Қазақстан республикасында шағын бизнестің дамуы және ағымды жалдардағы жай күйінің негізгі кезеңдері
Шағын кәсіпкерлік даму жай-күйінің ағымдағы ахуалын қарастырып мынадай мәлімметтерді көрсетуге болады
жүктеу/скачать 67 Kb.
|
Шағын кәсіпкерлік даму жай-күйінің ағымдағы ахуалын қарастырып мынадай мәлімметтерді көрсетуге болады.Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті (бұдан әрі – ШОК) 2030 жылға дейін дамытудың пайымын айқындайтын Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің (бұдан әрі – МЖЖ) құжаты болып табылады. Қазақстан Республикасында ШОК-тың 2015 – 2020 жылдар аралығындағы кезеңде даму жай-күйінің серпіні оң нәтижелерді көрсетуде, оны мынадай көрсеткіштерден көруге болады: ШОК өнімдерін шығару 2 еседен астам өсіп, номиналды мәнде 33,6 трлн теңгеге жетті; ШОК-тың Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өніміне (бұдан әрі – ЖІӨ) қосқан үлесі көрсетілген кезеңде 13 трлн теңгеге өсіп, номиналды мәнде 23,2 трлн теңгеге жетті; ЖІӨ-дегі ШОК үлесі 7,9 %-ға өсіп, 32,8 %-ға жетті; ШОК субъектілерінің жалпы саны 9 %-ға өсіп, 1,36 млн субъектіге жетті; ШОК-та жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны 9 %-ға өсіп, 3,5 млн адамға жетті. Бұл ретте мемлекеттік мүдделер азаматтың айналасына тоғысатын ел дамуының жаңа моделі мемлекет, халық және бизнес тыныс-тіршілігінің барлық құрауыштарын трансформациялауды жалғастыруды талап етеді. 2021 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша ресми статистикалық ақпарат бойынша ШОК субъектілерінің жалпы саны 1357500 кәсіпорынды құрады, оның ішінде: 1) шағын кәсіпкерлік санатына жататын, заңды тұлғалар болып табылатын ШОК субъектілері 280 мың (20,6 %); 2) орта кәсіпкерлік санатына жататын, заңды тұлғалар болып табылатын ШОК субъектілері 2,5 мың (0,2 %); 3) дара кәсіпкерлер болып табылатын ШОК субъектілері 858 мың (63,2 %); 4) шаруа және фермер қожалықтары (бұдан әрі – ШФҚ) болып табылатын ШОК субъектілері 217 мың (16 %). Елдің ШОК-ты дамыту саласындағы көрсеткіштерінің өскеніне қарамастан, экономиканы әртараптандыруға, экспорттық әлеуетті іске асыруға және елдің ұзақ мерзімді экономикалық өсуінің орнықтылығын қамтамасыз етуге одан әрі оң ықпал етуді қамтамасыз ету үшін бірнеше факторға негізделген сапалы өзгерістер талап етіледі. Біріншіден, орта кәсіпкерліктің экономиканы әртараптандыруға және экономикалық өсудің орнықтылығына ықпал ету әлеуеті іске асырылмаған. Экономиканың әртараптандырылуына және орнықтылығына ықпал ететін сауда жүргізілетін секторлардағы ШОК-тың барлық санаттарындағы кәсіпорындар саны жағынан шамамен тең пропорцияда ұсынылған: 39 % орта кәсіпорындар, 37 % шағын кәсіпорындар және 32 % микрокәсіпорындар. Бұл ретте сауда жүргізілетін секторлардағы орта кәсіпорындардың жиынтық жалпы қосылған құны (бұдан әрі – ЖҚҚ) 1376 млрд теңгені, шағын кәсіпорындардікі 601 млрд теңгені, микрокәсіпорындардікі 63 млрд теңгені құрады. Тұтастай алғанда, экономикада орта кәсіпорындар шығарылымының жалпы көлемі 5,9 трлн теңгеге дейін 33 %-ға өсті. Бір орта кәсіпорынға есептегенде шығарылым көлемі 54 %-ға ұлғайды. Шығарылымның өсуіне орта кәсіпорындар санының 2,5 мыңға дейін 14 %-ға төмендеп, олардың ШОК субъектілерінің жалпы санындағы үлесінің 0,23 %-дан 0,19 %-ға дейін қысқаруы аясында қол жеткізілді. Бір орта кәсіпорынға шаққанда орта есеппен жұмыспен қамту 20 %-ға ұлғайып, 146 адамды құрады. Еңбек өнімділігі (шығарылым көлемі бойынша) 28 %-ға өсті. Шағын