«Экономика негіздері»
жүктеу/скачать 1.48 Mb. Pdf көрінісі
|
|
2 сұрақ . Пайданың көзі болып не табылады және құнның өзіндік өсу қалай жүреді. Бұл сұраққа дұрыс жауапты К.Маркс өзінің «Капитал» еңбегінде қосымша құнның танымал теориясы жасап береді. Бастапқы өзіндік өсу тауарлар айырбасының процесінде жүретіндігін көрсетуі мүмкін, ол кәсіпкер пайдасының, табысын көзі болып табылады. Тауарды бір баға бойынша сатып алып, қымбаттырақ сату осылай құнның қосымша өсірілуі пайда болды. Шын мәнінде бір тауар өндіруші екіншісінің арқасында байығандығы жөнінде айтуға болады, бірақ қоғам масштабында құнның көбеюі болмайды. Сонымен қатар, бір тауарлардың сатушылары басқа тауарлардың сатып алушылары болып табылады, сондықтан, олар сатушылар ретінде жеңеді, ол сатып алушылар ретінде жеңіліске жетеді. К.Маркс айырбас сферасы құнның өсу көзі болып табылатындығын дәлелдеді. Оның көзі болып өндіріс сферасында жұмыс істейтін жұмыс күші табылады. Нарық жағдайында жұмыс күші тауар болып табылады. Қандайда тауар ретінде жұмыс күші құн және тұтыну құнына ие болады. Оның құнының мәні неде, оның мөлшері қандай фактормен анықталады. Жұмыс күшінің құны жұмысшының және оның жанұясының өмір сүруінің құрал құнына тең. К.Маркс: «Басқада тауар ретінде жұмыс күшінің құны өндіріс үшін қажетті жұмыс уақытымен анықталады» деп жазды. Жұмысшы мен оның жанұясының өмір сүру құралдарының құны осы елдің жұмысшылар мен олардың жанұяларының қажеттіліктерімен, елдің мәдени дамуынан климаттың және табиғи жағдайлардан, өндірістің даму деңгейінен тұрады. Тауар құнының төменгі шегімен жұмыс күші жұмысшы олар физикалық тұрғыдан өмір сүру және еңбек етуі мүмкін емес өмір құралдарының құралы болып табылады. Жұмысшы өмір сүруі үшін еңбек нарығында өз жұмыс күшін сату қажет. Еңбек процесінде жұмысшы құнды құрады, ол оның жұмыс күшінің құнын артады- бұл қосымша құн болып табылады. Қосымша құн жұмысшының жұмыс қорытындысы ретінде өндірімен тауарларды іске асырылады және нарықта өткізіледі яғни тауар айырбасының процесінде. Басқаша айтқанда өндіріс сферасында жұмысшының еңбегімен құрылған қосымша құн алдымен тауарлық формада, содан кейін ақшалай формада әрекет етеді. Жұмыс күші әрбір қоғамда екі бөлікке бөлінеді: қажетті және қосымша еңбек уақыты, ал жалдамалы жұмысшының еңбегі- сәйкесті 75 қажетті және қосымша еңбекке. Қажетті жұмыс уақытының ішінде жұмысшы өзінің жұмыс күшінің құнын қайта құрады, ол қосымша еңбек уақытының ішінде қосымша құнды құрады. Біздің мысалда жұмыс күні 8 сағатқа тең. Бұл кезде қажетті жұмыс уақыты 4 сағатты, ал қосымша-4 сағатты құрайды. Сонымен, ақшалардың өзіндік өсу құпиясы, қосымша құнның пайда болуының процесі жұмыс күшінң құнын қайта құру шегінде жалғастыратындығын көрсетті. Тауарларды өндіру үшін машиналар, шикізаттар мен материалдар, яғни өндіріс құралдары мен жұмыс күші қажет. Өндіріс құралдарын сатып алуға және өнімді дайындау процесінде шығындалған капиталдың бөлігі К.