Бұқаралық ақпарат құралының пәрменділігі

Аудиторияны ғылыми зерттеудің әдістері, техникасы мен тәсілдері журналистің ақпаратпен жұмыс істеуіне ұқсас келеді. Дегенмен, осы салаға маманданған социологтар оны терең, әрі жан-жақты жүргізетіндігін назардан шығармаған абзал. БАҚ аудиториясын зерттеумен социологияның бір саласы - әлеуметтік социология айналысады.

Аудитория дегеніміз - бұқаралық ақпарат кұралдарымен қарым-қатынаста болатын: ақпаратты тұтынатын, өңдеуге және бағалауға қатысатын қоғамның бір бөлшегі, тұрғындардың бір тобы болып табылады. Аудитория ұғымының сипаты кең, ол бірнеше қырынан қарастырылады. Ақпаратты тарату сипатына қарай электронды құрал, яғни телевизия, радио және Интернет аудиториясы, немесе баспасөз аудиториясы болып бөлінеді. Қамту аумағына қарай радио республикалық, облыстық, аудандық немесе қалалық және ішкі тораптық болып жіктеледі. Сол сияқты әр бағдарламаның, радиожурналдың, айдардың, радиостанцияның, тіпті жүргізушінің өз аудиториясы қалыптасады. Сонымен бірге әлеуметтік демографиялық белгілеріне қарай да аудитория белгілі бір сипаттарға ие болады. Мысалы, жастар аудиториясы, зейнеткерлерге арналған бағдарлама, діни бағдарламалар, әйелдер аудиториясы, неміс немесе кәріс тілді тыңдаушылар, әскери қызметкерлерге арналған топтама сияқты жіктеле береді. Тіпті соңғы жылдары әлемдік тәжірибеде ер мен әйелдер аудиториясын ажырату да бел алуда. Яғни, белгілі бір арнада әйелдердің сұраныстарына, қызығушылығына арналған хабарлар басым болады. Радиотыңдаушылардың табысына қарай бағытталған хабарлар, сол арқылы байлық пен кедейлікті ескеретін арналар да кездеседі. Сол сияқты кейбір станциялар тыңдармандардың өмір салтын, кәсібін де ескереді, өз бағдарламаларын үй шаруасындағыларға немесе автомобилистерге арнайды. Аудиторияның қызығушылығына қарай спорттық хабарлар және діни бағыттағы арналар да өміршеңдігін дәлелдеуде.

Әрине, мұның бәрінде шарттылық басым, көбіне бір тыңдаушының өзі соның бірнешеуін қамтуы да мүмкін ғой. Көлік жүргізеді, спортты жақсы көреді, дінге сенеді, музыкаға да бейім дегендей. Дегенмен, социолог мамандар радиохабар өз аудиториясын мүмкіндігінше дәл анықтап, адресті жұмыс істесе, соғұрлым рейтингі жоғары болатындығын, пәрменділігі өсетіндігін дәлелдеп отыр. Бүгінгі ақпараттық тасқын жағдайында оны ескермесе тағы болмайды.

Радио тарихында, оның қалыптасуы мен дамуында хаттардың атқарған рөлі аса зор. Олар ресми түрде тіркеліп, бақылауда болады, қажеттілігіне қарай жауап қайтарылады. Радиоға жазылған хаттар бойынша небір проблемалар көтеріліп, жария болғаны, тіпті сыналғандар қызметінен кетіп, сот алдында жауап берген мысалдар көптеп кездескен. Радиожурналист адам жанына арашашы болған, тағдырын күрт өзгерткен, болмаса дарын мен таланттарды көпке таныстырған, құпияны жарыққа шығарған жағдайлар өте көп. Дегенмен, қазіргі пікір сан алуандығы жағдайында радио ондай жазалаушылық сипатын тоқтатты, қазір негізінен ақпараттандыру мен пікір туғызуды ғана мақсат етеді. Соған қарамастан, радиоэфир жаңалық жаршысы, жақсының жалаушысы, кесірді айыптаушы, кемшілікті бетке басушы, таланттың демеушісі болып қала береді.

