Д. Н. Аяганов., доктор PhD, доцент
V ТАРАУ. СЕНСОРЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР НЕМЕСЕ АНАЛИЗАТОРЛАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
жүктеу/скачать 6.23 Mb.
|
| V ТАРАУ. СЕНСОРЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР НЕМЕСЕ АНАЛИЗАТОРЛАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
5.1. РЕЦЕПТОРЛАР Сенсорлық жүйелер ағзаның сыртқы қоршаған ортамен байланысын қалыптастырады. Бұл жүйе арқылы жеке тәжірибе қалыптасады. Танымдық іс-әрекет жүзеге асады. И.П.Павлов бойынша ақпаратты бастапқы талдауы өзара байланысты үш бөлімнен тұрады: перифериялық (рецепторлық аппарат), өткізгіш (рецепторлардан өтетін жолдар және таламустың ауысу ядролары) және орталық (ми қыртысының проекциялық аймақтары). Рецепторлар - сыртқы сигналдардың сапалы әр түрлі түрлеріне жауап беретін мамандандырылған түзілімдер. Рецепторлар визуалды, есту, иіс сезу, тактильді болып бөлінеді. Рецепторлар қабылдайтын ерекше энергия (жарық, дыбыстық толқындар) белгілі бір афференттік жүйе арқылы беріліп, жүйке импульстарының тізбегін қалыптастырады. Рецепторлардың құрылымы әртүрлі болады, күрделі сезім мүшелерінің элементтерінде салыстырмалы түрде қарапайым жасушалармен немесе жүйке ұштары болады (мысалы, көздің тор қабығы, құлақтың кортикалық мүшелері). Жүйке коды импульстарының белгілі бір тізбегі арқылы беріледі. Кодтау разрядтағы импульстардың саны мен сағатымен, разрядтар арасындағы интервалдармен және разрядтың жалпы конфигурациясымен жүзеге асырылады. Кодтау белгілі бір ынталандыру белгісіне - бағдарға, қозғалыс бағытына, қарқындылыққа таңдамалы жауап беретін жоғары мамандандырылған жүйке жасушаларының (детекторлардың) сенсорлық жүйесінің әртүрлі деңгейлерінде болуымен қамтамасыз етіледі. Нейрондық – детекторлар әр түрлі белгілерге (түсі, қозғалысы, бағдарлау), орналасқан әр түрлі деңгейлерде және ОЖЖ-нің әр түрлі қабаттарындағы қабығы. Күрделі белгілерді шығаратын нейрондар кортекстің жоғарғы қабаттарында Проекциялық кортикальды аймақтар үшін ең алдымен соматосенсорлық кортексте тігінен бағытталған нейрондық желі – бағандар тән. Кейбір бағандар дененің бетіне, ал басқалары қысымға әсер етеді. Өңделетін ақпараттың күрделілігіне сәйкес бағандардың үш түрі бөлінеді: микроколонкалар, макроколонкалар және гиперколонкалар немесе модульдер. Микроколонкалар кез-келген белгінің белгілі бір градациясына ғана жауап береді, мысалы, тік немесе көлденең бағдарлау; макро колонкалар микро динамиктерді біріктіріп, оның әртүрлі мәндеріне жауап бере отырып, бағдарлаудың жалпы белгісін ажыратады. Модуль ынталандырудың әртүрлі сипаттамаларын өңдеуді аяқтайды (ынталандырудың қарқындылығы, түсі, орналасуы, қозғалысы). Микроколондардан модульдерге иерархиялық ұйымдастырылған байланыс жүйесі бір сенсорлық модульділіктің ішінде әр түрлі күрделіліктің белгілерін проекциялық кортексте нәзік сараланған талдауға мүмкіндік береді. Арнайы сенсорлық ақпаратты одан әрі өңдеу гностикалық нейрондардың қатысуымен жүзеге асырылады, олар детекторлық нейрондық жүйенің жеке белгілері туралы ақпарат алады. Гностикалық нейрондарда жеке белгілер қабылданатын объектінің біртұтас бір модульды (визуалды немесе есту) бейнесіне енеді. Бір сенсорлық модульділіктің белгілерін біріктіретін гностикалық нейрондар бастапқы проекциялық аймақтардағы жүйке жасушаларының 4-5% құрайды және екінші реттік өрістерде кеңінен ұсынылған. Қазіргі уақытта ақпараттық процестердегі нейрондық желілердің маңызы туралы түсінік кеңінен таралған. Желілік принципке сәйкес, желілік желілердің қалыптасуы кіріс сигналдарын талдауды ғана емес, сонымен қатар ақпаратты айтарлықтай өзгеше сапалы өңдеуге мүмкіндік береді. Желі туралы түсінік ақпаратты жүйке өңдеуді ұйымдастыру принципін Д.Хебб ұсынды, ол жергілікті жүйке желілері ретінде қарастырылуы мүмкін нейрондық ансамбльдерді қарапайым интегративті бірлік ретінде қарастырды. Мұндай жергілікті желілерден басқа, кортекстің әртүрлі аймақтарын біріктіретін және айқын пластикалық қасиеттері бар күрделі нейрондық желілер бар. Ақпараттық процестерде бұл желілер кортекстің проекциялық және ассоциативті аймақтарын бір жүйеге біріктіреді және тұтас қабылдау процесінің жаңа ұйымы болып табылады. Сенсорлық жүйелердің дамуы (көру, есту, қозғалтқыш, вестибулярлық, мысалы, ауырсыну, температура, дәм және иіс) негізінен мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасында жүреді. жүктеу/скачать 6.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|