитіне көшт1. Осы негізде Ахундов армандаган халықтар достығы ныгайып өсуде.

Мирза Фатали Ахундов өз Отанының асқан патриоты болды. «өз отандастарымның жагдайын еске алғанда менің журегім канға малынғандай болады». «Мен мемлекет пен халық үшін өзімд1 де кұрбандыққа шалуға бармын, мен тек халыктын, досымын» деген сездер ұлы жазушы-ғалымныц халықтыц ппікірлерін айкындай тусед1. Ол жаңалыкты жактады, ескілікпен аянбай күресті.Қандай қиыншыльщтар мен азаптарга болсын тезе карады. Жокшылық зардабын тартты. Оз1нен туган он 6ip баланы тогызыньщ елмін кердь Патша еюмет1не деген «сен1м1нен» айрылып, ецбек ак,ысы азайтылды. Жокшылык, пен кугын оның денсаулыгын әлсіретт1. Ол 1878 жылы кайтыс болды. Оныц суйеп Тифлиске жерленд1. Ахундов тек өз халқының ғана емес, бүкіл мусылмандар мекендеген Шығыстың аса улкен ғалымы, жазушысы, ағартушысы, философиялык, материализмнің кернект1 еюл1 болды. Ол Шығыста 6ipіншi боп материализм мен атеизімнің туын көтерд1, идеализм мен діни мистикалық ұғымдарга карсы курест1. Халыкты шығыстың деспотизм мен д1ни фанатизмнің кұлдыгынан кұткару, феодалдык,-патриархалдык, коғамдық курылысты жаңрату — оның басты арманы ед1.

Бақылау сұрақтары

1. Мырза Фатали Ахундов өмірі, шығармашылығы.

2. Мырза Фатали еңбектері.

3. Реалистік әдебиеттің негізін салушы М.Ф.Ахундов

4. М.Ф.Ахундов еңбектері.

5. М.Ф.Ахундов 1836ж Тифилистің уездік училищесінде қай тілден сабақ берді.

6. М.Ф.Ахундов Кавказдағы азаматтық бөлімнің бас меңгерушісінің мекемесінде кім болып жұмыс істеді.

Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырасы

1. М.Ф.Ахундов қай жерге жерленді.

2. М.Ф.Ахундов қай орыс ғалымымен достық қарым – қатынаста болды.

3. М.Ф.Ахундов әкесінің ақылымен араб тілін үйренуге ден қойғанда, бұл ойынан кім

азғырады.

Студенттің үйде орындайтын тапсырасы

1. 
   Конспект
   
2. 
   сұрақ -жауап
   

№12

Өзбек эдебиетіндегі жақсы мақалаларды жалғастырушы мемлекеттік

эдебиетті жаңа биіктен көрсеткен атақты үлы Фүрқат 1859 жылы Қазан елінде саудагер Холмухаммед оқымысты адам болып өлең жазумен шұғылданған. Болашақ ақын алғашқы білімін ауылдағы мектеп ұстазынан алады. Оның есімі Мүхаммед олим. Білімге құштар Зокиржон алты айда Хафтияк ты бітіріп шығады. Өлең жинағы атты кітапты аз уақытта оқып шығады. Қүрдастары әріптерді енді үйреніп жатқанда ол өз жұмысымен айналысқан. Болашақ ақын сегіз айда Фаридиддин Аттардың "Мантиқ ут - тайр" дастанын жатттап алады. Біраз уақыт өткен соң Навойінің шығармаларын оқуға мақсат етеді. Ол 1891 жыл Түркістан газетінде жазылған ақын Зокиржон Фурқаттың өзі жазған "Фурқатнома" деп аталады. Еңбегі сегіз айда жарық көреді. Болашақ ақын он жасында Физулидің шығармаларын сүйіп оқыған. Зокиржон 1870 жыл Ашур Мухаммед Қорыдан құранды үйренеді. 1871-1572 ж Пошшо Хужадан араб тілін үйренген. Одан кейін медресеге кіреді. Қоқан хандығы ыдырап, медреселер жабылып қалғандықтан оқуын жалғастыра алмайды. 1879ж болашақ ақын жаңа Марғулан қазіргі Ферғана қаласында түратын саудагер нағашысының қолына барады. Аз уақыт нағашысының қолында жұмыс істеп жүріп, өз алдына дүкен ашып алады. Жақсы мүғалімтауып одан білім алады. Тез арада қаланың атақты білімдерімен бірге мырзалық жұмысымен айналысады.

1886-1877ж үйленеді. Бірақ отбасының құруы көпке созылмайды. Сөйтіп Марғуланға кетеді. Фурхат 1888ж ақырғы айында Ташкентке сапарға келеді. Ташкентте жүріп ауырып қалады. Бірақ Хожа Абзамның ақылымен кетіп қалған Зокиржон 1889ж қайтып келеді. Кукондош медресесінде жүмысқа орналасады. Ташкенттің жазушыларымен достасады. Ташкентте Фурхат Ташкент гимназиясы директоры Түркістан газетінің авторы Николай Остромов пен танысты. 1890ж 23 мартында оны Ташкенттің жаңа қаланы тамашалауға алып барды.

Н7 Остранов фурқатты көпшілік орыс ақындары орыс қызметіндегі өзбектер тағады генерал губернатормен танысты. Осының нэтижесінде «Гимназия», «Ислам қасіреті», «Суворов» саяхаты өлеңдері Түркістан аудандағы газетінде шығарылды. Зокиржон Холмудаммадұлы Фурқат 1909 жылы дүниеден көз жұмады.

2. Хамза Хакимзада Ниёзий өмірі, драмалық шығармалары.

1889 жылы дүниеге келген дүниеден көз жұмған жылы 1929 жыл ақынның

өмірі жэне ақындық жолы Хамза Хакимзада Ниёзинің ұрлығы Фарғана ауданында оның үлкен атасы Ниезмуқаммад аты дихан болып оның үлы Холбойдың Хатом Дамин жэне Ямин аты ұлдары болған. Хамзаның экесі Ямин Халбойүлы 1836-1920 жылы Бухарада тэуіптікті үйренген. Анасы Жаханбиби Рабибойқызы болып олар бірлесіп тұрмыстарынан он перзент көрген. Олардың көбі жастайынан шетінеп қалған. Хамза Хакимзада экесінің жолымен жүрген Хамза 1898 жылы өзбекше жэне парысша тілдерден сабақ алған. Хамза кезінде «Уақыт» деген газеттермен танысады. Ақынның мэліметі бойынша алғашқы өлеңдері 1899-1900 жылдары жаратылған. Оның көптеген өлеңдері сақталмаған Хамза Хакимзада медреседе білім алған ол медреседе оқып жүрген кезде-ақ Наваи Надыр Махмуд Фурқат самархан ақындардың көптеген үлестеріне мейірмен қараған. Олардың өлеңдерін жатқа оқитын болған. Хамза көбінесе эдебиет жэне тілге қызығуы күшті болған Хамза 1908 жылы Наманган қаласында ең күшті мектептерден татар молдалардан білім алады. Осы уақытта «Шындық кімде?» деген бірнеше том жазады. 1909 жылы арапша үйренуге Бухараға барған 1911 жылы қоқанға қайтып мектепті жалғастырады, арада бір жыл өткеннен соң Ауғанстан, Үндістан Мекке Мадина, Истамбул, Шам, Байрутқа саяхатқа барады. Дүниені кезіп келген Хамза Марғұлан қаласына үлкен мектеп ашады. Арада сегіз ай өткеннен соң мектеп жауылып қалады. Дүниені кезіп келген Хамза енді Қоқұан қаласына келіп мектеп ашады. 1918 жылы Ташкентте жасаған Хамза жылдың басында қоқанға қайтып екі айлық оқушыларды дайындау курсында оқушыларды оқытады. Ол көп ұзамай шет ел саяхатына барады. Ол қайтқаннан соң Ғафур Ғулам томынан табылған бірінші жылдары толық мэлімет берген. Ол махаббат лирикасында достық жэне мейірбандықты жырлайды. Бұл лирика 1914-1917 жылдары аралығында жазылған. Хамза Хакимзада көптеген шығарма өлеңдермен шүғылданған ол тек қана әдебиет саласымен ғана емес жан-жақты білім алған. Ол «мадора» кітапханасында өзіне керекті материалдарды іздеген ол «Жаңа саодат» атты 46-жолдың романын жарыққа шығарған. Оның педагог шығармасы мектепте оқытатын сегіз драмматигі және үш роман шығарған енді оның «Захарлы элем» драмасы жарыққа шығады. Сол үшін Хамза Хакимзада «Роман» атасы деп аталған. Хамза Хакимзада Ниёзи 1929 жылы дүниеден көз жұмды.
Бақылау сұрақтары

1. Зокиржон Холмухаммедүлы Фұрқаттың өмірі, шығармашылығы.

2. Зокиржон Фурқаттың өзі жазған "Фурқатнома" деп аталатын еңбегін қанша айда

жарыққа шығарды.

3. “Гимназия”, “Ислам қасіреті”, “Сувров” саяхаты өлеңдерінің

мәні.

5. Хамза Хакимзада Ниёзий өмірі, драмалық шығармалары.

6. Хамза Хакимзаданың “Шындық кімде?” атты бірнеше томдық кітабының мән –

мазмұны.

1. 
   Хамза Хакимзаданың «Роман» атасы деп аталуының себебі неде.
   
2. 
   Хамза Хакимзада қай жылы дүниеден өтті.
   
3. 
   Зокиржон Холмухаммедүлы Фұрқат қай жылы дүниеден өтті.
   
4. 
   Студенттің үйде орындайтын тапсырасы
   

3. 
   Конспект
   

№13

Жазушыны алғаш әлемге танытқан таңдаулы туындысы әйгілі «Жәмила» повесі (1958ж) М.Әуезов пен француз жазушысы Л.Арагон осы шығарма арқылы Ш:Айтматов дарынын жоғары бағалап, жүрек жарды пікір айтқан. Жәмила бейнесі соны сымбатымен әрі жаңашыл сезімтал,жігерлі қасиеттерімен өз бағыты үшін күресе білген батлдығымен, тал бойы мінез сұлу нәзіктігімен оқырман қауымды баурап алды. Ол қырғыз әйелдерінің жаңа буының өкілі ретінде қабылданды. Осыдан кейін – ақ Ш.Айтматов шығармашылығы ерекше құбылыс болып саналып, оның қаламынан туған әрбір туындысы әлемдегі мың сан оқырман асыға күтіп, қолдан – қолға тигізбей оқитын құрметке ие болды.Ш.Айтматов туындылары түгелдей дерлік қазақ тілінде жарық көрді. Сонымен француз,неміс,жапон,араб,түрік, парсы т.б. дүние жүзінің көптеген тілдеріне аударылды.

Ш.Айтматов «Тау мен дала хикаялары» атты шығармалар жинағы үшін 1963 жылы Лениндік сыйлық алды. «Қош бол Гүлсара» (1967ж),»Ерте қайтқан тырналар» (1975ж) повестері «Боранды бекет» романы (1980ж) ншін нш мәрте (1968ж,1977ж,1983ж) КСРО мемлекеттік силық лауреаты болды. «Шынарым менің шырайлым менің» (1960ж), «Алғашқы ұстаз»(1962ж), «Ақ кеме» (1970ж) повестерінде Ш.Айтматов замандастарымыздың түрлі мінез болмысын, жастардың шынайы махаббатын ,адам бойындағы мейірім мен қатыгездіктің табиғатын талғана суреттейді.

«Ана – Жер – Ана» (1963ж) повесінде қырғыз халқының отан соғысы жылдарындағы басынан кешкен қасіретін, қайғысын сол ауыртпалықты көтере білген рухы биік Толғанай бейнесі шыншыл да асқан шеберлікпен сомданған.

Адамзаттың Айтматовы аталып кеткен заманымыздың заңғар жазушысы кейінгі «Жанымда» (1986ж), «Кассандра таңбасы» (1995ж) романдары тереңдігімен ерекшеленеді.

Оқырман назарын адамгершілік мінез – құлықтық толғақты мәселелеріне аударады. Ш.Айтматов шығармалары бойынша көптеген көркем филмьдер түсірілді.

Қазақ ақыны М.Шахановпен бірігіп жазған «Құз басындағы аңшының зары» атты эссе кітабы (1997ж) жарық көреді.

