Мазмұны Кіріспе 1-тарау. Кәсіпорындағы негізгі капиталды пайдаланудың теориялық негіздері

Кәсіпорында тауарлық материалдық қорлар дер кезінде азайтылып тұратындығы, өнім тез арада өткізіліп тұратындығы және кәсіпорын тауары мұнай халық жиі тұтынатын, халық шаруашылығында ең қажетті тауар болғандықтан мұнай өндіруші кәсіпорындарда өнімді өткізуден түскен табыс әрдайым ұлғайып отырады.

Кәсіпорын қызметінің нәтижесәне әсер ететін көрсеткіштердің бірі бұл өткізілген өнімнің өзіндік құны болып табылады. «Торғай Петролеум» АҚ өнімнің өзіндік құны оның сату құнынан 2,5 еседен жоғары болғандықтан жалпы табысы жоғары болып отыр. Мысалы: есепті жылы кәсіпорында 1 тонна өткізілген мұнайдың өзіндік құны 3977 теңге болса, оны кәсіпорын 11162 теңгеге сатқан. «Торғай петролеум» АҚ өзіндік құн келесідей есептелген.

Кесте3

Өзіндік құнның есепті жылы төмендеуі, сәйкесінше өткізілген өнімнен түскен табыстың өсуі кәсіпорында жалпы табыстың өсуіне әкелді. Негізгі қызмет нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өзіндік құнының арасындағы айырмасы кәсіпорынның жалпы табысын құрайды. Жалпы табыс «Торғай Петролеум» АҚ есепті жылы 325331 мың. Теңгеге немесе 24,6% - ға өсті, бұл көрсеткіштің өсуіне әсер ететін маңызды фактор бұл өндірістің өзіндік құны. Сонымен қатар, мұнай бағасының 2005 жыл 20,9%-ға күрт өсуі мұнайдың өткізу көлемінің 86,9% -ға өсуі жалпы табысты көбейтті.

Жалпы табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма негізгі қызметтен түскен табыс көлемін білдіреді. Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыстың жоғары деңгейі, өзіндік құнның төмен деңгейі және есепті жылы кезең шығындарының азаюы негізгі қызметтен жоғары табыс түсіріп отыр.

Сондай-ақ кәсіпорын қызметінің маңызды көрсеткіші – таза табыс. Таза табыс кәсіпорынның жалпы табысынан кәсіпорын алдындағы барлық қарыз-қаражаттардан және салықтардан құтылғаннан кейінгі қалған сома. «Торғай Петролеум» АҚ да 2005 жылы таза табыс 1396118 мың, теңгеге немесе 15,6%-ға өсті. Бұл жоғарыдағы факторлардың әсерінен болып отыр.

Кәсіпорынның мүліктік жай-күйі де соңғы нәтижеге өз үлесін тигізеді. «Торғай Петролеум» АҚ -ның негізгі өндірістік қордың жалпы соммасында негізгі құралдардың үлесі 95%-ды алады. Бұл мұнай кәсіпорындарының техникамен жоғары деңгейде жарақталғандығымке түсіндіріледі. Есепті жылы негізгі қорлардың орташа жылдық құны 2633454 мың теңгеге, яғни 43,8%-ға өскен. Кәсіпорында негізгі құралдардың жоғары деңгейі кәсіпорын жұмысшыларының еңбек өнімділігін жоғарылатады. 2004 жылы кәсіпорында бір жұмысшының еңбек өнімділдігі 6194,5 мың, теңге болса,2005 жылы 84883,1 мың теңгені құрады, яғни еңбек өнімділігі 36,5%-ға өскен, бұл негізгі құралдар құнының өсуі, жұмысшылар санының өсуінен болды десе болады. Жұмысшыла саны 2005 жылы 9 адамға, яғни 3%-ға өсті. Сонымен қатар еңбек өнімділігінің өсуіне өнімнің өзіндік құнының төмендеуі мен өндіріс рентабелділігінен де болуы мүмкін. Еңбек өнімділігінің өсуі жалақыға әсер етеді, сондай-ақ һөндіріс тиімділігін өсіреді. өндірісті тиімді атқаар отырып, еңебк мотивациясын жоғарылатылады. Біз білетініміздей, жұмысшылар мотивациясының негізгі формасы – бұл жалақы мөлшері.

«Торғай Петролеум» АҚ жалақы мөлшері есепті жылы жоғарылады.

Кәсіпорын қызметінің нәтижесін рентабелділік көрсеткіштерімен анықтауға болады. «Торғай Петролеум» АҚ өндіріс рентабелділігі алдыңғы жылға қарағанда 19,2%-ға төмендеді, бұған скважиналардың дебитінің төмендеуі әсер етуі мүмкін. Енгізгі құралдарды пайдалануда жоғарылату және айналым құралдарының айналымын тездету арқылы өндіріс рентабелділігінің өсуіне қол жеткізуге болады, сонымен қатар өткізудегі тыс жоғалтуларды болдырмауға тырысу керек.

Өнім рентабелділігі көрсеткіші мәні есепті жылы өндіріске және өнімді өткізуге жұмсаған әрбір теңгесіне 93,12 теңге пайда алды. Бұған мұнайдың сапасы және өнімді өткізу нарығының әсері бар. Ал, сату рентабелділігі өндірістік және коммерциялық қызметтің тиімділігін сипаттайды. 1 теңге сатылған өнімнен кәсіпорын 93,2 теңге пайда алынды.

Кәсіпорынның кадрлық саясатына иоқталатан болсақ, кәсіпорын кадрлары маңызды ресурстардың бірі болып табылады.

Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның экономикалық белсенділігін талдауда оның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорынның тәуелсіздікке ие болуы, кәсіпорынның тиімді қызмет жасауымен және өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін жауапкершілікте болуымен байланысты.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі жылдық бухгалтерлік есеп формалары болып табылады: ф.№1 «Бухгалтерлік баланс», ф.№2 «Қаржылық нәтижелер есебі», ф.№3 «негізгі құралдар қозғалысы туралы есеп» және « Бухгалтерлік баланстың қосымшалары».

Қаржылық есептің маңызды элементі болып активтер, олардың құрамы, құрылымы, және болған өзқгерістерді зерттеу болып табылады.

«Торғай Петролеум» АҚ баланс активтерінің құрамы мен құрылуы. Мың.теңге

4- кесте сондай-ақ баланс волютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтаудың маңызды.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды бөліктерінің бірі кәсіпорынның төлем қабілеттілігі. Төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтер сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды айтуға болады.кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы тиіс. Егер төлем қабілеттіліг коэффициенті 1-ге тең немесе үлкен болса, онда ол кәсіпорын төлем қабілетті екндігін білдіреді. Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда төлеу құралдарының жетіспеу себептерін ашу керек.

Кесте-5

Берілген кестеден кәсіпорында 2005 жылы абсолюттік өтімділік коэффициенті азайып, 0,085 теңгені құраған. Бұл 5005 жылы салыстырмалы түрде ақша қаражаттары мен ағымдағы міндеттемелерінің аз болуымен байланысты. Бұл дегеніміз кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерімен өтеу қабілеті төмендегені.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті 2004жылы 3,86 болса, 2005жыл 0,48 болып азайды. Кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерді ағымдағы активтер мен өтеу қабілетінің төмендігі байқалады. Ағымдағы активтерде тауарлық –материалдық қорлардың үлесі өте аз үлесті алады, ол 2005жылы ағымдағы активтердің 3%ғана алған.

Кәсіпорын өз қызметінің экономикалық тиімділігін сипаттайтын көрсеткіш – бұл кәсіпорынның табыстылығы және оны бағалау. Ол абсолютті және салыстырмалы көсеткіштермен сипатталады.

Кесте – 6

«Торғай Петролеум» АҚ табыстылығын бағалау.