80-інші жылдары Қазақ радиосының редакциялық қоржынына күніне мыңдаған хаттар келіп түсуші еді. Соның бәрі дерлік ескерусіз қалмайтын. Қазір хат жазу сирексіді, айына ондаған ғана хат тіркеледі. Көбіне музыкалық сипаттағы тапсырыс хаттар жазылады.

Дегенмен, журналист әр хаттағы акпаратты жіті сүзіп, талдау жасап отыруы тиіс, сол арқылы тыңдарман көңіл-күйін, ықылас, бағасын біледі, өз қызметіне түзетулер енгізеді. Қажет жағдайда топтап, хаттарға шолу даярлап, эфирге шығарады.

Хатты жіктегенде радиоаудитория да көріне бастайды. Хаттың авторы кім, жасы қай шамада, қай тақырып қызықтырған, қай жерден жазылған деген сұрақтарға жауап таба отырып, аудиторияға да баға беріледі. Әрине, әр редакция хатпен әртүрлі жұмыс жасайды. Дегенмен, хат аудиторияның барометрі, ол белгілі бір хабардың танымалдығын және тиімділігін көрсетеді. Хатты зерттеу дегеніміз, аудиторияны бағалаумен бірдей.

Редакцияға телефон арқылы хабарласу. Хат жазудан гөрі қазіргі жағдайда редакцияға қоңырау шалу оңайырақ жүзеге асады және ол да тура сол міндеттерді атқарады. Әсіресе, үлкен қала жағдайында бұл тәсіл кеңінен қолданылады. Әдетте тыңдаушы редакцияға хабар көкейінен шықса, болмаса ұнамаса хабарласып, пікір білдіреді, өз бағасын береді. Қайткен күнде де журналист оны мұқият тыңдауға және байыпты жауап беруге міндетті. Көп жағдайда оны жазып алып, сараласа дұрыс болар еді. Өйткені, редакцияға соғылған қоңыраулар да хат сияқты кері байланыс жолы ғана емес, аудиторияны зерттеп-білудің маңызды буыны.

Соңғы жылдары тікелей эфир уақытында телефон арқылы байланысу, сұрақ қою, пікір білдіру тәжірибесі кең қолданыла бастады. Оның артықшылық жақтары көп, соның бірі эфирдегі әңгімені жандандырып, сенімділікті күшейтеді. Сонымен бірге кемшін тұстары да жоқ емес, мысалы, уақыт созу, нақты сұрақ қоймау, проблеманы баска жаққа аудару, тақырыптың ашылмай қалуы, жеке басын насихаттау сияқты жайларға орын беріледі. Дегенмен, білікті журналист соның бәрін саралап, аудиторияны зерттеуде пайдалануы, соған байланысты шешімдер қабылдағаны жөн.

Радиоаудиторияны зерттеудің басқа да арнайы шаралары жүзеге асырылады, көбіне онымен мамандандырылған социологиялық зерттеу мекемелері айналысады. Мұндай зерттеулер ғылыми негізде, жүйелі, әрі кешенді жүргізілгені және үлкен аудиторияны қамтығаны дұрыс. Яғни, радиоаудитория сан қырынан зерттелгенде ғана жасалған тұжырым объективті шығуы мүмкін. Мысалы, қамтылған аумақтың демографиялық ахуалы, радиоқабылдағыш көздері мен саны, оны тыңдаушылардың әлеуметтік топтары, қандай ақпаратқа мұқтаж, эфирден не күтеді, мәтін ұғынықты ма, радиожурналистке қандай баға береді, бағдарламалар несімен тартымды деген сияқты сан алуан сұрақтар қамтылады, оған әртүрлі саланың ғылыми қызметкерлері: журналистика теоретиктері, психологтар мен социологтар, статистер мен тіл мамандары, саясаттанушылар және басқалар тартылады. Сұрау салу, тест өткізу, эксперимент жасау, мәтінді құрылымдық талдау сияқты әртүрлі әдістер қолданылуы мүмкін. Міне, осындай жағдайда зерттеу терең де жан-жақты болып, олқылықтардың беті ашылады, тұжырымдар нақтыланады, ешнәрсе назардан тыс қалмайды. Нарық жағдайында мұндай шаралар едәуір шығынды қажет ететіндіктен, көп радиостанциялар социологиялық зерттеулерді үстіртін жүргізетін болып жүр.