Ш.Айтматов бірсыпыра Еуропа елдері академияларының құрметті академигі бірнеше рет КСРО Жоғары Кеңесіне,қырғыстан Жоғары Кеңесіне депутат болып сайланады. Ш.Айтматов ҚР Президентінің 1993 жылғы Бейбітшілік пен рухани татулық сыйлығының лауреаты.

1. Ш.Айтматов өмірі.шығармашылығы.

2. Ш.Айтматовтың «Ерте келген тырналар» еңбегі.

3. Шығармашылық қалыптасу жолы.

4. Шыңғыстың өлеңдер жинағы.

5. Т.Сатылғанов өмірі , шығармашылығы.

6. Жазушыны алғаш әлемге танытқан таңдаулы туындысы (Жәмила повесі)
Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы

1. 
   Ш.Айтматов Лениндік сыйлыққа қалай қол жеткізді
   

2. 
   Қазақстан Республикасы Президентінің сыйлығына қай жылы, қандай лауреат атағына ие болды.
   
3. 
   Ш.Айтматовпен қазақ ақыны М.Шаханов бірігіп жазған эссе
   

4. 
   Ш.Айтматов замандастарымыздың түрлі мінез болмысын, жастардың шынайы
   

повестері. (Алғашқы ұстаз, Ақ кеме)

1. 
   Тест
   
2. 
   сөзжұмбақ
   
3. 
   конспект
   

1. 
   Тоқтағұл Сатылғанов (1864-1933ж.) өмірі, қырғыздың айтыскер ақыны
   
2. 
   Тоқтағұл Сатылғановтың сатиралық шығармалары
   
3. 
   А.Тоқамбаев өмірі, қырғыз жазушысы, қоғам қайраткері
   
4. 
   А.Тоқамбаевтың «Әйелдер айнасы» өлеңінің мән – мазмұны
   

А.Тоқамбаев 1904 жылы Кимен ауданында дүниеге келген. Қырғыз жазушылары қоғам қайраткері, Аалының алғашқы шығармасы «Октябрьдің келген кезі», атты өлеңі 1924 жарияланды. 20 ж бірқатар поэмалар жазды. Солардың ішінде «Түтқын Марат» поэмасы 1928 жылы қазақ тілінде 1935 жылы ерекше орын алды. «Әйелдер айнасы» 1929ж, «Еңбек гүлі» 1932ж «Атака» 1933ж өлеңдер жинағын шығарды.

Таңдамалы шығармалырының бір томдығын бастырды. 1935 жылы Тоқамбаевтың ақындық даусы ¥лы Отан соғысы тұсында ерекше үнмен шықты. «Манастың жерлесі» 1941ж «Жиырма сегіз туралы» 1924ж поэмалары «Аит»1943ж «Алғыс» 1944ж т.б. өлеңдер жинақтарын жариялады. Соғыстан кейінгі жылдары «Өз көзіммен» 1952 «Коммунизм әуені» 1960ж «Мезгіл үйі» 1966ж т.б. кітаптарын шығарды. Аалы - үлкен прозашыл. Оның проза саласындағы ең күрделі шығармасы «Таң атарда» 1939-1947ж. Үш кітаптан тұратын трилогиясын Аалы бертінде қайта өңдеп, толықтырып «Қанды жыл» деген атпен бастырды. «Тергеу жүріп жатыр» 1962ж. «Өлместің өркені» 1963ж пъессалары бар. Ол көрнекті аудармашы. Гете, Байрон, Лермонтов, Низами, Фердауси, Абай, Жамбыл т.б. шығармаларын қырғыз тіліне аударды.

Аалы шығармалары көптеген халықтардың тілдеріне аударылған. Қазақ тілінде бірнеше рет жеке кітап болып басылды.

