Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
§ 154. Шартты бағыныңқылы сабақтас
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
|
§ 154. Шартты бағыныңқылы сабақтас Бағыныңқы сөйлемі басыңқы сөйлемдегі іс, амал, әрекет, оқиғаның шартын білдіріп тұратын сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін ш а р т т ы б а ғ ы н ы ң қ ы л ы с а б а қ т а с дейді. Шартты бағыныңқы сөйлем қ а й т с е ? н е е т с е ? қ а й т к е н д е ? н е е т к е н д е ? деген сұраулардың біріне жауап беріп тұрады. Шартты бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы мына сияқты морфологиялық тұлғаларда тұрады: 1. Шартты бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы шартты райлы етістік болып келеді. Шартты райлы етістік болған баяндауыш тәуелдік жалғауының I, II және III жақтарының бірінде айтылып, өзінің бастауышымен жақтасып тұрады. Мысалы: 1) Егер де барлық жол мүлкі салынған чемоданымнан айырыларымды білсем, темір торы бар бөлме алар едім деп өкінді. (К. Т.) 2) Ынта салып жігерлене істесең, бітпейтін жұмыс бола ма? (Ғ. М.) 3) Іші пысқандар не еріккендер мені қисса оқуға шақырса, сұлыға дәніккен аттай жортып барам. (С. М.) Бұл үш сөйлемнің үшеуі де шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем. Өйткені тұлғалық көрінісі жағынан бағыныңқы сөйлем мен басыңқы сөйлем бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы шартты райлы етістікте тұруы арқылы синтаксистік байланысқа енген. Мағыналық белгісі жағынан бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі оқиғаның шарты ретінде айтылып түр. Бағыныңқы сөйлемдердің шартты райлы баяндауыштары тәуелдік жалғау қосымшаларын қабылдап, өз бастауыштарымен жақтасып тұр. Сабақтас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемі мен басыңқы сөйлемінің шарттық қарым-қатынасы бірде жеткілікті түрде айқын айтылса, бірде жеткіліксіз, көмескі түрде де айтылады. Мүндай жағдайда бағыныңқы сөйлемнің шартты не шартты емес екендігін айқындау үшін, бағыныңқы сөйлемнің алдына егер, егер де сөзін келтіріп айтып көру керек. Бұл сөзді бағыныңқы сөйлемнің алдынан қосып айтуға келетін болса, ол сөйлем шартты бағыныңқылы сабақтас болады да, ол сөзді қосып айтуға болмайтын болса, ондай сөйлемнің бағыныңқы сөйлемі мен басыңқы сөйлемінің қарым-қатынасы шартты болмай, өзге бағыныңқылы сөйлем болады. Мысалы: Тәттіні бермесе жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|