«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты

СЕНІМ —белгілі бір құбылыстың ілімінің ақиқаттығына илану. Мәдениет тарихында С. деп әртүрлі құбылыстар, теориялар мен ойдан шығарылған таңғажайып жағдайларды ешбір дәлелдеусіз, шындық деп қабыл алуды атайды. Табиғаттан тыс күштерге С. кез келген діннің құрамдас бөлігі болып табылады. Күнделікті қарым–қатнаста С. деп әлі теориялық жағынан да, тәжірибе жүзінде де дәлелденбеген ғылыми болжамдарға күдіксіз қарауды айтады.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

СИНКРЕТИЗМ (грек. synkretіsmos – біріктіру) — “жігі ашылмаған”, “біте қайнасқан” деген сөз тіркестерінің синонимі болып табылатын бұл ұғым қандай да болмасын құбылыстың жетілмеген, дамымаған, өзара жіктеле қоймаған бастапқы күйін білдіреді. Бұл ұғым көбінде алғашқы қауымдық немесе архаикалық мәдени кезеңге байланысты көп қолданылады. Өйткені, дәл сол мәдени кезеңде мәдениет салаларының жіктелінбеген, дербестелінбегендігін байқаймыз. С–нің мәнін миф, мифологиялық сана өте жақсы анықтайды. Мифтердегі субъект–объектілік қатынастардың жоқтығы, жеке тұлғалық бастаманың көрінбеуі, адамның өзін айналасын қоршаған әлемнен бөліп–жарып қарамауы т.б. С. көріністері болып табылады. Архаикалық мәдениеттегі ғылымдардың, өнер түрлері мен наным–сенімдердің жіктелінбеген бастапқы біртұтастық күйі – архаикалық мәдениеттің синкреттік сипатын танытады. Сондықтан да мәдениет тарихында зерттеушілер “алғашқы қауымдық С.” деген үлкен кезеңді айқындайды. Адамзат дамуының бұл сатысында қоғамдық өмір өзінің іріктелмегендігімен, біртұтастығымен, бір–бірімен етене тығыз байланыстылығымен сипатталады. Сол мәдени кезеңнің адамдарының дүниетанымындағы С. көріністерін алғашқы наным–сенім түрлерінен: фетишизм, анимизм, тотемизм т.б. айқын көруге болады. Қазірде бұл терминмен эстетика, өнертану, мәдениеттану саласында әртүрлі өнер түрлерінің элементтерінің бірлестігін айқындайды.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

СОПЫЛЫҚ – Исламда XІІІ–ІX ғасырларда пайда болған діни–мистикалық ілім. Сопылық ілімнің ислам әлемінде кең таралуы Жәми, Руми, әл– Фараби, әл Ғазали, Хафиз, Омар Хайям секілді исламның классикалық кезеңінің ойшылдарына байланысты. С. ілім адамды жетілдірудің жеке дара діни–мистикалық жүйесі болғасын, онда эзотерикалық сипат басым. С. жолға түсу алдымен ұстаз табудан басталады. Кейін ұстаздың бақылауымен мүрит психофизикалық жаттығуларға көшіп, С. танымның ілімдік негіздерін ұғынуға көшеді. С. тәжірибе арқылы күнделікті білімнін сыңаржақтылығы әшкереленгесін шәкірт дүниені өзгеше тани бастайды: әртүрлі заттардың, дүниенің төрт бұрышының қарама–қайшылығы сыдырылып, бірлігі айқындала береді. Бұл бірліктің негізі ретінде сопымен байланысқа түскен Ақиқат көрінеді. С. жолға түскен танымның үш сатысынан өтеді: шариғатты тану, тариқатқа түсу, хақиқатқа жетіп, "фана" болу. Орта Азияға кең тараған Қожа Ахмет Ясауидің ілімі бойынша С–тың төртінші сатысы бар, ол – мағрифатқа жету. Христиан дінімен салыстырғанда исламның құдайы тұлғасыз болғандықтан, С. микрокосм макрокосмда жоғалады. Әл–Халладж, әл–Бистамилар өздерін хаққа балаған. Бірақ С. тұрғысынан "фана" буддизмдегідей жолдың ақыры емес, адам жанының мәңгілік ғұмырға көшуі хақтыққа ұласып жоқ болуы С. жолының өзге діндермен ұқсастығы оның көп мәдени ықпалдан өтуін айғақтап, көптеген философиялық және танымдық сауалдар туындатады. Қазіргі араб ғалымдары Еуропадағы көптеген рыцарлық, масондық (қасиетті Августин, Ассиздік Франциск, Фома Аквинский, Дунс Скотт және т. б.) христиан философтарын еуропалық сопылық дәстүрге жатқызады. Орта Азиямен Қазақстанда орта ғасырдан бері сопылықтың Ясауи және нақышбандиа бағыттары таралған.

Әдебиет: Мәдени–философиялық энциклопедия / Құраст. Т. Ғабитов, А. Құлсариева, Ә. Әлімжанова ж.т.б.. Алматы, 2007.

Жоғарыда айтылғанды қорыта келе, С. деп адам мен адамды бір–біріне тартатын, қосатын, оларды әсемдік пен ізгілікке, шындыққа ұмтылдыратын, бүкіл адамзатты біріктіретін рухтың ең биік көріністерін айтсақ та болғаны. Ал оның қайнар көзі – Ғарыштың өз ішіндегі тартылыс күштерінде болса керек, сондықтан, көне заман ойшылдарының “Ғарыштық С.” туралы интуициялары философия тарихында оқтын–оқтын қайталануда.

С–тің ғажап түрі – жер бетіндегі барлық халықтардың мыңдаған жылдардағы жинаған ән–күйі мен дастандарының арқауына айналған махаббат сезімі. Қозы–Көрпеш пен Баян–Сұлу, Төлеген мен Қыз–Жібектің бір–біріне деген жалынды махаббаты Ромео мен Джульетта, Лейла мен Мәжнүннің тағдыры сияқты аянышты трагедиямен аяқталды. Әрине, махаббат сезімінің негізінде ғашықтардың бір–біріне деген сүйіспеншілігі жатыр. Ғашықтардың тілеуі бір–біріне қосылуының негізінде Дүниеге жаңа өмір келеді емес пе? Сонымен қатар, махаббатты толығынан жыныстық құмартуға теңесек, онда адамның басқа жануарлардан айырмашылығы неде? – деген сұрақ тумай қоймайды. Австрия ғалымы В.Франкл қазіргі батыс қоғамында кеңінен тараған көзқарас – махаббатты тәндік–сезімдік ләззәт алуға теңеу – қаншалықты жастарды жалған жолға түсіріп бақытсыздыққа әкелгені жөнінде айтады. Егер де адамның жүрегінде терең махаббат сезімі болмай, тек жыныстық ләззәтқа ғана ұмтылып, соны ғана ойласа, ол біріншіден, “Дон–Жуандыққа” әкеліп, екіншіден, сол тұрпайы мақсаттың өзін жетілдіре алмайды. Шындығында, адамның махаббат сезімі оның бүкіл жан–дүниесіндегі рухани күш–қуатпен безендіріліп толысады, неше–түрлі қиялдарды тудырып, шығармашылық шабыт әкеледі. Шын сүйген адам бүкіл дүниені ізгілік жолымен өзгерткісі келеді, дүниедегі сан–алуан құбылыстардың ғажаптығын, әсемдігін жете түсінеді, өзінің және сүйіктсіінің бойындағы бұрын ашылмаған жаңа қасиеттерді тауып, раушан гүлі сияқты ашылады, қуанышқа толы өмір тудырады. Нағыз өмірде болу дегеніміз – шын жүрегіңмен сүю, махаббатың отында лаулап жану

–Өзінің аса тереңдігі және риясыздығымен көрінетін С–тің түрі – әке–шеше мен балалардың бір–біріне деген сезімі. Әсіресе, ана махаббатын асыра бағалау мүмкін емес. Ана өз балаларын,– олар қандай да болмасын,– барлық жан–тәнімен сүйеді, өйткені, олар оның ішінен шықты. Ана әрқашанда өз балаларын қорғайды, оларды кешіре біледі. Әкенің балаға деген махаббатына келер болсақ, ол ана сезіміне қарағанда – өзгеше. Әке балаларын өзіне теңеп, өзіне ұқсас болғанын қалайды, олардың алдына үлкен талаптар қойып, олардың өмірде іске асуын армандап, тілейді. Әке баларын әрқашанда өз ырқына көндіргісі келеді. Ана баланың алдына қойылған талаптар орындалмаса да, оны шүбәсіз сүйеді, оның жалғыз ғана талабы – баласы бұл өмірде аман–есен болса екен дейді.

Адам қоғами пенде болғаннан кейін, әрине, жалғыз ғана әке–шешесі емес, сонымен қатар, басқа да туыс, жолдас–жора, көрші–көлемнің ықпалына түсіп, жақынды сүю сезіміне шомылады. Жақынды сүю дегеніміз – бізді қоршаған адамдарды өзімізбен тең құқықты ретінде қарау, оларға қамқорлық көрсету, өз жауапкершілігіңді сезіну, сыйлап, түсіністік дәрежесіне көтерілу, олардың өмірдегі жетістіктері мен қайғы–қасіретіне бірдей ортақ болу т.с.с.

Жақынды сүю адамды оның білімі мен мәдениеті өскен сайын өз халқын, оның аянышты да батырлық тарихын, мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан әдет–ғұрыптарын, тілін, көркем сөзі мен өрнектерін, ғажап әуендерін т.с.с. сүюге итермелейді. Өз халқын сүйген адам, әрине, сол халықты тудырған жағалай ортаны – табиғатты да сүйеді. Қазақ жері – жылы теңіздер аймалап жатқан Италия, я болмаса Грекия емес. Біздің табиғатымыз қатал, ұлы өзендер елімізді қақ жарып ағып жатқан жоқ, теңіз бен мұхиттан да, өкінішке орай, алшақпыз. Десек те, басқа бір жұмақ жерге қазақ деген халық өз мекенін ауыстырмайды. Өйткені, осы топырақта ол жаратылды, бұл жерге оның кіндік қаны тамды, сансыз бұл өмірден озған бабалар осы жерді соңғы қаны тамғанша қорғай білді.