Сатылғанов 1864ж Куччу-Суу қылтағы, қазіргі Оли облысы Тоқтағүл ауданында Сасық жиде қыстағында 25-қазанда дүниеге келкен. Т.С. Қырғыз халық ақыны, қырғыз совет эдебиетінің негізін салушылардың бірі, жастайынан суырып салып, өлең шығара бастады. Сартпай Есенаман т.б. халық ақындарынан тэлім алып, айтыс өнеріне машықтанды. Халық дастандарын «Сарыншы Бөкей, Кедейхан т.б.» жаттап, халық арасына таратты. Т.Сатылғановтың даңқын шығарып, елге кең тараған жырларында «Алымхан, Насылхан, Аймыжан, Махаббат, достық тақырыбы» басын жырланды. Үстем тап өкілдерін айтқан сатиралық өлеңдері көп. «Бес қабай» «Өсімқар, Шақырбай» «Еселбайдың үйленуі» т.б. Т.Сатылғанов 1898 жылы бай-мансаптардың жалған жаласымен айыпталып, көп жыл сібірде айдауда болды. Осы кезде «Қос желім, Түтқында жүргенде, Азапқа түсті өмірім»т.б. жырларын шығарды. Қазан төңкерісі Тоқтағүл жырларына жаңа мазмұн «Жаса Совет Өкіметі, Бостандық тауы, Туған жерім» т.б. Ол қырғыз эдебиетінде В.И.Ленин образын «Лениндей үлды кім туды», «Ленин ашты жолыңды» т.б. түңғыш жырлады. Т.Сатылғанов шығармалары СССР халықтарының көптеген тілдеріне аударылды. Қазақ тілінде де жеке кітап өлеңдері 1968 жылдан бастап шықты. Ол Сасық жиде қыстағында 1933 жылы қайтыс болды.

Қырғыз халқы оқу - өнеге кеш араласса да, оның "Манас" "Семетей" "Сейтек" трилогиясы қазір жер жүзіне мәлім. Тарихта тайласы жоқ, "Манас" эпостық авторы қырғыз халқы, эпосының авторы қырғыз халқы, дүние жүзі әдебиетіне үлкен - үлес қосып, оның кең сарайының шаршы төрінен орын алып отыр.

Бір халықтың ғасырлар бойы басына кешірген өмірін, ерлік елдік салтын, орманы мен мүңын, потриоттық үлы идеясын, наным - сенімін, этика эстетикалық түсініктерін мол қамтып, терең толғаған қырғыз халқының ақын - жырауларын да айтпасқа болмайды.

"Манасты", "тапқан" елден Тоқтағүл Тоғалық молда, Әлімқүл, Сағымбай сияқты ақын - жыршылардың, Аалы Тоқанбаев Түгелбай, Сыдықбеков, Шыңғыс Айтматов т.б. қаланы жүйрік жазушылардың шығуы заңды. Қырғыз халқының әдебиет майданындағы өткендегі және бүгінгі табыстарды барлық совет халықтарын қуантады. Қырғыз халқының әдебиет майданындағы үлкен табыс, зор жетістіктерді тарихында былтыр 100 жылдығы тойланып өткен Тоқтағүл Сатылғановтың орны ерекше.

1. А.Тоқамбаев өмірі, туылған жері.

2.«Октябрьдің келген кезі», атты өлеңінжатқа оқу (1924 ж).

3.А.Тоқамбаетың «Түтқын Марат» поэмасын қазіргі кезеңмен салыстыра отырып талқылау.

4.«Әйелдер айнасы» (1929ж), «Еңбек гүлі» (1932ж) «Атака» (1933ж) өлеңдер жинағын

қай жылдары жарыққа шығарды.

5.Т.Сатылғанов өмірі, туылған жері.

6. Т.Сатылғановтың даңқын шығарып, елге кең тараған жырлары.// «Алымхан, Насылхан, Аймыжан, Махаббат, достық тақырыбы»//

7. Үстем тап өкілдеріне арнап қандай сатиралық еңбектер жазды. //«Бес қабай» «Өсімқар, Шақырбай» «Еселбайдың үйленуі»// т.б.
Студенттің адиторияда орындайтын тапсырмасы
1. А.Тоқамбаев өмірі, туылған жері.

2.«Октябрьдің келген кезі», атты өлеңінжатқа оқу (1924 ж).

3.А.Тоқамбаетың «Түтқын Марат» поэмасын қазіргі кезеңмен салыстыра отырып талқылау.

4.«Әйелдер айнасы» (1929ж), «Еңбек гүлі» (1932ж) «Атака» (1933ж) өлеңдер жинағын

қай жылдары жарыққа шығарды.