Марксты тұрақты капитал деп аталады және «с» латын әрпімен (constants сөзімен- тұрақты) белгіленеді. Жұмыс күшін сатып алуға шығындалған капиталдың басқа бөлігі өндіріс процесінде өзінің құнын өзгертеді. Маркс «v» әрпімен (variable сөзімен- айнымалы) белгілеп, өзгермелі капитал деп атады. Өзгермелі капиталдың мөлшерінен қосымша құнның формуласы (w) келесідей түрде иемденеді: W=C+V+m Қосымша құнның абсолюттік мөлшері «m»- бұл қосымша құнның массасы. Қосымша құнның салыстырмалы мөлшері - бұл қосымша құнның абсолюттік мөлшеріне қатынасы бойынша өзгермелі капиталдың өсу дәрежесі: m= m/v*100% Пайыздармен бейнеленген осы қатынас қосымша құнның нормасы болып табылады. Қосымша құнның массасы келесідей формула боынша анықталады. M=m/v*V Мұнда М-қосымша құнның массасы. V-өзгермелі капиталдың сомасы. Жұмыс күнін ұзарту есебінен құрылатын қосымша құн деп аталады. Жұмыс уақытын қысқарту және қосымша жұмыс уақытын жоғарлату жолымен жүргізілген қосымша құн салыстырмалы қосымша құн деп аталады. Қосымша құнның осы әр түрлілігі қоғамдық еңбек есебінен қалыптасады. Экономистердің есебі бойынша қосымша құнның нормасы өсуге тендециясын иемденеді. Соның ішінде индустриалдық дамыған елдерде: АҚШ, ГФР, Жапония 20 ғасырдың басында қосымша құнның нормасы 96% -дан 100%-ға дейін тербелді, ал осы ғасырдың аяғында ол өсті және 250%-дан 400%-ға дейін тербелді 76 Маркс бойынша пайда - бұл жалдамалы жұмыс күшімен өндіріс сферасында құрылған және тауар айналымының сферасында өткізілген қосымша құн. Пайданың абсолюттік мөлшері немесе оның массасы капиталды пайдалану табыстылығының дәрежесін көрсетеді Табыстылық дәрежесі пайда нормасында бейнеленеді Себебі пайда барлық авансталған капиталды тудыру ретінде алға шықса, онда оның нормасы барлық авансталған капиталға қосымша құнның қатынасымен анықталады Пайда нормасы келесідей формула бойынша анықталады P=m/c+v*100 н/е P=m/k*100 Мұнда Р- пайда; с+v-өндіріс шығындары; m-қосымша құн. Пайда нормасы өндіріс табыстылығымен пайдалылығы дәрежесін көрсетеді. Пайда нормасының өсімі - бұл тауар өндірісінің және экономикалық қалыпты дамуының қозғаушысы. Пайда нормасына қандай факторлар әсер етеді? - қосымша құн нормасы. Неғұрлым қосымша құн нормасы жоғары болса, соғұрлым оның абсолюттік мөлшері және соған сәйкес пайда нормасы жоғары; - капиталдың органикалық құрылысы. Неғұрлым өзгермелі капиталдың мөлшері төмен болса, соғұрлым қосымша құн төлем - капиталдың айналымы. Пайда нормасына капитал айналымдарының саны әсер етеді. Егер 80с+20v тең капитал бір капитал айналымын жасаса, онда қосымша құнның жүз пайыздың нормасы кезінде пайда нормасы 20% тең болады. Егер сол капитал екі айналым жасаса, онда пайда нормасы екі есе өседі және 40% құрайды - тұрақты капиталды пайдалануға үнемдеу. Пайданың түрлері: бухгалтерлік, экономикалық және қалыпты пайда. Бухгалтерлік - бұл жалпы жиынтық түсім және нақты (сыртқы) шығындары арасындағы айырмашылық. Экономикалық пайда- бұл жиынтық түсім алынған сыртқы және айқын емес шығындар, яғни пайданың орташа пайдадан артықшылығы. Қалыпты пайда- бұл орташа пайда немесе кәсіпкерлік табыс. жүктеу/скачать 1.48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|