кәсіпорындар шығарылымының жалпы көлемі 22,9 трлн теңгеге дейін 55 %-ға ұлғайды, алайда бір кәсіпорынға есептегендегі шығарылым көлемі бар болғаны 6 %-ға ұлғайған. Бұл кәсіпорындар саны 258 мыңға дейін 47 %-ға өскенімен, орта есеппен бір кәсіпорынның шығарылымы орташа көрсеткіштен 25 еседен астам төмен екенін айғақтайды. Бір шағын кәсіпорынға шаққанда жұмыспен қамту орта есеппен 19 %-ға қысқарып, 5,5 адамды құрады, бұл еңбек өнімділігінің (шығарылым көлемі бойынша) 31 %-ға өсуіне алып келді. ШОК кәсіпорындарының ЖІӨ-дегі үлесі 2020 жылы статистика деректері бойынша 32,8 %-ды құрады. Орта кәсіпорындар ШОК-тың ЖІӨ-ге үлесін 19 %-ға, шағын (микроны қоса алғанда) кәсіпорындар 81 %-ға қамтамасыз етті. Алайда, егер ШОК бойынша деректерді өзінің жылдық айналымының көлемі бойынша ірі компанияларға жататындардан тазартатын болсақ, онда ШОК-тың ЖІӨ-дегі үлесі 12,7 %-ға дейін төмендейді, ал ШОК-тың ЖІӨ-дегі жалпы салымына орта кәсіпорындардың салымы 30 %-ға дейін ұлғаяды, шағын кәсіпорындардың салымы 63 %-ды, ал микрокәсіпорындардың салымы 7 %-ды құрайды. Осылайша, өнім шығару мен көрсетілетін қызметтер көлемінің неғұрлым жоғары өсу қарқынына, бір кәсіпорындағы өнімділік пен жұмыспен қамтудың анағұрлым жоғары болуына, сондай-ақ неғұрлым жоғары экспорттық әлеуетке қарамастан, орта компаниялардың ЖІӨ-дегі үлесі олардың санының аз болуы себебі бойынша өте төмен. Екіншіден, ШОК-тың сапалы жұмыс орындарын құруға ықпалының шектеулі болуы. Жұмыспен қамту құрылымындағы қомақты үлесті шағын кәсіпорындар, дара кәсіпкерлер (бұдан әрі – ДК) қамтамасыз етеді. Мәселен, шағын кәсіпорындарда ШОК-та жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 41 %-ы, ДК-де – 40 %-ы, ал орта кәсіпорындарда (бұдан әрі – ОК) – 11 %-ы, ШФҚ-да – 9 %-ы жұмыс істейді. Бұл ретте шағын кәсіпкерлік (бұдан әрі – ШК) субъектілері экономиканың және тұтынушылық сұраныстың жалпы жай-күйіне тікелей байланысты секторларда шоғырланады. Осы себептерге байланысты экономикалық құлдырауда ШК қызметінің тоқтап қалу тәуекелдері жоғары әрі олардың орнықтылығы жеткілікті емес. ШК құратын жұмыс орындары көбінесе сапалы жұмыс орындары болып табылмайды, өйткені еңбек қауіпсіздігі талаптарына сай келетін, жалақысы өңірдегі орташадан жоғары тұрақты жұмыс орындарын қамтамасыз етпейді. Мәселен, 2020 жылы Қазақстан бойынша орташа айлық жалақы 169855 теңге деңгейінде болған кезде ШК-де орташа айлық жалақы 141379 теңгені құрады. Сонымен қатар, орта және ірі кәсіпорындардағы орташа айлық жалақы – 207317 теңге. Үшіншіден, ШОК-ты дамыту үшін негізгі әлеует ірі қалаларда шоғырланған. Ауылдық елді мекендердің, шағын және моноқалалардың ШОК-ты дамыту үшін әлеуеті барынша шектеулі. Ауылдық елді мекендер мен халық саны аз қалаларда жергілікті тұтынушылық сұраныс көлемінің шағын болуы оған бағдарланған секторлардағы ықтимал субъектілердің санын шектейді. Моноқалалардағы ШОК-тың әлеуеті қала құраушы кәсіпорындардың жағдайына және даму әлеуетіне тікелей байланысты. Республикалық маңызы бар қалалардың агломерациялары және облыс орталықтарымен және Семей қаласымен байланысты функционалдық қалалық аудандар ШОК-тың көп бөлігін үйлесімді шоғырландырады. Өңірлік бөліністе Нұр-Сұлтан және Алматы қалалары барлық санаттағы ШОК барынша шоғырланатын нүктелер болып табылады. Елдегі ШОК-та жұмыспен қамтылғандардың бәрінің үштен бір бөлігі дерлік елдің аса ірі екі қаласында. ШОК-та жұмыспен қамтудың өсіміне де осы екі қала ең көп үлес