5.Т.Сатылғанов өмірі, туылған жері.

6. Т.Сатылғановтың даңқын шығарып, елге кең тараған жырлары.// «Алымхан, Насылхан, Аймыжан, Махаббат, достық тақырыбы»//

7. Үстем тап өкілдеріне арнап қандай сатиралық еңбектер жазды. //«Бес қабай» «Өсімқар, Шақырбай» «Еселбайдың үйленуі»// т.б.

8.Сұрақ – жауап.

Студенттің үйде орындайтын тапсырмасы

1. 
   Хронологиялық кесте.
   
2. 
   Сұрақ –жауап.
   
3. 
   Сатиралық шығармаларына тоқталып оны талқылап, жазып келу.
   
4. 
   А.Тоқамбаетың «Түтқын Марат» поэмасын қазіргі кезеңмен салыстыра отырып талқылау.
   

Насылхан, Аймыжан, Махаббат, достық тақырыбы»// қазіргі кезеңмен

салыстырып, жазу.

6. Реферат

№15

Тақырыбы: Түркімен әдебиеті

Жоспары:

1. Түркімен әдебиетінің қалыптасуы

2. ХҮІІІ ғасырдағы Түркімен әдебиеті

3. Мақтұмұлы Фраги (1730-1780) өмірі, түркімен классикалық әдебиетінің

негізін салған ақын

Түркімен халық ауыз әдебиеті-эпостық шығармалар мен ертегілерге мейлінше бай болып келеді.

Түркімен әдебиеті фольклордан кең орын алған салалардың бірі-Шығыс классик поэзиясының дәстүрлі сюжеттері («Ләйлі Мәжнүн», «Жүсіп пен Злиха», «ҒариІ пен Санам», «Көроғлы», «Тахир мен Зухра», т.б.) бойынша нәзира үлгісі мен тың дастандар жазу деуге болады.

Түркімен жазба әдебиетінің алғашқы ірі өкілдері Бурхониддин Сивосий мен Саид Насмий (ХІҮ ғасыр) шығармаларында өсиет-уағыз айту сарыны басым еді. Бүдан кейінгі дәуірлерде өмір сүрген Хилали Шағатай (ХҮІ ғасыр), Бархудар Түркімен (ХҮІІ ғасыр) сияқты түркімен ақындары өз жырларын сол дәуірдің әдебиет- дәстүріне сәйкес парсы тілінде жазды. Дегенмен түркімен классикалық әдебиетінің өркендеп өскен кезеңі негізінен ХҮШ-ХІХ ғасырлар болды. Бүл кезде өзара қырықпышақ болып қырқысып' жатқан түркімен ру тайпаларының басын қосып, бір

орталыққа бағынатын қуатты мемлекет қүру міндет^ түрды.

Міне, осы ел бірлігі мәселесін ХҮІІІ ғасырда өмі|Р^! сүрген Андалиб және Азадий сияқты ірі ақындаj жырлады. Олар өздерінің шығыстық сюжетке жазылға^ дастандары арқылы халқын ынтымақ-бірлікке шақырдыі Мәселен өзбек шайыры Әлішер Ноуаи жазған «Ләйлн Мәжнүн» тақырыбына түркімен ақыны Ғриб Андали елді бірлікке үндейтін ғажайып дастан шығарды. | Түркімен әдебиетінде ақындар айтысының жазбагі

түрі ертеректе кең өрсі алған еді. Мәселен Мақтымқүль?

мен Дурду Шаһир (ХҮІІІ ғасыр) арысндағы, Сеиди (1775& 1836) мен Зелелий (1795-1850) арасындағы жазба айтыстардың қоғамдық әлеуметтік мәні зор еді.

Түркімен әдебиетінің ірге тасы қалаушылардың бірі

Мақтымұлы Фраги (ХҮІІІ ғасыр) болды. Молла Непес Қадырбердіұлы (1810-1862)-түркімен халқының атақты ақыны және көрнекті музыканты. Ол лирик, әрі эпик ақын. Ақынның «Іздеп келем сүйгең | жарды», «Көздерің», «Қыз», «Аңсау», т.б. лирикалқьй өлеңдерін күні бүгінге дейін халық арасында әнге салынып жиі айтылады. Моллас Непес-Шығыс классикалық пооэзиясының назира дәстүрін түркімен поэзиясында зор шеберлікпе дамытқан ақын. Бүған Молла Непестің «Тоһир мен Зухра» жән «Келмек ем» дастандарында адам бойындағы із қасиет-махаббатты зор шабытпен жырлайды. Ақын оқырманын адамгершілікке, ізгілікке, мейрімділікке достыққа, ынтымаққа-бірлестікке үндейді. , Кемине (1770-1840)-түркімен халқының сатирик,

ақыны.Ақын адам бойындағы жағымсыз мінез-қүлықты,

тәкәппарлықты, жауқаулықты, сарандықты, дөрекілікті,

қанағатсыздықты, мақтаншақтықты, т.б. өлтіре сынайды «Кедей», «Қазына», деген өлеңдерінде ел басқарғаі әкімдердің қатыгездігін, надандығын әжуа етеді.

Баяғыда бір кедейдің баласы болыпты. Ол төрт жеткенде әке-шешесі өліп, жамағйындарының қолындаг қалыпты. Жетімнің көрген күні оңа ма, тамағы тойынып ішпейді, иіні жылтырап киім кимейді. Жүрттан қалғанды жатқан нанды дария жағасына апарып суға' жылып жейдй Нанның суға түскен үсағын бір жайын жеп, жетім балаға әбдей үйренеді. Бала айыбы жетім демесең, ақылды, қайратты жіті% болып өседі.

Күндердің күнінде бір дәулеті асқан бай базарда, шаршы топтың ортасында: «Қырық күн бағып, бір күн жүмыс істетемік| кім келіседі?»-деп жар салады. Мүны әлі жігіт естіп, байдыÿ алдына келіпті.

-Егер қабылдасаңыз, мен сіздің жүмысыңызды істейін,» дейді. -Бай жігітті үйіне ертіп әкеледі, Уәдесі бойынша қырық күн бағып қырық бірінші күні бір өгіздің мүйізіне жіп байлайды: да, жігітке жетелетіп, өзі алты түйе жетелеп жолға шығады. Бір-жерлерге келгенде:

-Балам, мына өгізді бауыздап, терісін жыртпай мес қылып сой,-дейді. Жігіт өгізді сойып терісін бай айтқандай мес етііг шығарады.

-Енді өзің осы теріңнің ішіне кір де, тесігі жоқ па екещ байқа, -дейді бай Жігіт терінің ішіне кіреді. Бай теріні аузьда байлап, домалатады да тастайды. Өзі түйлерін жетелегг қашығырақ барып түрады. Бүл жер Келезау деген биік таудый^ етегі екен. Тауда ет жейтін жырқыщ қүстар екен. Біраздан кейіқ сол қүстар келіп өгіздің қан-жынын жеп, терісін көтеріп, тау басына алып кетіпті. Шың басына шыққан соң қүстар теріні

тесіпті. Тері ішінен шыққан жігіт жан-жағына қараса тауды| ұшар басында тұр екен дейді. Төңірегі толған өңкей асы| тастар. Төменде бай түйелерін шөгеріп, жоғары қарап түр екен|

-Байеке, бүл не қылғаның? Енді мен қалай түсемін? -дещ жігіт.

-Қалай түсетініңді кейін айтамын. Сен қазір сол түрғаіі жеріңдегі асыл тастарды төмен қарай лақтыра бер,- дейді байjj Жігіт бай айтқандай толып жатқан асыл тастарды жері лақтыра береді. Бай бағалы тастарды түйелеріне артып алыпі алды-артына қарамай кетуге бет алады.

Бақылау сұрақтары

1. 
   Түркімен әдебиеті
   
2. 
   Түркімен әдебиетінің қалыптасуы
   
3. 
   18 ғасырдағы Түркімен әдебиеті
   
4. 
   Мақтұмұлы Фраги (1730-1780) өмірі.
   

1. 
   Мақтұмұлы Фраги түркіммен лассикалық поэзиясының негізін салушы.
   

3. Мақтұмұлы Фраги өлеңдерінде елдің тәуелсіздігін сақтау.

1. 
   Тест
   
2. 
   Сұрақ – жауап
   
3. 
   Реферат
   

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі