Д. Н. Аяганов., доктор PhD, доцент
ДОМИНАНТ ПРИНЦИПІ ЖҮЙЕСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
жүктеу/скачать 6.23 Mb.
|
| 4.10. ДОМИНАНТ ПРИНЦИПІ ЖҮЙЕСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ.
А.А. Ухтомский мінез - құлықтың ми механизмдерін талдай отырып, доминантты принципті тұжырымдады. А.А.Ухтомскийдің идеясына сәйкес, сигналдармен немесе ішкі қажеттіліктермен байланысты әрекетті жүзеге асыру кезінде мидағы жүйке орталықтарының динамикалық байланысын (бірігуін) - функционалды жұмыс органы қозу ошағының пайда болуымен жүреді. Жүйке орталықтарының констелляциясы белгілі бір қызметті жүзеге асыру үшін уақытша біріктірілген ОЖЖ - нің әртүрлі бөлімдерінің кеңістіктік таралған жүйке элементтерінің көп санынан тұрады. Оның жеке компоненттері әртүрлі динамикалық құрылымдар құра алады. А.А.Ухтомский «Мидың қалыпты қызметі» жеке функциялардың тасымалдаушысы ретінде әртүрлі трюктердің белгілі бір статикасына емес, орталық жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейлеріндегі жүйке процестерінің тұрақты орталық динамикасына сүйенеді. Ол интегративті ми қызметі негізінде жүзеге асады. Бұл интегративті іс - әрекетті адамның бейімделгіш реакциясын және мінез-құлқын қамтамасыз ететін ми құрылымдарының жүйелі динамикалық өзара әрекеттесуінің нәтижесі ретінде анықтады. Ми қызметін жүйелік ұйымдастыру туралы ережелер П.К.Анохиннің функционалды жүйелер теориясында одан әрі дамыды. Функционалды жүйе организм элементтерінің (рецепторлардың, мидың әртүрлі құрылымдарының және атқарушы органдардың жүйке элементтерінің) бірігуін білдіреді, олардың жүйелі өзара әрекеттесуі жүйені құрайтын шарт ретінде қарастырылатын пайдалы нәтижеге қол жеткізуге бағытталған. Функционалды жүйе бірқатар операциялар негізінде қалыптасады. 1. Қолда бар барлық ақпараттың афферентті синтезі, оның ішінде қолма-қол афферентация, өткен тәжірибенің іздері, мотивациялық компонент негізінде жүреді. Барлық осы ақпаратты синтездеу негізінде шешім қабылданады және іс-қимыл бағдарламасы жасалады. 2. Іс-қимыл бағдарламасын күтілетін нәтиже моделін бір мезгілде қалыптастыра отырып шешім қабылданады. Бұл мидағы кез - келген мінез - құлық әрекетін жүзеге асырғанға дейін бұл туралы түсінік бар екенін білдіреді. Н.А.Бернштейн мидың қызметін ұйымдастырудың ұқсас идеясын, ол кез - келген әрекеттің алдында «Қажетті жағдайдың моделін» құру керек деп санайды, яғни функционалды жүйеге қол жеткізуге бағытталған нәтиже деп атады. 3. Қажетті мақсатқа қол жеткізуді қамтамасыз ететін орталық- құрылымдардан атқарушы органдарға тиімді сигналдар арқылы ұйымдастырылған әрекет болып саналады. 4. Жасалған әрекеттің параметрлерін оның нәтижелерінің модель акцепторымен кері байланыстыру негізінде салыстыру; кері афферентация - бұл әр мінез-құлық актісінің сәттілігінің қажетті факторы және функционалды жүйенің өзін-өзі реттеу негізі. Функционалды жүйенің құрамына әртүрлі элементтер кіреді (физиологиялық жүйе). Бірдей элементтер әртүрлі функционалды жүйелердің бөлігі бола алады. Функционалды жүйенің құрамдас бөліктерінің тұрақтылығы және олардың өзара байланысының сипаты іске асырылатын қызмет түрімен анықталады. Тіршілік ету функцияларын (тыныс алу, сору) қамтамасыз ететін функционалды жүйелер тұрақты, қатаң байланысқан компоненттерден тұрады. Күрделі мінез - құлық әрекеттері мен психикалық функциялардың орындалуын қамтамасыз ететін жүйелер қатаң және едәуір икемді, пластикалық байланыстарды қамтиды, бұл нақты жағдайлар мен міндеттерге байланысты оларды ұйымдастырудың жоғары динамикасы мен өзгергіштігін тудырады. Бақылау сұрақтары: 1. И. П. Павлов жоғары жүйке қызметін қалай анықтады? 2. Адам ағзасының мінез-құлқының қандай түрлері бар? 3.Белгілі бір мінез-құлықты ұйымдастыруға жауапты факторларды тізімдеңіз. 4. И. В. Симонов қажеттіліктердің қандай түрлерін анықтады? 5. Мотивация деп нені атайды? 6. Доминантты мотивацияларды нейрофизиологиялық қамтамасыз етудің негізгі ережелерін атаңыз. 7. Эмоциялар мотивациямен қалай байланысты? 8. Эмоциялар функциялары қандай? 9. Инстинкттер деп нені атайды? 10. Кез келген алған дағдыны қалыптастырудың, оқыту процесінің негізінде не жатыр? 11.Сыртқы (шартсыз) тежелудің мәнін сипаттаңыз, оның түрлерін сипаттаңыз. 12. Ішкі тежелудің биологиялық мәні неде? 13. Динамикалық стереотип деп нені атайды? 14. Адамдарды жүйке жүйесінің типтері бойынша топтарға бөлудің негізінде қандай процестер жатыр? 15. И.П. Павлов атап өткен жоғары қызмет түрлеріне сипаттама беріңіз. 16. Екінші сигнал жүйесі нені түсінеді? 17. Биологиялық және генетикалық жадтың айырмашылығы неде? 18. Саналы жадтың түрлерін сипаттаңыз. 19. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жадтың негізі неде? 20. Адамның жоғары жүйке қызметінің жас ерекшеліктерін атаңыз. 21. Функционалды жүйелерді қалыптастыру операцияларының ретін анықтаңыз жүктеу/скачать 6.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|