«Биологиялық экология» пәнінің оқу-әдістемелік материалдары №3 басылым ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені

Ғаламдық экологиялық проблемалар -ғаламдық. аймақтық және ұлттык деңгейлерде айқындалған экологиялык мәселелер кешені. Зор геосаяси проблеманың экологиялық кауіптілігінің мынадай көріністері бар: табиғи экожүйенін бүлінуі, озон кабатының жүқаруы, атмосфераның, дүниежүзілік мұхиттың ластануы, т.б. Олар тек қана барлық елдердің қатысында БҰҰ-ның Басқаруымен иеленушілігі мүмкін. Экологиялық проблемалардың ғаламдық оны шешу үшін барлық елдердің жігерін айқын жұмылдыру қажеттігін тудырып отыр; қарудың барлық түрлерін азайтпай экологиялық дағдарыстан арылудың мүмкін еместігі; биосфераның жалпыға ортақ ластануына қарай ядролық соғыс емес, жай соғысты –жүргізудің мәнсіздігі; қазіргі өркениеттің технологиялык күрылымын радикалдық қайта кұру, өмір негізі болатын табиғатпен өзара іс-әрекеттің жаңа сапалы әдістері мен кұралдарын жасау; қоршаған ортаны қорғау проблемасы бойынша БҰҰ органдары жұмысының тиімділігін арттыру және оларға төтенше өкілетгік беру. ЖАҢБЫР ЭРОЗИЯСЫ — жаңбыр суының тамшыларына езіліп, бүзылған топырактың беткі қабатының жаңбыр суының ағынымен бірге жоғарыдан төмен қарай жылжуы. Бұл топырақтың су зрозиясының бір түрі. Нөсерлеп, қатты жауған жаңбыр суларының ағындары әсіресе жер бедерінің еңісі молырақ, тау алқаптарының беткейлі алаптарында жиі кездеседі -ның ЖАҢБЫР ЭРОЗИЯСЫ зиянды әрекеттері жаңбыр ұзақтығына, қарқындығына жер бедері мен оның құрамына тікелей байланысты. Кейбір жағдайларда ЖАҢБЫР ЭРОЗИЯСЫ елді мекендерді, жол құрлыстарын бұзып шаюы мүмкін.

атмосфераның көріну мүмкіндігін төмендетеді;

топырақтың қышқылдануы мен олардың құнарлылығының кемуі;

тұщы су қоймаларының қышқылдануы, ал осының нәтижесінде бағалы балық қорының кемуі;

орман формацияларының зақымдануы мен жойылуы;

кейбір, жануарлардың түрлерінің жойылуы;

көпірлер, плотина, ғимараттар, металл конструкцияларының коррозиясының жылдамдауы;

әлемдік сәулет ескерткіштеріне нұқсан келуі;

адамдардың денсаулығына зиян келтіреді;

Әсіреее қышқылдық жауын-шашындардан Канаданың, Норвения, Швеция, Фипляидия, АҚШ, Ресей жөне т.б. елдердің тұщы су қоймалары зиян шегіп отыр.

1. 
   Адамның қоршаған ортаға тигізетін негізгі әсерлеріне мысал келтіріңіздер?
   
2. 
   Экологиялық мәселе дегеніміз не және ол қалай пайда болады?
   
3. 
   Қандай экологиялық мәселелер ғаламдық деп аталады?
   
4. 
   Климаттың өзгеруінің белгілерін мысалға келтіріңіздер.
   
5. 
   Ғаламдық жылулық құбылыстың себебі неде?
   
6. 
   «Жылулық эффект» дегеніміз не және оның себептері?
   
7. 
   Климаттың жылуынан қандай салдар болады, қалай ойласыз?
   
8. 
   Озон қабатының негізгі мәселесі неде? «Озон қабатының» негізгі функциясы неде?
   
9. 
   Әлемдік мұхиттың ластануының себептері неде?
   
10. 
    Сулардың мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластануының себептері? Мұндай ластанудың суда тіршілік ететіндер үшін қауіпі неде?
    
11. 
    Жер шарының тропикалық аймақтарында ормандардың жойылуының себебі неде?
    
12. 
    Ормандардың жойылуының салдарын айтыңыз.
    
13. 
    Территорияның шөлейттенуі дегеніміз не, себептерін атаңыз.
    