қосуда (тиісінше 37 % және 14 %). Бұл екі қалаға ШОК-тың жалпы шығарылымының ең көп үлесі тиесілі: Алматы – 26 %, Нұр-Сұлтан – 20 %. Нәтижесінде, елдің барлық өңірлері арасында жалпы өңірлік өнімде (бұдан әрі – ЖӨӨ) осы қалалардағы ШОК үлесі ең жоғары: Нұр-Сұлтан – 55 %, Алматы – 45 %. Тұтастай алғанда, қалаларда 86 % микро, 85 % шағын және 90 % орта кәсіпорындар орналасқан. Олардың ішінде республикалық маңызы бар қалаларда тиісінше 47 %, 40 % және 54 % орналасқан. Моноқалаларда барлық санаттағы ШОК кәсіпорындарының 5 %-ы ғана орналасқан. Бұл ретте моноқалада ірі компаниялар неғұрлым көп болған сайын, ШОК та соғұрлым көп болады: моноқалалар бойынша орта есеппен бір ірі кәсіпорынға ШОК-тың 60-қа жуық кәсіпорны келеді. Төртіншіден, ШОК-тың экспортқа бағдарланған кәсіпорындарын дамыту үшін өңдеу өнеркәсібі неғұрлым үлкен әлеуетке ие. Қазақстанда екі саланың экспорттық әлеуеті анағұрлым жоғары, олар: тау-кен өндіру және өңдеу өнеркәсібі. Олардың экспорты 2019 жылы экспорттың жалпы көлемінің 96 %-ын құрады, оның 27 %-ы өңдеу өнеркәсібіне тиесілі болды. ШОК-ты дамыту тұрғысынан тау-кен өндіру саласының перспективасы әлдеқайда төмен: бұл саланың сауда жүргізілетін секторларында капиталды аса көп қажет етуі себебі бойынша негізінен ірі кәсіпорындар болады. Тау-кен өндіру саласындағы бір ірі компанияға ШОК-тың тоғыз кәсіпорны ғана келеді, олар әдетте, кең таралған пайдалы қазбаларды игеруге байланысты сауда жүргізілмейтін секторларда болады. Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібінің барлық дерлік секторлары саудаланатын болып табылады. Бұл салада ШОК кәсіпорындары өте көп. Бір ірі компанияға 36 ШОК кәсіпорны келеді. Бесіншіден, салынған капиталдың ақталуы тұрғысынан алғанда орта кәсіпорындардағы негізгі капиталға инвестициялар анағұрлым өнімдірек. Шағын және орта кәсіпорындар жиынтығында елдегі негізгі капиталға салынған барлық инвестициялардың жартысын қамтамасыз етеді. Бес жыл ішінде олардың инвестицияларының жалпы көлемі 60 %-дан астамға өсті. Бұл ретте шағын және орта кәсіпорындардың инвестициялар құрылымы шығындар түрлері бойынша әртүрлі болады. Егер шағын кәсіпорындар инвестициялардың негізгі бөлігін (2019 жылы 75 %) ғимараттар мен құрылысжайларды салуға және күрделі жөндеуге бағыттаса, орта кәсіпорындардың инвестициялар құрылымында машина мен жабдыққа инвестициялардың үлесі басым (48 %). Бұл, тиісінше, инвестициялардың өнімділігіне әсер етеді: егер шағын кәсіпорындарда салынған инвестициялардың 1 теңгесіне 3,5 теңге ЖҚҚ-дан келсе, орта кәсіпорындарда инвестициялардың 1 теңгесіне 2 еседен артық ЖҚҚ – 6,9 теңгеден келеді. Бұл ретте, егер шағын кәсіпорындарда бұл көрсеткіш бес жыл ішінде 20 %-ға ғана ұлғайса, орта кәсіпорындарда 130 %-дан астамға ұлғайған. Алтыншыдан, қадағаланбайтын экономиканы едәуір шамада шағын кәсіпорындар мен ДК қалыптастырады. 2015 жылдан бері біртіндеп қысқарғанына қарамастан, қадағаланбайтын (көлеңкелі) экономика 2019 жылы ЖІӨ-де 23,7 % деңгейінде мейілінше қомақты үлес алды. Бұл ретте қадағаланбайтын экономиканың төрттен үш бөлігі дерлік сауда (34 %), көлік және қоймалау (16 %), ауыл шаруашылығы (9 %), құрылыс және өзге де қызмет түрлерін ұсыну (7 %-дан) секторларында шоғырланған. Бұл салалар да шағын кәсіпорындар мен ДК-ның ең көп шоғырлануымен сипатталады: осы санаттағы ШОК субъектілерінің жалпы санының тиісінше 62 %-ы және 75 %-ы. жүктеу/скачать 67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|