Бала іс-әрекетін ұйымдастырудағы эмоционалды ой-өрістің
жүктеу/скачать 96.61 Kb.
|
| Эмоционалды сезімталдықтың тұқым қуалайтын бейімділігі
Оң жарты шардың үстемдігі эмоционалды сезімталдықтың белгілі бір тұқым қуалайтын бейімділігі ретінде әрекет етеді, бұл жағдайға ынталандыруға эмоционалды жауаптың бейімделу дәрежесін сипаттайды. Нашар дамыған эмоционалды сезімталдық ішінара тұқым қуалайды және жетілмеген және дамымаған сезімдерді білдіреді. Психиатрияда оған психопатия сәйкес келеді. Эмоционалды сезімталдығы жоғары дамыған адамдар үшін жеке қажеттіліктерді қанағаттандырудың қоғам мүдделерімен үйлесуі тән. Осылайша, жеке тұлғаның бұл қасиеті эмоцияларға қатысты ақпаратты тиімді өңдеумен байланысты. Қиын ой-өрісін үйретумен салыстырғанда эмоционалды сезімталдықты жаттықтыру қазіргі тәрбие мен білім беру жүйесінде жоқ. Темперамент қасиеттері (эмоционалды сезімталдықтың туа біткен бейімділігіне жатады) Темперамент қасиеттерін эмоционалды сезімталдықтың туа біткен бейімділігіне жатқызуға болады. А.В. Либиннің пікірінше, темперамент те, ой-өрісі те жеке тұлғаның құралдық (инструменталдық) саласының сипаттамалары болып табылады, тек темперамент оны белсенділік, энергия жағынан сипаттайды, ал ой-өрісі субъектінің мүмкіндіктері, осы энергияны басқару қабілеті жағынан сипаттайды. Осы психикалық құбылыстардың әрқайсысының құрылымында «адамның бірдей биологиялық қасиеттеріне (немесе нышындарына) байланысты жалпы іргелі энергия-ақпараттық процестер бар». Ой-өрісі темперамент қасиеттерімен қатар психикалық қасиеттердің бірыңғай жүйесіне кіретіні анық. Баланың темпераментінің ерекшеліктері көбінесе нейротизм, экстраверсия және саналылық сияқты жеке тұлғалық қасиеттерді анықтайды, олар эмоционалды ой-өрісі сауалнамаларымен жоғары корреляцияны құрайды. Бұл дегеніміз, тұлға ерекшелігі – темперамент қасиеттері эмоционалды ой-өрісіімен өзара байланысын көрсетеді. ЭО қабілет пен темперамент ретінде қалай өзара байланысты деген сұрақ туындайды. Дж. Мейер, П. Сэловей мен Д. Карузо пікірлері бойынша, эмоционалды ой-өрісі қабілеттің экстраверсия мен нейротизммен байланысы минималды болуы керек: «тұлға коммуникабелді немесе эмоционалды болғанына қарамастан, ол өзінің эмоцияларына қатысты ақылды болуы мүмкін». Дегенмен эмоционалды ой-өрістіңдамуы туралы (эмоционалды құзыреттіліктен айырмашылығы) темперамент қасиеттеріне негізделген ой- өрісіуалды қабілеттердің тұқым қуалайтын детерминанттарын елемеуге болмайды. В.М. Русалов пен С.И. Дудиннің зерттеуінде темперамент пен жалпы қабілеттерді қалыптастырудың бірыңғай негізгі механизмінің болуы туралы гипотеза тексерілді. Бастапқы бейімділіктердің (адамның табиғи қасиеттерінің генетикалық бекітілген үйлесімі) үйлесімінен туындаған темперамент қасиеттері, өз кезегінде, жалпы қабілеттерге қатысты екінші деңгейлі бейімділік ретінде әрекет етеді деген болжам жасалды. Темпераментпен жалпы қабілеттердің қасиеттерін қалыптастыру механизмдеріндегі айырмашылық соңғысының мазмұнды сипатында жатыр. Бұл когнитивті саланың динамикалық мүмкіндіктеріне, алынған білім көлеміне, ақыл-ой дағдыларына және операцияларға байланысты. Зерттеу нәтижесінде темперамент пен қабілеттер бір-бірімен, ең алдымен, белсенділік сипаттамалары арқылы өзара әрекеттесетіні анықталды: эргизм, икемділік және қарқын. Бір қызығы, осы екі ішкі құрылым арасындағы байланыстың «тығыздығы» екі параметрге қатысты: жас (жасөспірімдерде темперамент пен ой-өрісіуалдық көрсеткіштердің байланысы анағұрлым маңызды болып шықты) және ақыл-ой дамуының деңгейі (ой-өрісі неғұрлым жоғары болса, зерттелетін жеке қасиеттер арасындағы байланыс әлсіз болады). Белсенділік «субъектінің қоршаған шындықпен өзара әрекеттесу өлшемі» ретінде қарастырылады; бұл – «жеке тұлғаны орындалатын әрекеттердің немесе кез келген қызметтің қарқындылығы, ұзақтығы мен жиілігі тұрғысынан ажырататын жеке қасиет». Е.А. Голубеваның пікірінше, белсенділік темперамент компоненті ретінде ғана емес, сонымен қатар жалпы және арнайы қабілеттердің құрамдас бөлігі ретінде де әрекет етеді. Белсенділікпен қатар темпераменттің негізгі параметрі – эмоционалдылық, ол белгілі бір модальдық және белгінің эмоцияларын сезінуге тұрақты бейімділік; әртүрлі өмірлік жағдайлардағы эмоционалды реакциялар мен адам мінез-құлқының жеткілікті немесе жеткіліксіздігін анықтайтын жеке қасиеттердің белгілі бір жиынтығы ретінде қарастырылады. Бұл іс жүзінде әртүрлі эмоционалды күйлердің пайда болу, көріну (ағымы) және тоқтату динамикасын сипаттайтын қасиеттердің тұтас конгломераты (В.Д. Небылицын). Эмоционалдық темперамент қасиеті ретінде де, адамның мотивациялық саладағы сипаттамасы ретінде де қарастырылады (Э.А. Голубева). Бұл ерекшелік көбінесе сезімталдықты іс-әрекет пен қарым- қатынастың эмоциогенді жағдайларында анықтайды, қоршаған ортаның әсер етуін фильтрациялауға (сүзуді) негіздейді, кейбіреулерді өткізіп жібереді және басқаларды бұғаттайды; іс-әрекет пен өзекті эмоцияларды байланыстырады, олардың сәттілігі шарттарының бірі бола отырып, іс-әрекет пен қарым-қатынасты реттейді. О.П. Санникованың пайымынша, эмоционалдылық тұтастай алғанда жеке құрылымда да, оның жеке ерекшеліктерінде де жүйені құрайтын функцияны орындайды, бұл ой-өрісііге жатады. Ю.М. Черножуктың зерттеуінде эмоционалдылық параметрлерінің әлеуметтік және пәндік ой- өрісі көрсеткіштерімен маңызды байланысы анықталды. Дамыған эмоционалдылықты индикатор ретінде қарастыруға болады, өйткені эмоционалды ой-өрісі когнитивті эмоционалды ақпаратты жоғары деңгейде талдайды. жүктеу/скачать 96.61 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|