14. 
    Қазақстан жерлерінің негізгі деградациялануының себептерін атаңыздар.
    
15. 
    Қазақстан Республикасының негізгі экологиялық мәселелерін атаңыз.
    
16. 
    Қазақстан Республикасының әуе бассейнінің ластануына сипаттама беріңіз.
    

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003

2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.

3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.

4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.

Дәріс №25-26

Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңа экологиялық қауіпсіздік жүйесінің құрылуына, қоршаған ортаны қарғауды басқару, табиғи ресурстарды пайдалануды басқару сияқты шаралар ұйымдастырылды. Бұл өз алдына мемлекетіміздің қоршаған ортаны қорғау және табиғат ресурстарын рационалды пайдалану саласында мемлекеттік саясаттың іске асырылуын қалыптастырды және біртіндеп белгілі бір ретпен іске асырылуын қамтамасыз етті. Алайда көптеген он жылдықтар бойын Қазақстан шикізат көз ретінде пікір қалыптасқан, және соның салдарынан шикізатты өндіру барысында қоршаған ортаға орасан зор нұқсан келтірілген. Сондықтан еліміздегі экологиялық ахуалдың әліде түбегейлі өзгере қоймағаны, әліде болса экологиялық жүйелердің деградациясы жүріп жатқандығы сондықтан.

Экологиялық қарым-қатынастарды құқықтық реттеу тұжырымдалып, дәлелденген заңдарды қабылдаудан бастады. Қазақстан Республикасының Конститутциясы - негізгі заң. Халықаралық нормаларға сай ол мемлекеттің экологиялық қатынастарды реттеудегі жалпы бағытын анықтайды. Дүние жүзінің көптеген мемлекеттерінің конститутциялары 1948 жылы БҰҰ қабылдаған «Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясында», сонымен қатар адам құқығы бойынша басқа да Халықаралық Пактілерде көрсетілген идеаларға сүйенеді. ҚР Конститутциясында: «Әрбір азамат оның өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға құқығы бар» - делінген

Экологиялық заңдардың орындалуын мемлекеттік құрылымдар жүйесі, экологиялық сараптама қамтамасыз етеді. Халықаралық дәрежеде адамның қолайлы қоршаған ортаға деген құқығын БҰҰ- ның әр түрлі бөлімдері қамтамасыз етеді. Олар қоршаған ортаның жағдайын сауықтыруға арналған көптеген бағдарламалар жасады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ( ВОЗ ) - «Қоршаған ортаның гигиенасы», Азық-түлік және шаруашылық ұйымы ( ФАО ) – « Ауыл шаруашылық химикаттары мен қалдықтары », БҰҰ-ның білім, ғылым және мәдениет мәселелері бойынша ұйымы ( ЮНЕСКО ) -

« Адам және биосфера ». Белгіленген бағдарламалардың жүзеге асуының 1972 жылы құрылған БҰҰ-ның қоршаған орта бойынша бағдарламасы ( ЮНЕП ) және БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму жөніндегі Халықаралық Комиссиясы жалпы басшылық жасайды.

Құқықтық мемлекеттегі адамдардың арасындағы қарым – қатынастар жалпыға бірдей міндетті құқық нормалары болып табылатын заңдардың көмегімен реттеледі. Адамның табиғатты өзгертушілік қызметі тек соңғы жылдары ғана құқықтық тұрғыдан шектеле бастады. Қолайлы , таза қоршаған ортаға деген құқық жаңа құқықтарға жатады.

Қазіргі даму жағдайында табиғат барлық ресурстардың кені - өнідірістік (өнеркәсіптік шикізат пен энергия), ауылшаруашылық, денсаулықтық және рекреациондық, эстетикалық және ғылыми, аймақтық және экологиялық ретінде қарастырылады.

Қоршаған ортаның қалыпты жұмыс істеуі үшін оған түсетін күш белгілі бір экологиялық шектелген күштен аспау керек. Экожүйе құрамындағы өзгерістерді, құбылыстарды байқап, бағалап және болжап сипаттап отыратын жүйені экологиялық мониторинг атқарады.