Радиоаудиторияны айқындаудың әдісі ретінде анкеталық сұраулар, интервью алу да қолданылады. Яғни, қандай сұрақтарға жауап алу керектігі алдын ала даярланып, мүмкіндігінше әртүрлі әлеуметтік топтарға таратылып, жауап жинақталады, кейіннен сұрыпталады, соның негізінде қорытынды жасалады. Бұл журналистің ақпаратты талдау тәсілдерімен ұқсас болып келеді.

Ендігі бір аудиторияны айқындау тәсілі бақылау болып табылады. Бұл жағдайда арнайы бақылаушы радио аудиториясына қатысты нақты байқаулар жүргізеді, әртүрлі ортада болып, өз көзімен көргенді тіркейді, соның нәтижесінде түйін жасайды.

Қазіргі заманғы радиоаудиторияны зерттеу тәсілі ретінде аудиометрлік өлшеу әдісі қолданылады. Бұл жағдайда әртүрлі әлеуметтік топтардан зерттеу объектісі анықталады және сол адамдармен, әдетте отбасымен келісімшарт жасалады, соның негізінде арнайы өлшеу құралдары орнатылады.

Бұл құралдар радиотаңдаудағы барлық өзгерістерді уақыт өлшеміне қатысты тіркеп, әдетте автоматты түрде орталықтандырылған жүйеге жеткізіп отырады. Мысалы, сіз қай арнаны таңдадыңыз, қай жарнамаға назар аудардыңыз, қай уақытта арнаны ауыстырдыңыз, қанша адам қасыңызда болды - соның бәрі тіркеледі және эфирге хабар тарату кестесімен сәйкестендіріледі. Соның негізінде радиохабарлардың рейтингі, жарнамалардың тыңдау жиілігі, журналистердің танымалдығы анықталады. Сол сияқты көшеде кетіп бара жатқан көліктің қай радиожиілікті қабылдап бара жатқандығын тіркейтін электронды құралдар да жасалған. Бірақ, бұл құралдар қымбат болғандықтан күнделікті қолданылмайды, көп жағдайда арнайы тапсырыспен қаражатын төлеген жағдайда зерттеу жүргізіледі.

Қазақстанда мамандандырылған электронды БАҚ аудиториясын зерттеумен айналысатын мекемелер жұмыс істей бастады. Солардың ішінде беделдісі, дүниежүзіне белгілі Гэллап зерттеу институты компаниялар тобы әдістемесімен жұмыс істейтін "Гэллап медиа Азия" фирмасы. Олардың зерттеулеріне назар аударсақ, 2002 жылғы нәтижелер бойынша қазақстандық тыңдармандардың орташа саны тәулігіне төмендегіше болды:

Орыс радиосы - 965 000 адам;

Европа+ радиосы - 683 900 адам;

НСрадиосы- 410 000 адам;

Қазақ радиосы - 252 500 адам;

Ретро радиосы - 145 300 адам;

Маяк радиосы - 108 000 адам.

Жас ерекшелігіне қарай аудитория төмендегідей бөлінген:

Ал, Алматы қаласының тәуліктік орташа тыңдармандар саны мынадай:

Орыс радиосы – 227 500 адам;

Европа+ радиосы – 186 200 адам;

НС радиосы – 145 600 адам;

Ретро радиосы – 127 800 адам;

Қазақ радиосы – 106 600 адам;

Авторадио – 65 800 адам;

ХитФМ радиосы – 60 600 адам;

Наша радио – 39 500 адам;

31 радиосы – 32 500 адам;

Шаһар радиосы – 17 400адам;

Шалқар радиосы – 13 400 адам.

"Гэллап медиа Азия" фирмасының бұл мағлұматтары өте дәл деп айта алмаймыз. Өйткені, олар негізінен ірі қалаларда зерттеу жүргізеді де, аймақтық аудитория ескерусіз қалады. Оның үстіне қазақ тілді тыңдармандардың үлкен тобы назардан тыс қалған тәрізді.

Міне, осы технологиялық жаңалықтардың барлығы ескеруді, ілесіп отыруды және жүйелеп, баға беруді қажет етеді. Радиоарна басшылары мен қызметкерлері тыңдарман аудиториясын кеңітетін кез келген мүмкіндікті назардан тыс қалдырмағандары жөн. Өкінішке орай, Қазақстанда Интернет технологиялардың даму қарқыны баяулау, көбіне жеткілікті назар аударылмайды. Орыс тілі басым радиостанциялардың өзі көбіне Интернет ақпаратын ұдайы жаңғыртып, белсенді қолдап отырмайды. Қазақ тілді аудиторияны қызықтыратын мағлұмат тіпті де жоққа тән. Дегенмен соңғы жылдары мемлекеттік ақпараттық қауіпсіздікті күшейту тұрғысынан кешенді бағдарламалар қабылданып, жүзеге аса бастағандығы, соның қатарында Интернет жүйесін дамыту қарастырылғандығы үміт ұялатады, технологиялық өзгерістерден еліміз де қалып қоймайды деп сенеміз.

Міне, осындай күрделі мәселелердің барлығы сауатты менеджментті, БАҚ технологиясын жетік білуді, есеп-қисап жүргізудегі ұқыптылықты, шешім қабылдаудағы көрегендікті, барлық жағдайларды терең ескеріп, саралауды талап етеді. Онсыз басылым болсын, телерадиоарна болсын, шығынға батып, экономикалық бәсекелестік жағдайында өз қызметін қаржыландыра алмауы мүмкін.

Сондай түрен салар, қажыр-қайрат жұмсар сала – жарнама бизнесі. Әлемдік БАҚ-тың мақтаны да, қызғанышы да, тайталасы да, табыспен қатар құлдырауы да осы ұғымға әкеп тірейтін көрінеді. Олар үшін ақпарат пен жарнама тек ұғым, жарнаманың өтімділігі үшін де ақпараттың жедел, қызықты, тартымды болуы тиіс. Нарық заңдылығы салтанат кұрғанда әр сөзің табысқа бастар ақ жолды ашуы мүмкін, бір қателігің құрдымға батырып нарықтан ығыстырып жағаға шығарып тастауы да мүмкін. Сондықтан да күнделікті іздену, аудиторияны зерттеу, ұтымды әдістер қолдану, жаңалық ашу, оқырманын таңқалдыру - олар үшін сүйекке сіңген дағды, күнделікті жұмыс ырғағы.

Радио – толыққанды бизнес көзі. Қазір негізінен барлық радиостанциялар жекеменшік объектісі және нарық заңдылықтарына бағынады. Яғни, кез келген арна шығынсыз жұмыс істеуге жұмылған, өз қажеттерін толық өтеп еңбек етуге, өз өнімін сатуға бейімделген. Бәсекелестікке бейімделуіне қарай пайда да тауып жатыр.

Радионың табыс көздері: құрылтайшының инвестициялық қаражаты, жарнамадан және түрлі ақылы қызметтер көрсетуден түскен табыс. Негізгі шығын көздері: радиоүйін ұстау немесе жалға алу, техника мен жабдықтар сатып алу және солардың жұмыс істеуін қамтамасыз ету, өндірістік шығындар, жалақы қоры және қаламақы, музыка сатып алу, авторлық құқықты өтеу, радиокүшейткіштердің тарату шығындары, инженерлік-техникалық қызметтер, көлік, байланыс, сақтандыру және салықтар.

