БӨлім. Әскери қылмыстардың түрлері

Кіріспе……………………………………………………………………….3

2.1. Әскери қызметшілері арасында бағынушылық тәртібіне және жарғылық қарым-қатынастарға қиянат жасайтын қылмыстар…….……..….10

2.2 Әскери қызметті өту тәртібіне қарсы бағытталған қылмыстар..……20

2.3 Арнайы қызметтерді атқару тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстар27

2.4. Қаруды, оқ-дәрілерді, басқа әскери мүлікті ұстау тәртібін және әскери техниканы пайдалану ерекшеліктерін бұзатын қылмыстар….………35

2.5. Әскери басқарудың қалыпты қызмет етуіне және Қарулы Күштердің мәртебесіне қиянат жасайтын қылмыстар………..........………….43

2.6. Қарулы Күштердің беделіне және әскери тәртіпке қарсы бағытталған қылмыстар………………………………….........………………..51

Қорытынды……………………………………………………………….56

Қолданылған әдебиеттер………………………………………………..57

К і р і с п е

Еліміздің Қарулы Күштері – оқшауланған әлеуметтік тетік емес, ол қоғамның негізгі ажырамас бөлігі болып танылады. Әлеуметтік қайшылықтар қатты шиеленістен ыдырау процестері ұдайы асқынып жаатқан жағдайда әскерилер еңбегінің беделі мен қадірі шұғыл төмендеп әскерилер еңбегінің беділі мен қадірі шұғыл төмендеп әскери қызметшілердің құқық бұзушылық жасауы арта түседі

Қылмыстық заңнама Қазақстан Республикасының Қарулы күштерін құрудағы жаңа үрдістерді және қазіргі жағдайда әскери құқық тәртібін нығайту қажеттілігін көрсетеді. Ол Қазақстан Республикасы Конституциясының әскери құрылысты реттейтін ережелеріне Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің жалпы әскери жарғыларына, мысалы ҚР 1993 жылғы 9 сәуірдегі Қорғаныс және Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері туралы заңына; Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 19 қаңтардағы ІІ-1897 Жалпыға бірдей әскери міндет және әскери қызмет туралы заңына және ҚР 1993 жылғы 20 қаңтардағы Әскери қызметшілер және олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі мен әлеуметтік қорғалуы туралы заңына және 2001 жылғы 20 наурыздағы Келісім-шарт бойынша әскери қызмет туралы заңына сәйкес келтірілген.

Қылмыстық құқық пен әскери заңнаманы бөліп қарастыруға болмайды. Бұл ерекшелік әскери қылмыстық заңнамаға қылмыстық құқықтың міндеттері мен принциптері туралы ережелердің, қылмыстық жауапкершлік негіздерінің толық таралатынымен түсіндіруге болады.

Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде көзделген барлық қылмыс құрамдары бар іс әрекет қана қылмыстық жауапкершілікті тудырады. Қылмыстық заңда берілген қылмыс, кінә және оның нысандары түсінігі, іс әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-жайлар, аяқталмаған қылмыс, қылмысқа қатысуы үшінжауапкершілік жағдайлары бүкіл қылмыстық заңнама үшін біртұтас болып келеді.

Қылмыстық және әскери қылмыстық заңнаманың біртұтастығы әскери қылмыс ұғымынан көрінеді.

Қазақстан Республикасы ҚК 366-бабында қылмыстың жалпы белгілері қайталанбай, тек қана әскри қылмыс объектісі мен субьектісінің ерекшеліктері көрсетіледі.

Арнайы орныдалған диплом жұмысында әскери қылмыстардың қылмыстық құқықтық сипаттамасы беріліп олардың мазмұнын ашуға бағытталған.

Қазақстан Республикасының азаматтары әскери қыз­­метті заңмен белгіленген тәртіпте және түрлерде ат­қа­ра­ды (Конституцияның 36-бабының 2-бөлігі).

Қарулы Күштердің әскери жарғылары әскери бө­лім­­дері, басқармалары, мекемелері және ұйымдарының әс­ке­ри қызметшілері әскери қызметті атқаруының қатаң тәр­ті­бін тұралап анықтаған. Әскери тәртіпті бұзу, құқық бұ­зу­шылықтар жасау үшін әскери қызметшілері тәртіптік, ма­те­риалдық, әкімшілік және қылмыс жауапкершілігін кө­тереді.

Әскери қызметшілерінің қылмыстарды жасағаны үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасының ҚК 16-тарауында (әскери қылмыстар) анықталған.

ҚК 336-бабына сай: "Әскерге шақыру бойынша не келі­сім шарт бойынша Қазақстан Республикасының Қа­рулы Күштерінде, Қазақстан Республикасы басқа да әс­кер­лері мен әскери құрамаларында әскери қызмет ат­қа­ру­шы әскери қызметшілердің, сондай-ақ запастағы аза-мат­тардың жиындардан өту кезінде әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібіне қарсы осы тарауда көзделген қыл­мыстарды жасауы әскери қылмыстар деп танылады".

Заңның мазмұнынан әскери қылмыстар болып, әс­ке­ри қызметті атқару тәртібін реттейтін қатынастарға (әс­кери қылмыстардың тектік объектісі) қиянат ететін қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер болып табылады [2].

Әскери қызметшілерінің әскери қызметті атқарудың белгілі тәртібіне озбырлық жасамайтын құқыққа қайшы іс-қимылды жасауы, мысалы: қарақшылық, зорлау, бұза­қы­лық және с.с. әскери қылмыстарға жатпайды және жа­уап­кершілікті ҚК басқа тиісті тарауларының баптары бо­йын­ша тудырады.

Бөлек әскери қылмыстарының нақты объектісі бо­лып – әскери қызметті өтудің бір немесе өзге жақтарын ор­на­татын қатынастар келеді. Нақты объектісі бойынша әске­ри қылмыстарды алты топқа бөлуге болады:

1. Әскери қызметкерлерінің арасындағы бағыну­шы­лық тәртібіне және жарғылық қарым-қатынастарға қия­нат жасайтын қылмыстар: бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау (ҚК 367-бап); бастыққа қар­сы­лық көрсету немесе оны қызметтік міндеттерін бұзуға мәж­бүр ету (ҚК 368-бап); бастыққа қарсы күш қолдану әре­кеттері (ҚК 369-бап); бір-бірінің бағыныштық қаты­нас­тары болмаған кезде әскери қызметшілердің ара­сын­да­ғы өзара қарым-қатынастардың жарғылық ережелерін бұ­зу (ҚК 370-бап); әскери қызметшіге тіл тигізу (ҚК 371-бап);

2. Әскери қызметті өту тәртібіне қиянат жасайтын қыл­мыстар: бөлімді немесе қызмет орнын өз бетімен тас-тап кету (ҚК 372-бап); қашқындық (ҚК 373-бап); дене мү­шесіне зақым келтіру жолымен немесе өзге тәсілмен әс­кери қызметтен жалтару (ҚК 374-бап);

3. Арнайы қызметті атқару тәртібіне қарсы бағыт­тал­ған қылмыстар: жауынгершілік кезекшілікті атқарудың ере­жесін бұзу (ҚК 375-бап); шекаралық қызмет ат­қа­ру-дың ережесін бұзу (ҚК 376-бап); қарауыл (вахта) қыз­ме­тін атқарудың ережелерін бұзу (ҚК 377-бап); ішкі қызмет атқарудың және гарнизонда патруль болудың жарғылық ере­желерін бұзу (ҚК 378-бап); қоғамдық тәртіпті қорғау жә­не қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша қыз­мет атқарудың ережелерін бұзу (ҚК 379-бап);

4. Қаруды, оқ-дәрілерін, өзге әскери мүлікті күтіп ұс­таудың тәртібіне және әскери техниканы пайдалану ерек­шеліктеріне қиянат жасайтын қылмыстар: құрып ба­ра жатқан әскери кемені тастап кету (ҚК 382-бап); әс­кери мүлікті қасақана құрту немесе бүлдіру (ҚК 387-бап); әскери мүлікті абайсыздықта құрту немесе бүлдіру (ҚК 388-бап); әскери мүлікті жоғалту (ҚК 389-бап); ай­на­ла­дағыларға қауіп туғызатын қару-жарақты, сондай-ақ зат­тар мен нәрселерді ұстау ережелерін бұзу (ҚК 390-бап); ма­шиналарды жүргізу немесе пайдалану ережелерін бұзу (ҚК 391-бап); ұшу немесе оған даярлану ережелерін бұзу (ҚК 392-бап); кеме жүргізу ережелерін бұзу (ҚК 393-бап);

5. Әскери басқарудың қалыпты қызмет етуіне және Қа­рулы Күштердің мәртебесіне қиянат жасайтын қыл­мыстар: билікті теріс пайдалану, биліктің асыра қол­да­ны­луы немесе әрекетсіздігі (ҚК 380-бап); қызметке сел­қос қарау (ҚК 381-бап); жауға соғыс жүргізу құралдарын бе­ру немесе тастап кету (ҚК 383-бап); әскери сипаттағы құпия мәліметтерді жа­рия ету немесе әскери сипаттағы құпия мәліметтері бар құжаттарды жоғал­ту (ҚК 386-бап);

6. Қарулы Күштердің беделіне және әскери тәртіпке қарсы бағытталған қылмыстар: тұтқынға өз еркімен берілу (ҚК 384-бап); тонаушылық (ҚК 385-бап);

Әскери қылмыстардың объективтік жағы әрекет­тер­ден, мысалы бастыққа қарсы күш қолдану іс-әрекетінде (ҚК 369-бап), әскери қызметшіге тіл тигізуде (ҚК 371-бап) немесе әрекетсіздіктен, мысалы: қызметке селқос қарағанда (ҚК 381-бап) тұруы мүмкін.

Өзінің құрылысы бойынша әскери қылмыстардың құ­рамдары – формальды (ҚК 373-бап), материалды (ҚК 390-бап) немесе формальды-материалды болуы мүмкін (ҚК 376-бап).

Көптеген әскери қылмыстардың субъективтік жағы қасақана кінәмен сипатталады, мысалы: бөлімді немесе қыз­мет орнын өз бетімен тастап кету (ҚК 372-бап), қаш­қындық (ҚК 373-бап), әскери мүлікті қасақана құрту не­ме­се бүлдіру (ҚК 387-бап) және басқалары. Кейбір әс­ке­ри қылмыстар абайсыздықтан да жасалынуы мүмкін, мы­салы: әскери мүлікті абайсызда құрту немесе бүлдіру (ҚК 388-бап). Бөлек қылмыстар қасақана да, абайсыз да жа­са­лынуы мүмкін, мысалы: бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау (ҚК 367-бап), жауынгершілік кезек­шілікті атқарудың ережелерін бұзу (ҚК 375-бап).

Бөлек жағдайларда субъективтік жақтың қосымша сипаттары болып қылмысты жасау мақсаты мен себебі келеді, мысалы: дене мүшесіне зақым келтіру жолымен немесе өзге тәсілмен әскери қызметтен жалтару (ҚК 374-бап), жауға соғыс жүргізу құралдарын беру немесе тастап кету (ҚК 383-бап) және с.с.

Әскери қылмыстардың субъектісі арнайы, яғни әс­кер­ге шақыру бойынша не келісім шарт бойынша Қа­зақ-стан Республикасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасының басқа әскерлері мен әскери құрама­ла­рын­да әскери қызмет атқарушы адам, осымен қатар жиындарды өтіп жатқан азаматтар.

1992 жылғы 22 желтоқсаннан Қазақстан Респуб­ли­ка­сының "Қорғаныс және Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері туралы" Заңының 4-бабына сай Қарулы Күштер өзіне: әскери басқару органдарын, Қарулы Күш­тердің түрлерін – құрлық әскерлерін, ауаға қарсы қорға­ныс әскерлерін, әскері – ауа күштерді, тылды, әскери - құ­рылыс бөлімдерін, әскери-оқу орындарды кіргізеді [3].

Өзге әскери құрылымдары ретінде шекаралық және ішкі әскерлер, Республикалық Ұлан, Ұлттық қауіпсіздік ко­митетінің әскерлері, азаматтық қорғаныстың басқару ор­гандары мен бөлімдері.

Қазақстан Республикасының ҚК Ерекше бөлімі қа­рас­тырған құқыққа қайшы әрекеттерден әскери қыл­мыс­тар екі ерекшеліктермен – сұғынушылықтың ерекше объек­тісімен және қылмыстың арнайы субъектісімен айы­рылады.

Әскери қылмыстарды соғыс уақытында немесе жауынгершілік жағдайда жасау бағалау жағдайы болып келеді және өлім жазасына дейін көтеріңкі жауап­кершілікті тудырады.


2 БӨЛІМ. ӘСКЕРИ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
2.1. Әскери қызметшілері арасында бағынушылық тәртібіне және жарғылық қарым-қатынастарға қиянат жасайтын қылмыстар
Қазақстан Республикасының "Қорғаныс және Қа­зақ­стан Республикасының Қарулы Күштері туралы" За­ңы­ның 5-бабына сай Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері құрылуының ең маңызды қағидасы болып ор­та­лық­тандырылған басқару және бірбастылық келеді. Соң­ғы­сы командирді (бастықты) бағыныштыларына қара­ған­да өкімді биліктің толықтығына бөлеуден және олардың әс­кери қызметті атқаруының барлық жақтары үшін оған же­ке жауапкершілікті жүктеуден құралады. Қарулы Күш­тердің Уставына сай бір бастылық қағидасы коман­дирге (бастыққа) бағынышындағыларға бұйрықтар­ды беру және соңғыларды осы бұйрықтарды сөзсіз орын­дау­ға міндеттеу құқығын береді [4].

Командир (бастық) – бұл бір немесе армия, флот, әс­кери құрылым, әскери бөлімше, әскери кеменің немесе олардың бөлімшелерінің оған тұрақты болмаса уақытша басқа әскери қызметшілері бағынатын әскери қызметші.

Командирлер (бастықтар) бір-бірімен қызмет жағ­да­­йына немесе әскери атақтарына қарай айырылады. Мы­­­салы: әскери бөлімнің немесе оның құрамындағы бө­лім­шенің командирі өзінің қызмет жағдайына сай сол бө­лім немесе бөлімшенің жеке құрамы үшін бастық болып ке­леді, ал әскери атақтарына сай генералдар мен офи­цер­лер сержанттар, старшиналар, прапорщиктер, мичмандар үшін бастық болып танылады. Соңғылары өз кезегінде қатардағы сарбаздар мен матростар үшін бастық (ко­ман­дир) ретінде танылады.

Бұйрық қызмет мүдделерінде заңдар мен әскери жар­­­ғылардың талаптарына сай беріледі. Ол жазбаша не­ме­се ауызша нысанда, телефон, радио немесе телеграф не­­месе біреуді жіберу арқылы және басқаша да берілуі мүм­кін.

Бұйрық, басым көпшілік жағдайларда, бағынышты адамның әскери қызметі саласына жатады, бірақ та оның қыз­меттен тыс, көпшілік орындардағы және с.с. жер­лер­де­гі жүріс-тұрысына да қатысты болуы мүмкін.

Командир (бастық) бұйрығын орындамау – қауіпті әс­кери қылмыстардың бірі болып келеді және заң бұл үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастырған.