А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол

123 
жұмыс істеуін қадағалайды. Ежелгі грек философы және ғалымы Аристотель: 
"ғылымдарда алға жылжитын, бірақ моральдан артта қалған адам алға 
қарағанда артқа қарай жүреді" - деді. 
Ғылымның этикалық реттелуі әрдайым болды. Адамгершілік реттеу 
зерттеушінің әртүрлі математикалық, физикалық зерттеу объектілеріне 
немесе ақыл-ой операцияларына қатынасы емес, адамдардың қарым-
қатынасымен байланысты. Бірақ ғылым-бұл адамның іс-әрекетінің нәтижесі, 
сондықтан онда әрқашан адамгершілік компонент болады. 
Адамдық құндылықтардың ғылымға әсері ішкі және сыртқы болуы 
мүмкін. Ғылым мен адамгершілік арасындағы ішкі байланыс ғылыми 
топтардың шығармашылық процесімен байланысты. Егер ұжымдағы қарым-
қатынас құрметке, қолдауға және сенімге негізделген болса, онда бұл қызмет 
оң адамгершілік құндылықтармен сипатталады. Егер ұжымда дұшпандық, 
сыйластықсыз немесе отырынқылық билік жүрсе, онда бұл ғылыми 
шығармашылыққа кедергі келтіреді және бұнын адамгершілік ғылымына 
теріс әсері кӛрінеді. 
Ғылыми жаңалықтар қоғамдық ӛмірге қатты әсер етеді, сондықтан 
ғалымдар ӛздерінің ашылуларына жауап береді. Бұл адамгершіліктің 
ғылымға сыртқы әсерін кӛрсетеді, ӛйткені ғылым этикалық вакуумда емес, 
қоғамның адамгершілік жағдайымен тығыз байланысты және кӛбінесе оның 
саяси, экономикалық міндеттері мен техникалық мүмкіндіктерімен 
анықталады. 
Ғылым мен адамгершілік қалай ӛзара әрекеттесетінін жақсы түсіну 
үшін олардың ӛзара әрекеттесуінің үш саласын ажыратуға болады: 
1) ғылымның, ғылыми жаңалықтардың оларды практикалық күнделікті 
ӛмірде қолдана отырып арақатынасы; 
2) ғылыми этика, яғни ғалымдардың ӛз қоғамдастығы шеңберіндегі 
мінез-құлқын реттейтін нормалар, ережелер мен құндылықтар; 
3) әр түрлі салалардағы ғылыми және ғылыми емес орта саласы. 
Білімнің ӛзі атом бомбасына, психикаға толық әсер ететін немесе 
генетикалық аппаратқа араласуға арналған құрылғыларға айналғанға дейін 
ешқандай адамгершілік сипаттамаларын бермейді. 
Дәл осы сәтте ғалымға екі маңызды адамгершілік мәселелер 
туындайды: 
- нәтижелері жеке адамдарға және жалпы адамзатқа зиян келтіруі 
мүмкін осы ғылыми саладағы зерттеулерді жалғастыру мүмкіндігі; 
- 
алынған нәтижелерді "зұлымдыққа" пайдалану, яғни басқа 
адамдардың санасы мен тағдырына бӛлінбейтін үстемдік ету үшін 
жауапкершілікті алу жайлы. 
Кӛптеген ғалымдар бірінші мәселенің оң шешімі: жалғастыру деп 
санайды. Ғалымның ақыл-ойы шекараларға шыдамайды, ол ғылыми 
шындыққа, әлем мен адамның қалай жұмыс істейтіні жайлы білу 
мүмкіндігіне жету жолындағы барлық кедергілерді еңсеруге тырысады. 
Мәселенің адамгершілік жағы-ғалымдар ашқан заңдар адамдарға зиян 

124 
тигізуі мүмкін екендігінде. Зерттеудің кейбір түрлерінің теріс әсері ретінде
бүгінде адамзат терең генетикалық заңдар туралы, психологияның басқа 
адамдарды басқарудың жаңа мүмкіндіктері туралы ақпаратты қабылдауға әлі 
дайын емес деп санайды. Олар сонымен қатар жаңа энергия кӛздерін ашу, 
планетамыздың құрылымы туралы білімді жақсылық үшін емес, жамандық 
үшін пайдалануға болады деп санайды. Бұл білімнің ӛзінде емес, оны қалай 
қолдану жайында айтылады. 
Бұл ғылым мен адамгершіліктің ӛзара әрекеттесуінің тағы бір саласы - 
ғылыми этика болып табылады. Бұл салада пікірлер де бӛлінеді және бұл 
бӛліну нақты қарама-қайшылықтан басталады. Бір жағынан, ғалым ӛзінің 
зерттеулерінің салдары үшін жауап бере алмайды, ӛйткені кӛп жағдайда ол 
ӛзінің ашылуын іс жүзінде қолдану туралы шешім қабылдамайды. Ғылыми 
жаңалықтарды практикада жаппай қолданудың ерекше құқығы үкіметтердің, 
әскери және саясаткерлердің ар-ожданына жатады. 
Екінші жағынан, ғалым - қуыршақ емес, нақты ақыл-ойы мен қатты 
жады бар адам, сондықтан ол адамдар үшін қауіпті заттарды жасауға қосқан 
үлесін біле алмайды. Химиялық және биологиялық қару, ядролық бомба, 
нейтрондық бомба кӛп жылдық зерттеулерсіз пайда бола алмайды. Мұндай 
әзірлемелерге қатысқан ғалымдар не істеп жатқандарын түсінбеді деп ойлау 
екіталай. Сондықтан техникада, технологияда, медицинада және басқа да 
практикалық салаларда болып жатқан оқиғалар үшін жауапкершілік үлесі 
ғалымның мойнына түсетіні сӛзсіз. 
Адамгершілікпен қатар жүретін ғылым бүкіл адамзат үшін үлкен 
игілікке айналады, ал ӛз ашылуларының салдарына бей-жай қарайтын ғылым 
зұлымдық пен жойылуға айналады. 
Ғылымның адамгершілік мәселелері әсіресе қолданбалы салаларда 
жұмыс істейтін ғалымдар үшін, сондай-ақ ғылыми идеяларды нақты 
технологияларға енгізуге арналған инженерлер мен дизайнерлер үшін ӛткір 
болып табылады. Мысал ретінде жануарлар мен адамдарды клондау 
тақырыбында болған қызу пікірталастар боладыБір жағынан, клондау апаттан 
немесе аурудан адамдарда жоқ мүшелерді ӛсіру үшін қолданылуы мүмкін. 
Бұл жағдайда ол адамгершілік жағынан оң нәтижеге ие, ӛйткені ол адамның 
ӛмірін ұзартуға және сау етуге кӛмектеседі. Бірақ екінші жағынан, клондауды 
"екінші дәрежелі" адамдардың тұқымын жасау үшін қолдануға болады және 
бұл адамзат үшін адамгершілік драмаға айналады. 
Айта кету керек, гуманитарлық ғалымдар ӛздерінің ашқан 
жаңалықтары, теориялары мен тұжырымдамалары үшін бомбалар жасайтын 
физиктерге немесе зертханаларда оба ӛсіретін биологтарға қарағанда 
адамгершілік жауапкершілікке ие. 
Ғалым үшін алғашқы адамгершілік кӛзқарас ретінде - объективтілікті 
орнату қажет. Бірақ объективтілік дегеніміз не? Ғалым да адам және оған 
адамдық құндылықтар жат емес. 
Объективтілік зерттелетін тақырыпты жан-жақты, тұтастықта кӛруге, 
объективті болуға және шамадан тыс құмарлықтан аулақ болуға, ӛз 

125 
тұжырымдамасымен қайран қалуға деген ұмтылыста кӛрінуі мүмкін. 
Ақиқатиы зерттеу тақырыбын "құстың ұшу биіктігінен" кӛре алатын, оны 
бейтарап судьяның кӛзқарасымен бағалай алатын адамға ғана ашылады. Осы 
жағдайды ескере отырып, айтарлықтай зияткерлік жемістер беретін толық 
ғылыми пікірталас ӛтуі мүмкін. 
Объективтілікті әділеттіліктің басқа түрі ретінде қарастыруға болады. 
Екеуі де ғалымның шынайы қасиеттері ретінде әрекет етеді. Бірақ, ӛкінішке 
орай, ғылыми қоғамдастықта кейде қарсыластар алған нәтижелерді жасыру, 
олардың жетістіктерін елемеу, деректерді араластыру және т. б. 
қолданылады. 
Бұл тұрғыда ғылыми диалог мәдениеті ӛте маңызды нәрсе. Объективті 
болу дегеніміз-талдаудың тақырыбын ғана емес, басқаша ойлайтындарды да 
кӛру, бұл оларды құрметтеу және этиканың барлық қағидаларын ұстануды 
білдіреді. Адамгершілік әрқашан ғалымнан лайықты мінез-құлықты талап 
етеді. Шамадан тыс менмендік немесе ашуланшақтық әлемді сол қалпында 
түсінуге кедергі келтіретінін ұмытпаңыз. 
Ғалымның тағы бір маңызды қасиеті-ӛзін-ӛзі сынау. Ғалым ӛзінің жеке 
ой-пікірінің дұрыстығын және кәсіби қауымдастық ішіндегі ӛз қарым-
қатынасының дұрыстығын сыни тұрғыдан тексерген кезде ғана нақты 
жетістікке жете алады. 
Әрине, ғалым адал және ұқыпты болуы керек. Ғалымның шыншылдығы
ӛнертабысын ӛзінің әріптестерінен жасырмауынан, ашылу нәтижелерін 
жасырмауынан кӛрінеді. Шынайы зерттеуші ӛзінің теориясынан алынған 
барлық тұжырымдарды толығымен ойластырады.Әрине, ғалым адал және 
лайықты болуы керек. Шынайы зерттеуші ӛзінің теориясынан алынған 
барлық тұжырымдарды толығымен ойластырады. 
Ғалымның объективтілігі мен адалдығы оның әдептілігімен тығыз 
байланысты. Ғалымның адалдығы шынайы ғалым ешқашан басқа адамдардың 
жаңалықтарын иемденбеуінде, басқа адамдардың идеяларын ұрламауында. 
Ғылымға қатысты библияда "ұрлауға болмайды!" сӛзі жазылған, - 
Ғылымдағы ең үлкен ұят плагиат болып саналатындығы соған дәлел болып 
табылады. 
Ғылымда идеялар кӛбінесе ауада болады, және бірдей ашылулар 
әртүрлі ғылыми мекемелерде, әртүрлі елдерде және әртүрлі континенттерде 
қатар жүргізілуі мүмкін. Бірақ бұл идеялар әлі де әр түрлі формада кӛрініс 
табады, олардың презентациясы әр ірі теоретик пен әр ғылыми ұжымның 
тәуелсіздігі мен ӛзіндік ерекшелігін дәлелдейтін ӛзіндік жеке тұлғаға ие 
болады. Әлеуметтік институт ретінде ғылым ашылуды немесе ӛнертабысты 
кім жасағанына мән бермейді. 
Қазіргі ғалымның әдептілігі оның ғылыми ұжыммен қарым-
қатынасында да кӛрінеді. Бұл күндері үлкен зерттеулер немесе дизайн 
жұмыстары жалғыз жүргізілмейді. Кез-келген ұзақ эксперимент ондаған, 
кейде жүздеген адамдардың қатысуын қамтиды. Сондықтан ұжымда қолайлы 
психологиялық ахуал болуы ӛте маңызды. 

126 
Ірі ғалым адамгершілік тұрғыдан әрекет етеді және ӛз қызметкерлерінің 
күш-жігеріне лайықты болған кезде, ешкімнің еңбегін тӛмендетпестен және 
ӛз жауапкершілігін басқаларға жүктеместен нәтижелі әрекет етеді. Шын 
мәнінде, ғылыми ұжымның адамгершілік мәселелері күрделі кәсіби 
қызметпен айналысатын кез-келген ұжымның мәселелерімен бірдей. 
Сонымен, ғылым мен адамгершілікке қатысты тағы бір маңызды 
мәселе, бұл, бір жағынан, ғылымның білімнің іргелес салаларымен ӛзара 
әрекеттесуі, екінші жағынан, теориядан тыс, яғни ӛмірге енетін ғылымның 
ӛзінде теорияның эксперименттік саламен ӛзара әрекеттесуі. 
Ғылыми этика ғылыми зерттеулердің эксперимент сияқты кезеңімен 
байланысты. Бұл теориялық гипотезаны іс жүзінде тексеру. Бастапқыда 
эксперименттер табиғи процестерді зерттеген жаратылыстану ғылымдарында 
жүргізілді. Белсенді эксперимент XIX және XX ғасырдың соңында болды. 
Ғылыми эксперимент субъективтілік қасиеттері жоқ объектіге әсер 
етеді деп болжайды. Тас, ағаш, металл кез-келген әсерге тӛзбейді, тек 
пассивті қарсылық кӛрсетеді. Эксперимент жасау үшін, объектіде адам 
сияқты сезімдер жоқ екеніне сенімді болу керек, басқаша айтқанда, анықтама 
бойынша ғылыми эксперимент адамгершіліктен тыс жүзеге асырылады. 
ХХ ғасырда табиғат бойынша эксперимент, ядролық сынақтар, техника 
мен түрлі технологиялардың әсері, ауаның жер мен судың әртүрлі 
қалдықтармен улануы экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуына және адамзат 
ӛміріне қауіп тӛндіруге әкелді. Сондықтан мұнда сіз адамгершілік мотивтің 
жарқын мысалын кӛре аласыз: табиғатты аямау адамды аямау дегенді 
білдіреді. 
Компьютерлік техникалар мен технологиялардың одан әрі дамуы 
ақпараттық модельдеу аясында қажетті процестерге эксперименттік 
зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді деп үміттенеміз. 

жүктеу/скачать 1.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: