Бисмиллаһир рахманир рахиим Баршамызға жақсы баға алу бұйырсын!
Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша орта мектепке әдебиет пәнінен көркем
жүктеу/скачать 0.76 Mb.
|
| 20. Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша орта мектепке әдебиет пәнінен көркем
шығармалардың берілу жүйесі. Жаңартылған мазмұндағы бағдарлама бойынша орта мектептерге арналған қазақ әдебиеті оқулықтарындағы өзгерістер көзге бірден байқалады. Бұрынғыдай емес, енді қазақ әдебиетінің бастау көзі сонау түркі кезеңінде, яғни, ежелгі дәуірде жатқандығы жекелеген материалдар арқылы нақтыланған. Әр сыныпта осындай ретпен айналып келіп, бүгінгі кезең әдебиетінің туындылары қамтылады. Былайша алғанда, осы 5-8 сыныптардағы оқу материалдарын кезеңдік тұрғыдан ұсыну тәсілі спираль жүйесімен жүзеге асырылған. Оқушы әр оқулықтың басында ежелгі әдебиет нұсқалары мен ауыз әдебиетінің үлгілерін меңгере отырып, кезең-кезеңімен әр оқу жылының соңында бүгінгі заман әдебиетімен таныса алады. Қалың жанашыр қауым «Қазақ әдебиеті» оқулығын жасау барысында, ең алдымен, «Көркем мәтін материалдары қандай принциппен іріктеліп алынады?» деген мәселеге кеңірек назар аударғаны жөн. Одан кейінгі орында көңілді алаңдататыны, оқулықтардың әдіснамалық аппараттары, яғни, сұрақтар мен тапсырмалар, оқушымен бірге жасалатын басқалай креативті жұмыстар қалай жүзеге асырылатындығы. Сонымен қатар, «Әдіснамалық аппараттың ішінде берілетін теориялық тұжырымдар қандай? Бірізділігі сақталған ба? Бастапқы қалпы қалай жүзеге асқан? Сыныптан сыныпқа өскен сайын қарапайымнан күрделіге қарай принципі қалай орындалған?» деген сұрақтар да ерекше назар аударуды талап етеді. Бұл арада «Қарапайымнан күрделіге қарай деген принцип қалай жүзеге асырылды?» әңгіме де маңызды. Сонымен бірге өзекті мәселе – оқулықтардың жазылу стилі. Бұл бәріне де: жеке берілген көркем материалға да, әдіснамалық аппараттарға да, теориялық тұжырымдарға да тікелей қатысты. Яғни, мұндайда көкейге оралатын сұрақтар: «Жатық па? Түсінікті ме? Тілі карапайым ба? Шәкірттің жас шамасына лайықты ма?» болып келуі табиғи. Оқулық материалдарында, әдіснамалық аппараттарда кездесетін деректердің нақты фактілер мен тарихи шындыққа қаншалықты сәйкес келетіндігіне көңіл бөле қоймайтынымыз рас. Соның салдарынан жарық көрген оқулықтарда қателіктерге жол берілген. Оқулықтардың безендірілу жағдайы неге назардан тыс қалуы тиіс? Ондағы түрлі суреттер, өрнектер, жекелеген штрих-детальдар, графикалық талаптарға және өмір шындығына, берілген көркем шығарманың мазмұнына қаншалықты сай келетіні ескерлуі керек. Шығармалардың безендірілуі жайында да қысқаша айтып өтейік. Ішінара уақыт шындығына, тарихи кезеңдерге және материалдардағы деректерге сай келмейтін суреттер кездеседі. Мысал үшін, Доспамбет жыраудың немесе соғыс кезін бейнелейтін суреттердегі штрихтарға назар аударыңыз. Негізінде, қай халықтың әдебиет оқулығы болсын, шәкірттерге сол ұлттың әдебиетінде із қалдырған, тарихында белгілі бір орны бар көркемсөз шеберлерінің шығармаларымен, әдебиет тарихындағы озық үлгілермен таныстыруды мақсат етеді. Мәселен, орыстарда сонау Жуковский, Пушкин, Толстой, Достоевский, Чехов және т.б. ірі тұлғалардың шығармаларымен таныстырса, достастық мемлекеттеріндегі көпшілік оқу құралдарындағы материалдардың да іріктелу принциптері осы ұстанымды негізге алады екен. Дегенмен, қай халықтың әдебиеті болса да, ең алдымен өздерінің ірі тұлғалары, көрнекті тұлғалары және олардың ең атақты шығармалары беріліп отырады. Бұл арада тек қазақ әдебиетінің ғана емес, орыс әдебиетінің жаңартылған мазмұнындағы шығармаларын және көршілес елдердегі жекелеген әдебиетінің ұлттарына назар салуға артық болмас еді. Сонымен, жаңартылған мазмұндағы әдебиет оқулықтарында жоғарыда айтылған оқулық жасаудың кейбір принциптері қаншалықты деңгейде сақталған? Ғалымдардың, әдебиеттанушылардың, ұстаздардың, жалпы оқырман қауымның осы жаңа мазмұндағы оқулықтар туралы пікірлерінің ішінде кездесетін наразылықтардың бір себебі осында. Айқын аңғарылатыны, оқулыққа бағыт-бағдар беретін тиісті құжаттарды жасаушылар халқымыздың асыл қазынасының, жазба әдебиетінің алдыңғы қатарлы үлгілерін, классиктердің туындыларын енгізуді негізгі мәселе етіп алмаған. Оқулықтарымызға көркемдігі орташа немесе тіпті дүмбілез шығармалардың екшелместен еніп кетуі сондықтан. Көркем әдебиетке қойылатын тиісті міндеттердің бағдарламаны жасаушылар және оқулық авторлары ең алдымен тәрбиелік функциясына басымдық берген. Мысалы, 5-сыныптың қазақ әдебиеті оқулығының тарауларының атаулары «Таза, мінсіз асыл сөз», «Тәрбиенің қайнар бұлағы», «Адамгершілік – асыл қасиет» және «Отбасы құндылықтары», ал, 6-сыныпта «Туған жерім – аялы алтын бесігім», «Мен – балаң, жарық күнде сәуле болған көрнекті», «Тәуелсіздік – қасиет тұнған ұлы ұғым» болып, тек бірыңғай тәрбиелік мақсатты көздеген. Басқа сыныптардағы қазақ әдебиеті оқулықтары осындай принциппен құрастырылғаны байқалады. Осы келтірілген тақырыптардан туатын қорытынды, оқулық жасаушылар үшін алдыңғы қатарда тұрған әдебиеттің эстетикалық көркемдік табиғаты емес, оның тәрбиелік, кей жерлерде танымдық функциялары. Жаңартылған мазмұндағы әдебиет оқулықтарына ескі әдебиет нұсқаларын енгізу жұмысы аса мұқият іріктеуді кажет ететіні байқалады. Мысалы, 6-сыныпта «Туған жерім – аялы алтын бесігім» деп аталатын тарауға Тұран батыры әрі патшасы «Алып Ер Тұнғаны жоқтау» деген өлеңі енгізілген және бұл қаhарман кім екеніне түсініктеме берілген. Енді осы арада бір ескертетін нәрсе, осы оқулықтардың бағдарламасын жасаушылардың сонау түркі дәуіріндегі, яғни, біздің эрамыздың жетінші ғасырынан бері кезеңдегі әдебиет үлгілерін қамтуды мақсат еткені орынды да шығар. Көне дәуірге сапар шегу, сол замандардағы жекелеген шығармаларды ұсыну біздің әдебиетіміздің тарихы тереңде жатыр дегенді білдіру мақсатынан туындағаны айқын. Бірақ, баршамызға мәлім, көне дәуірге сапар шегу үшін оқитын шәкірттің белгілі бір тарихи-танымдық дайындығы болуы керек. Әлі орта мектепте жүрген оқушының мұндай дайындығы жоққа тән. Ежелгі түркі дәуірі мен одан бергі хандық дәуірі арасындағы әдебиетті түсіндіру үшін мұғалімдердің өздері қиналып қалады. Мысалы, 8-сыныпта әдебиеттің белді өкілі болып табылмайтын Қорқыт ата туралы материалдар беріліп, «Қорқыт ата» кітабынан үзінділер ұсынылған. А.Яссауидің шығармаларын меңгеру әзірлігі жоқ шәкіртке қиын тиетіні анық. Ежелгі кезеңдерге қатысты тарихи материалдарды, историзм, архаизм сөздерді меңгергеннен кейін ғана сол дәуірдің әдебиетін ұға аламыз. Халық тарихының жекелеген кезеңдерін, историзмге қатысты ұғымдарды игеріп алмай тұрып, оның әдебиетін қалайша тереңдетіп оқытуға бойлауға болады? Жас шәкірт үшін тіптен қиын. Демек, ешқандай әзірліксіз түркі дәуірі әдебиетін оқыту жауапкершілікті қажет етпек. Оның үстіне бұл кезеңде қазақ тілінің әлі толық қалыптаспағаны, әдеби тілдің белгілері хандық дәуір кезеңінен бастап қана айқындала бастағаны мәлім. Демек, мың жылға жуық кезең ішіндегі тілдің даму динамикасын, ауызекі сөйлеу нормалары мен әдеби норманың қалыптасу кезеңін ескеруге тура келеді. Жалпы, жоғарыда айтқанымыздай, оқулықтарға ең бірінші көркемдік талаптарға жауап бере алатын, идеялық түйіні, айтар ойы мығым авторлардың көркем туындылары енгізілуі тиіс. Осы тұста еске сала кету керек, жаңа оқулықтар жөнінде пікір білдіріп жатқан кейбір авторлар қазақ әдебиетін тереңдетіп оқыту керек деген ойларын ортаға салды. Орта мектеп болғандықтан, менің ойымша, тереңдетіп оқыту шарт емес. Өйткені, бұл шәкірттердің бәрі болашақта әдебиет немесе қазақ тілінің мамандары болмайды. Жаңартылған мазмұндағы оқулықтардың әдіснамалық аппаратына келетін бол-сақ, бірсыпыра тәуір орындалды деп тұжырымдағанымыз жөн. Енді негізінен бұл бағыттағы ескертпелер – сұрақтар мен тапсырмалардың кейде тым ұзақ боп кетуіне, кейбір тапсырмалардың оқушы үшін ауыр екеніне, ішінара көркемдік деңгейі төмен немесе тілі күрделі өлеңдерді ұсынуға байланысты. Жаттауға кез келген өлеңнің жарамайтындығы ерекше қаперде болатын нәрсе. Поэзияның шарттарына толық келетін, тілі түсінікті, көркемдігі жоғары, ойы, идеясы айқын өлеңдерді ғана жаттауға ұсыну керек. Ал, айтар ойы екіұшты немесе аударма өлеңдерді жаттауға ұсынудың мүлде қажеті жоқ. Жалпы, орта ғасырдағы өлеңдердің ішінде, жоғарыда айтқанымыздай, архаизмдер мен историзм сөздер көп кездеседі. Олардың көбі қазіргі шәкірттер үшін түсініксіз. Сондықтан, мұндай ұғымға ауыр тиетін өлеңдерді жаттату шарт емес. Оқулықтардағы төртінші мәселе мәтін-дердің, сөйлемдердің дұрыс құралуы, бір сөзбен айтқанда, стиль мәселесі. Егер авторлар ойларын жеткізу барысында күрделі немесе орашолақ сөйлемдерді қолданып жатса, онда оқулық талаптары үшін ауадай қажет айқындылық, нақтылық мақсаты өз деңгейінде орындалмайды. Сонымен бірге оқулықтардың әр тұсында кездесетін орфографиялық және пунктуациялық қателерге көзжұмбайлықпен қарауға болмайды. Бұл бір жағынан ұсақ-түйек көрінгенімен, оқушының сауаттылығын дамыту үшін өте қажетті атрибуттар. Осы жаңа мазмұн оқулықтарындағы материалдар сағат санына сыймайды деген ескертулер айтылған. Бұны реттеудің жолы аса қиын емес, өйткені, кейбір жөнсіз ұзақ туындылар мен олардың әдістемелік аппаратын қысқартып тастаса болғаны. Әсіресе, көне дәуір әдебиетіне қатысты материалдарды. Классикалық әдебиеттің өкілдері және олардың шығармалары аталмағандықтан, оқулықтарда қазақ әдебиеті, яғни, төл әдебиетіміз тиесінше көрініс таба алмайды. Жас шәкірт ең алдымен қазақ әдебиетінің классикалық туындыларын оқып, үйреніп, солардан эстетикалық сезімін қалыптастырып өсуі тиіс. Ал, ортақол, қалай болса солай жазыла салған туындылар көркемдік-эстетикалық талғамды, обьективті қабылдау психологиясын бұзады, әдебиет туралы дұрыс түсінікті қалыптастыра алмайды. Бағдарлама жасаушылар осы жағдайын ескеруі қажет. Сөз соңында оқулықтың бағдарламаларын, басқа да тиісті құжаттарын және сол оқулықтың өзін жасау аса жауапты жұмыс екендігін тағы да еске сала келіп, мемлекеттік маңызы бар бұндай іске кез келген адамды араластыруға болмайтынын қадап айтқымыз келеді. Оған тек дайындығы бар, ісіне әбден берілген лайықты мамандардың ғана араласуы орынды. Сондықтан, республикамызда қазақ тілінің барлық салаларын және қазақ әдебиетінің арғы-бергі кезеңдерін арнайы зерттеп отырған екі іргелі мекеме – А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты мен М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтын тікелей араластыру қажет. Тіпті қажет қана емес, осы мекемелердің ғалымдарының мазмұны жаңартылған оқулықтарға орай жұмыс жасауын міндеттеген жөн. Әр оқулыққа үш автордан: әдебиетанушы ғалым, әдіскер маман және практик мұғалім болу тәжірибесі өзін- өзі ақтауы тиіс. Оқулық конкурстық негізде жасырын атпен ұсынылып, шын мәніндегі әділ қазылардың сараптауына түссе, сонда ғана әділ шешім шығарылар еді. жүктеу/скачать 0.76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|