Қазақстандағы жарнама нарығы туралы ашық та дәл, сенімді мағлұматтар жоқ. Жоғарыда аталған «Гэллап медиа Азияның» деректері бойынша, Қазақстанда радиожарнама нарығы 2001 және 2002 жылдары - 11,9 млн, 2003 жылы - 12,4 млн, 2004 жылы - 15,9 млн, ал 2005 жылдың 1 тоқсанында – 3,5 млн АҚШ долларына парапар болған. Яғни, жыл өткен сайын радиоэфирден тарайтын жарнаманың көлемі артып келеді. Радиожарнама Қазақстандағы барлық жарнама түрлерінің 5-7 пайыздық үлесіне ие. Эфирдегі бір минут жарнаманың орташа құны 100 АҚШ долларына жуықтайды екен.

Бұл жарнама аз ба, көп пе? Әлемдік жарнама нарығымен салыстырғанда бұл өте аз. Қазақстанда жан басына шаққанда орташа жылына 12 долларға жарнама таратылады екен. Ресейде бұл көрсеткіш екі еседей жоғары. Америка Құрама Штаттарында жылына әр жанға 1000 доллар көлемінде жарнама тарайды. Еуропаның дамыған елдерінде бұл көрсеткіш шамамен 200 евро көлемінде екен. Яғни жарнама көлемі және бағасы жағынан да біз дамыған елдерден көп қалып қойғанбыз.

Радиожарнама берушілердің алғашқы ондығы,

2004 ж.

Жарнама беруші	¥зақтыгы, мин
Wimpex сауда белгісі	2 189
"Недвижимость без посредников плюс" баспасы	1 859
Тибет (ауыз суы)	1 848
К mobile (ұялы телефон қызметі)	1 766
LG Electronics Almaty	1 563
Валют-Транзит банк	1 536
Қазақтелеком	1 361
Continental (доңғалақтар орталығы)	1 310
Ivax (Galena) (дәрі-дәрмек)	1168
Арман (киноорталық)	1 106

Дегенмен, шүкіршілік дейтін жағдайлар да жеткілікті. Соңғы жылдары жарнаманың өсуі оң үрдіске ие болды, әрі жыл сайын қымбаттап келеді. Электронды арналарға бұрын-соңды болмаған инвестиция тартылды, нәтижесінде радиостанциялар да техникалық қайта жарақтандырылды, жаңа құрал-жабдықтарға ие болды, қызмет көрсету сапасы артты, қызметкерлердің еңбек жалақысы өсті, әлеуметтік жағдайлары жақсарды. Бұған белгілі бір дәрежеде бәсекелестік ахуалы да әсер етті. Радио толыққанды нарық экономикасының объектісіне айналды. Осының өзі оның үздіксіз дами беретіндігіне кепілдік береді.

2005 жылдың алғашқы тоқсаны бойынша Орыс радиосына Қазақстандағы радиожарнаманың үштен бір үлесі тиген. Екінші орында Еуропа+ - 27,6%-бен, үшінші NS - 15,2, төртінші 31-12,2, Авторадио - 7,4 және Ретро-Караван - 3,8 пайыздық үлеспен. Қазақ радиосына тағы да үлес тимей қалған. Дұрысы мониторинг жүргізетін агенттіктер жоғарыдағы 6 радиоарнаны зерттеген де, басқаларына назар аудармаған болып шығады.

Рейтинг ұғымы бізге бұқаралық коммуникация социологиясынан енді, оның негізі маркетингтік зерттеулерден басталады. Жарнама берушілер эфирдегі жарнаманы қанша адам көргендігі немесе тыңдағандығы туралы нақты мағлұмат алғысы келді. Содан барып жарнама блогы берілетін хабарды нақты қанша адам тыңдайтындығын анықтау жолға қойылды. Өйткені, соған байланысты оның тиімділігі анықталып, жарнаманың бағасы да шығарылатын болды. Яғни, рейтинг дегеніміз – белгілі бір уақытта берілетін хабарды тыңдаушылардың (көрушілердің) нақты сандық көрсеткіші және ол аудиторияның демографиялық және әлеуметтік-психологиялық ерекшелігін ескереді. Сонымен қатар, белгілі бір уақытта тыңдалған барлық радиоарналардың ішіндегі хабардың үлесін ("шер") анықтау тәжірибесі де кең қолданылып жүр.

Рейтингке әсер ететін факторлар көп: хабардың мазмұны мен тақырыбы, оны жүргізушілердің танымалдығы мен шеберлігі, эфирге шығу уақыты, жыл мезгілдері, тәуліктік орны, аптаның күндері, тіпті ауа райының қолайсыздығы да эфирдегі хабардың тыңдалуына ықпал ететін көрінеді.

Соңғы кездері рейтинг ұғымы кең мағынасында тарай бастады. Енді радиохабардың сапасы, жүргізушінің танымалдығы да соған сәйкес бағаланып, журналистік шеберліктің бір өлшемі ретінде сіңісе бастады. Журналистикадан ұзап, енді саясаткерлердің рейтингі, фильмнің рейтингі деген жинақтық өлшемдерге бой ұрдық.

Дегенмен, бәрін рейтингпен өлшегеннің кемшін тұстары да бар. Өйткені, талғам әр түрлі, тыңдаушының білімі, парасаты да әрқалай. Сондықтан, рейтингті журналистік еңбек сапасының өлшемі ретінде қабылдау дұрыс болмаған болар еді. Әдетте, білікті сарапшы мен қарапайым тыңдарманның берген бағалары алшақ түсіп жатады. Жоғары интеллектуалды, кәсіби шымыр хабарлардың рейтингі әрқашан жоғары болмайды, немесе хабар жеңіл болып, әзіл-қалжыңнан ұзай алмаса, рейтингі өсіп кететін жағдайлар да кездеседі. Яғни, шеберлікті көпшіліктің пікіріне ғана сеніп бағаласақ қателесуіміз де мүмкін. Оның үстіне арнайы аудиометрлік құралдар – пиплметрлер, демографиялық ерекшелік ескеріліп, мыңның біріне ғана қойылады да, орташа көрсеткіш шығарылады. Сондықтан рейтинг өлшемінде ауытқулар жиі кездеседі. Ең дұрысы - радиоаудиторияны әртүрлі тәсілдермен кешенді зерттеп барып қана бағалаған жөн және ғылыми әдіс-тәсілдермен қаруландырған тиімді болады.

Соңғы уақытта хабарлармен қатар жалпы радиоарнаның рейтингін де шығарып жүр. Яғни ықтимал аудиториядағы радиоарналардың үлес салмағы шамамен төмендегідей:

(«Гэллап медиа Азия» мағлұматтарына сәйкес)

Орыс радиосы

Еуропа +

NS

Қазақ радиосы

Маяк

Прайм-тайм уақытында жарнаманың құны да шарықтап өсетіндігі заңдылық. Жалпы жарнамадан түсетін қаржы радионың бірден-бір табыс көзі болып есептеледі. Сондықтан радиода жарнамаға ерекше маңыз беріледі және оны тартудың амал-тәсілдері де кеңінен қолданылады.

Жарнама жаңа идеология, белгілі бір дәрежеде мәдениеттің көрінісі. Алғашқы кезде оны қабылдау қиын соққанымен, қазір құлақ үйреніп қалды. Радиода жарнама берудің басты ерекшелігі - оның табиғи болмысынан танылады, яғни дыбыстық жарнама санаға сіңу үшін әлдеқайда пәрменді, тиімді әдістерді қолданған жөн. Осы мақсатта шулар, дауысты құбылту тәсілдері тәжірибеде кең қолданылып жүр. Радиожарнамада көбіне қайталау және қайталау әдісі тиімділікке жеткізеді. Соңғы уақытта эфирден ұялы телефон қызметін көрсетушілердің жарнамасын жиі тыңдап жүрміз. Яғни, телефондар сату мен қызмет көрсету саласындағы бәсекелестік жарнама беру тәсіліне де оң серпіліс берді. Соның нәтижесінде бірінен бірі асқан жарнамалық роликтерді, жаңа слогандарды немесе жалынды лебіздерді естиміз. Жарнаманың сапасы да барған сайын өсіп келеді. Спиртті ішімдіктер мен темекі жарнамасын эфирде шектеу де өз нәтижесін берді, енді ол жарнамалардың орнын автокөлік пен түрлі қызметтер, тұрмыстық техника жарнамасы басты.

Радиожарнама да маркетинг заңдылықтарына бағынады, PR-технологияның негіздерін басшылыққа алады. Сондықтан да эфирде ақылы жарнамалармен қатар оның жанама пішіндерін де жиі кездестіруге болады. Радиоакция, түрлі байқаулар, лотерея ойнату, сый тарту да аудиторияны кеңітудің мүмкіндіктері және соны әдіс-тәсілдері ретінде қаралады. Дегенмен, радиохабар сапасының негізгі өлшемі онда айтылған ой, таралған ақпараттың сапасы болса керек.

Радиодағы жарнама тиімділігін айкындаудың әдістері де қалыптасып үлгерді. Әдетте ролик шағын аудиторияда тыңдатылып, тыңдарман реакциясы тексеріледі, талап-тілектер түзетілгеннен кейін үлкен аудиторияға тарайды. Қазіргі жарнама жасаушылар тыңдарманға әсер етудің психологиялық-лингвистикалық әдіс-тәсілдерін жетілдіре түсуде. Мұндай жарнамаға маманданған, сол арқылы қомақты табыс тауып отырған агенттіктердің қатары күн өткен сайын өсе түсуде, олардың әрқайсысы дамып, нарықтан өз орнын табуда.

Жарнама жасаудағы шығармашылық ізденістер журналистік әдіс-тәсілдермен сәйкес келеді. Тыңдарманды селт еткізіп, көңілін аулауда юмор, метафора кең қолданыс тапты. Жарнама сценарийін жазуға ерекше талап қойылатын болды. Қысқа уақытта тыңдарманның назарын аудару, пайдалы ақпарат беру және соны санасына сіңіру шығармашылық иесінен еңбекқорлықты, ізденуді, жалықпай үйренуді талап етеді. Жарнаманың үздік үлгілері қалыптасып та үлгерді, жыл сайын үздік туындыларға бәйге тағайындалып та жүр. Міне, мұның бәрі радиожурналистің шығармашылық шабытына қозғау салып, қиялын ұштайтын, қаламын қатайтып, еңбекқорлыққа тәрбиелейтін факторлар болып табылады.

1. 
   Радио аудиториясы қалай қалыптасады?
   
2. 
   Аудиторияны зерттеудің әдіс-тәсілдері қандай?
   
3. 
   Эфирді тыңдауға жұмылдыратын мотивтер қандай?
   
4. 
   Радионың табыс көздері не?
   
5. 
   Толқындағы жарнаманың рөлі қандай?
   
6. 
   Жарнама нарығындағы үрдістерге баға бер.
   
7. 
   Радиожарнаманың үлес салмагы қандай?
   
8. 
   Радиодағы рейтинг дегеніміз не?
   
9. 
   Жарнамалық роликтердің тиімділігін қалай бағалауға болады ?
   
10. 
    Шығармашылық қиял жарнама сапасына қалай әсер етеді?
    
11. 
    Қазақ радиосынан тыңдаған жарнаманы талдаңыз.