Территорияларды қамту бойынша экологиялық мониторинг үш сатыға бөлінеді:

1.локальді (биоэкологиялық, санитарлық гигиеналық);

2.регионалды (геожүйелік, табиғи-шаруашылық);

3.ғаламдық (биосфералық, фондық).

Локальді мониторинг бағдарламасына шағын ғана территориядағы биоэкологиялық өзгерістерді бақылау, канцерогенді ластаушы заттардың әр түрлі сфераларға түсуін бақылау жатады.

Регионалды мониторинг міндетіне ірі табиғи-территориялы кешендердің (өзендер бассейіні, орман жүйелері, агроэкожүйелер т.б.) экожүйесінің күйіне бақылау жасайды.

Ғаламдық мониторинг бағдарламасының міндетіне – жалпы биосферада мүмкін болатын және болжамды өзгерістерді бақылау болып табылады. Ғаламдық мониторинг объектісіне гидросфера, атмосфера және литосфера жатады.

Экологиялық мониторинг - табиғи құбылыстардың және антропогендік іс-әрскеттердің әсерінен қоршаған орта жағдайын бақылау, бағалау, тексеру және болжау жүйелері. «Мониторинг» деген термин "монитор" - сақтандырушы, қадағалаушы деген латын сөзінен алынған. Бұл термин БҰҰ-ның (қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972 жыл, маусымда) "бақылау" ұғымын толықтыру ретіндс пайда болды.

Табиғи және антропогендік әсерлердің ерекшеліктері жеткілікті. Антропогендік әссрдің деңгсйін шектеуші көрсеткіш болып экологиялық шектеулі рауалы жүктсме саналады ( ЭШРЖ). Былайша айтқанда, бұл экожүйенің тұрақтылығы шегінен аспайтын адамның шаруашылық қарекеті. Бұл шектен асулык экожүйенің тұрақтылығының бұзылуына және ыдырауына апарып соғады. Барлық экологиялық жүктемелердің жердсгі бүкіл жиынтығы биосфсраның шаруашылық сиымдылығы шсгнсн асып кстксндс ғана қауіпті ахуал, экологиялық дағдарыс басталып, ол бүкіл биосфсраның азуына, қоршаған ортаның адамның дснсаулығы мсн оның шаруашылығының тұрақтылығы үшін ауыр зардаптары болатындай болып өзгеруінс апарып соғады. Қазіргі уақытта бұл шсктен асушылык орын алып отыр деп пайымдауға барлық негіз бар, ягни жергідікті экологиялық шектеулі жүктемелердін, жиынтығы ғаламдық экологиялық шектеулі жүктемс шамасынан асып кетті.

Табиғи факторлардың әссрінсн биосфера жағдайының үзліксіз өзгеруі кайтадап әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады. Мысалы, ауа мен топырақтың тсмпературасының, қысымының, ылғалдығының өзгеруі кейбір тұрақты орташа шамалар шегіндс өтеді. Не болса да дағдыдағыдай, табиғи процестердің әсерінен аумақты экожүйелер өте баяу түрде өзгерсді. Себебі қоршаған ортаны өзгертетін сырткы әсерді жоюға бағытталганг экожүйенін өзіне тән тұрақтылык қабілеті бар. Ғаламдық экожүйе қоршаған ортанын тұрақтылығын антропогендік әссрлерге төтеп бере алатын жағдайна дейін, ягни тұрактылық шегіне дейін сактап алады. Биота мен қоршаған орта өздерінің тұрақтылығын ксз-келген геологиялық кезеңдерде мыңдаған жылдар бойы өзгеріссіз сактап отырды. Табиги факторлармен салыстырғанда антропогендік факторлар биосфераның жағдайын аз уақыттың ішінде өзгерте алады. Осы

процесстердің өзгеруін бақылауды дүние жүзіндегі барлык экологиялық тұрғыдан қызмет атқаратып (гидрометрологиялық, сейсмикалық, ионосферлык және басқалар) жүйелер жүргізеді.

Биосферанын абиоталык құрамының антропогендік өзгеруін және осы өзгерістерге биоталардың жауабын, сонымсн қатар, антропогендік әссрдің арқасында ксзектегі экожүйелерде болатын өзгерістерді өлшеуге, бағалауға, болжауға экологиялық мониторинттің информациялық жүйссі жасалды. Антропогенді әссрлердің экологиялық мониторингінің негізгі міндеттері:

• 
  антропогсндік әсер тигізетін көздерді бақылау;
  
• 
  антропогендік әсер факторларын бақылау;
  
• 
  антропогендік факторлардың әссрінсн табиғи ортада жүрстін процестерді және оның жағдайынын өзгеруін бақылау;
  
• 
  табиғи ортаның физикалық жағдайын бағалау;
  
• 
  антропогендік факторлар әссрінсн табиғи ортада болатын өзгерістерді болжау және болжамдалған табиғи ортаның жағдайын бағалау.
  

Экологиялық мониторинг үш сатыдан тұрады: жағдайды бақылау, бағалау және болатын өзгерістерді болжау. Мониторинг объектілеріне атмосфера, атмосфералық жауын-шашын, жердің беткі сулары, мұхит пен теңіздер, жср асты сулары, криосфсра (клпматтық жүйені құрушылар) жатады.

Бақылау объектідері келесі түрлерге бөлінеді: атмосфералық, гидросфералық (жиынтықты түрде гидрометеорологиялық), топырақтық, климаттық мониторинг, ионосферлық, Күн, биологиялық, өсімдіктер, жануарлар, тұрғындар денсаулығының мониторингі жәнс т. с.

Мониторинг жүйесі факторларға, көздерге жәнек әсер ауқымына байланысты да топтастырылады.

Әсер аумағына байланысты мониторинг кеңістік және уақытша мониторингтерге бөлінеді.

Мәліметтерді ортақтастыру сипаттамасына қарай мынадай мониторинг жүйелерін құрайды:

• 
  ғаламдық (биосфералық) - халықаралық ынтымақтастық
  

• 
  базалық (фондық) – жалпы биосфералық, табиғи құбылыстарды бақылау ;
  

• 
  ұлттық - бір мемлекеттің шегінде арнайы құрылған органдар арқылы жүргізілетін мониторинг;
  
• 
  аймактық - халық шаруашылығын қарқынды игеру барысында ірі-ірі аудандардың көлемінде құбылыстар мен процестсрді зерттеу арқылы бақылау;
  
• 
  жергілікті (локалды) - елді мекендерде, өнеркәсіп орталықтарында, кәсіпорындарда қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне бақылау жүргізу;
  

• 
  мониторингтің жаңа станцияларын құруда көмек көрссту;
  
• 
  атмосфера мен климаттың жай-күйі,
  
• 
  қоршаған ортаныңластануы туралы молімсттерді жинау жәнс тарату.
  

Ғаламдық мониторинг Жердің барлық табиги жүйесінің казіргі жағдайын бағалауға мүмкіндік беріп отыр. Әлемнің әр аймағында бақылауды 40-қа жуық құрлыктағы және 10-ның үстіндегі мұхиттың базалық станциялар жүргізеді. Олардың кейбірі биосфсралық қорықтарда орналасқан.

Локалді мониторингті жүзеге асыратындар тұрақты, жылжымалы немесе шырақ астындағы тексеру орындары. Осындай жүйелер көбіне Қазақстанның ірі қалаларында. Мысалы, Алматы каласында атмосфералык ауаның мониторингі 6-7 орында жүргізіледі.

Мониторинг жүйесін қолданылатын (физикалық-химиялық және биологиялық көрсеткіштердің мониторингі, аралық мониторингі) сүйене отырып топтастыруға да болады.

Топтастыру принцпіне қарай әртүрлі мониторинг жүйелері бар.

Олардың ішінде түрлі қажетке ең жарамды болып саналатып қоршаған ортаның құрама (комплекеті) зкологиялық мониторингі.

Қоршаған ортаның құрама экологиялык мониторингі - бұл қоршаған табиғи орта объектілерінің ластану деңгейіне баға беруге және адам мен басқа да тірі ағзалардың денсаулығына зиян тигізетін өте киын жағдайдың тууы туралы ескертуге арналған бақылау жүйесін ұйымдастыру. Ол жергілікті (локалды), аймақты және фондық болып бөлінеді.

1. 
   Қазақстан Республикасының тұрақты даму концепциясының негізгі ережелерін атаңыз.
   
2. 
   Экологиялық қауіпсіздік дегеніміз не?
   
3. 
   Экологиялық мониторинг дегеніміз не, оған қойылатын негізгі талаптар қандай және ол не үшін керек?
   
4. 
   Экология саласында халықаралық қарым-қатынастың мәні неде?
   
5. 
   Қоршаған ортаны қорғау мәселелері халықаралық қарым-қатынассыз неге мүмкін емес?
   
6. 
   Экологиялық білім беру, тәрбиелеу және мәдениет – жаңа формациядағы яғни бәсекелестікке қабілетті маман-қазақстандықтарды тәрбиелеу негізіне кіреді ме?
   

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003

2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.

3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.

4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.

Дәріс №27-28

Болып табылады.Табиги тірішілік ортасын қоргайтын категориялар-біріне табиғи (ұлттық) саябақтар жатады. Олар негізгі міндеті — халықты рекреациялық қамтамасыз ету.

Табиги тіршілік орталарын қоргаудың әр түрлі формаларының ішінен қорықтардың орны ерекше. Себебі қорықтар алуантүрлілікті қамтамасыз ететін манызды звено болып табылады. Бірақ, XX гасыр екінші жартысында «қорық — өзгермеген табиғаттың эталоны» деген принцип бұзылып отыр. Атмосфераның өндірістік улы қосылыстармен, радиациялык ластану, олардың тасымалдануы - біздің планетамыздың кез келген бөлігіне міндетті түрде әсер етеді.

Қазақстан қорықтары. Қазір Қазақстан территориясында төмендегі қорықтар жұмыс істейді.

Ақсу-Жабағылы. 1926 жылы қүрылган, ертеден келе жатқан қорық. Талас Алатауының солтүстік-батыс бөлігін алып жатыр (оңтүстік Қазақстан облысы). Ауданы 73 мың га. Территория құрамында тұрғын жерлер жоқ. Физико-географиялық ерекшеліктеріне байланысты екі бөлікке бөлінеді. Бес өсімдік белдеулеріне бір мыңнан астам өсімдіктер, құстардың — 130-дан астам түрлері, сүтқоректілерден арқарлар, маралдар, суырлар жоне т.б. кіреді.

Барса-келмес. Арал теңізінің солтүстік бөлігінде Барса-келмес аралында орналасқан. 1939 жылы құрылган. Аралдың ауданы 198 іпаріпы км. Аралдың флорасына 130-дан астам өсімдіктердің түрлері кіреді. Жануарлар түрлері көп емес. Сүтқоректілердің алты түрі, амфибиялардың екі түрі және құстардың 110 түрі тіршілік етеді. Олардың барлыгы 1927 жылы сырттан әкелінген сайтақтар, қарақұйрықтар, құландар, құм сарышұнагынан басқалары аборигенді түрлер болып табылады.

Наурызым. 1931 жылы құрылган. Қостанай облысының Жетісу ауданында орналасқан, Ауданы 100 мың га. Қорықта 151 құстардың, 25 сүтқоректілердің, 5 түрі, амфибиялардың 2 және балықтардың 8 түрі кездеседі.

Алматы. 1934 жылы қүрылган. Алматы облысының Шелек ауданында орналасқан. Іле Алатауының тау жотасының топырақ жабыны өсімдіктер жабыны бар таулы-шалгындық топырағына жатады. Өсімдіктердің 1300 түрінен астамы кездеседі. Жануарлар алеміне құстардың 200 түрі, сүтқоректілердің 62, амфибиялардың 3 түрі, рептилиялардың 16 және балықтардың 8 түрі кіреді.

Қорғалжын. 1958 жылы кұрылган. Ауданы 237 мың га. Ақмола облысының Қоргалжын ауданында орналасқан. Қорық Қоргалжын мемлекеттік қорықтық аңшылық шаруашылыгымен байланысты. Қорықта ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Әсем Қоргалжын көлдерінің тізбегі қызгылт фламннго популяцияларының ұя салуының ең солтүстік орны болып табылады. Су құстарының табиғи резерваты ретінде маңызы зор.

Дәріс №29-30

Кез келген прогресшіл коғамның міндеті — дені сау, творчест-волык, рухани жан дүниесі бай, жан-жакты жетілген жеке адам тәрбиелеу. Мұндай адамды калыптастыру — ұзак әрі күрделі процесс.

Экологиялық мәселенің мәні - табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру және олардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Қазіргі Жердегі тіршілік адам қызметінің сипатына тәуелді. Қазіргі кезең адамының ерекшк биосфералық қызметі – биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықтылып отыр. Экологиялық мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді,реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамның дамуы үздіксіз ұзақ уақыттық бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды - тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана – сезімі, олаодың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы өзгеруі тиіс. Планетадағы тіршілікті қорғау бүкіл адамзаттың бірігуін талап етеді 1987 жылы БҰҰ-ның Дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «Біздің жалпы болашағымыз» атты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз жолда экономикалық дәуірге » аяқ басуға шақырды. Алғаш рет «тұрақты даму» концепциясы ұсынылды. 1992 жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму бойынша өткен конференциясы «Тұрақты даму» концепциясын және «ХХІ ғасырдың күн тәртібінде» атты ауқымды бағдарламасын қабылдады.Сонымен қатар конференцияда Мәлімдеме мен екі концепция - климаттың өзгеруінің алдын алу, ормандарды қорғау мен биологиялық алуантүрлілікті сақтау мәселелері бойынша қабылданды. БҰҰ-ның конференциясы барлық елдердің үкіметтерін тұрақты дамудың ұлттық концепцияларын қабылдауға шақырды. ҚР-ның Үкіметі ұсынған «ҚР-ның тұрақты дамуға көшу концепциясы» бекітілді. Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясында жасаған баяндамасында тұрақты дамуға жетудің түйінді мәселелерін шешудегі қызметін дәлелдейтін нақты мысалдар келтірілді. 1992-1998 жылдар аралығында Қазақстан тарихта бірінші болып ядролық полигонын жауып, сол қарудан бас тартты. Аралды сақтап қалуға арналған интеграциялық процестердің ұйтқысы болды. Биологиялық алуантүрлілікті сақтау концепциясына сәйкес биологиялық алуан түрлілікті қорғаудың Ұлттық баяндамасы қабылданды. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету құралдарымен байланысты мәселелерге мыналар жатады: Қаржы ресурстары және оларды пайдалану механизмі;

Экологиялық қауіпсіз технологияларды қолдану;тұрақты дамуды ғылыми және ақпараттық қамтамасыз ету. Бұл мәселелердің біздің Республикамыздың тұрақты дамуын қамтамасыз етуде маңызы ерекше. Бұл мәселелерді шешудің міндеттері «ҚР-ның экологиялық қауіпсіздік» концепциясында қарастырылған ( ҚР-ның Президентінің шешімімен бекітілген, 30 сәуір, 1996 жыл). Республиканың экологиялық қауіпсіздігі дегенде ең алдымен қоршаған ортаға антропогенді немесе табиғи әсердің нәтижесінде жеке адамға , қоғамға, табиғат пен мемлекеттің өмірлік маңызды қателіктерін нақты және мүмкін болатын қауіптен қорғауды қамтамасыз ету процесін түсінеміз. Экологиялық қауіпсіздік жүйесіне биосфера мен сыртқы антропогенді және табиғи факторлар арасындағы тепе-теңдікті ұстап тұруға бағытталған мединалық биологиялық, экологиялық, құқықтық іс-шаралардың жиынтығы жатады. Алда тұрған маңызды мәселенің бірі адамды қоршаған ортаға мүмкін болатын шекті экологиялық қысымды, яғни экожүйелердің өзара байланыстары, қарым-қатынастары, олардың бір тұтастығы сақталатын антропогенді фактордың әсер етуінің максималды деңгейін анықтау болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан территориясының көптеген бөліктері күшті антропогенді әсіресе ұшыраған Арал маңы аймағы экологиялық қатер аймағы болып табылады. Мұнда шаруашылық қызметінің нәтижесінде қоршаған орта қайтымсыз өзгерістерге ұшыраған, Аралдың экожүйесі бұзылып, халықтың денсаулығының төмендеуі мен өлімінің артуы байқалып тоыр. Қазақстан Республикасын «экологиялық

қауіпсіздігінің стратегиялық мақсаты мен міндеттеріне» экологиялық білім және тәрбие беру жүйесін жасау мен дамыту жатады.

Қолданылған әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003

2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.

3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.

4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.

5. Алишева К. Экология. Учебник. А., 2006