Л. Н. Гумилев: этногенез теориясы

Еуразияшылдар қозғалысының тарихы­на көз жүгіртсек, оның алдымен шетелдегі орыс эмигранттарының арасында дүниеге келгендігін байқаймыз. Олар бүкіл халықтардың рухани дамуына үстемдік ету­ге ұмтылған Еуропаорталық көзқарас пен романдық-германдық мәдениеттің өзгелерді «елемеуге» деген ұмтылысын сынға алған еді. Кейін қозғалыс мүшелерінің көпшілігі славяншылдықты өздерінің рухани негізі ретінде тани бастағандығы да белгілі.

1980-жылдардың соңына қарай тарихи еуразияшылыққа деген қызығушылық арта түсіп, осы идеямен қаруланған тұлғалар қатарының саны артқандығы да белгілі. Сондықтан, ХХ ғасырдың соңында орыс қоғамында еуразияшылық идея жандана түсіп, Ресей ғалымдары ұлттық-мемлекеттік идеологиясыз халықтың күш-жігерін державаны қалпына келтіруге бағыттай алмайтындығын да жазуда.

Орыс ғалымдары Л.Н. Гумилевтің еуразияшылықты ғылыми теорияға айналдырғандығын, сондықтан осы теория негізінде орыс халқының, со­нымен бірге Ресейдің өзге де жергілікті халықтарының мүддесін көздейтін ұлттық-мемлекеттік идеологияны жа­сау қажеттігін де іргелі мәселе ретінде көтеруде. Ұлттық, бірінші кезекте орыс проблемасын шешу ісінде Л.Н. Гумилевтің қағидаларын қажеттеріне жаратып, Ресей мемлекетінің геосаяси дамуына идеялар ұсынуда.

Еуразияшылық идеясының славян-түркі байланысын қайта жандандыруға өзек болатындығы бізге тиімді екендігі де рас. Осы көзқарасты жақтаушы ғалымдар Еуразия құрлығындағы ортақ тарихи-мәдени құндылықтарды даму көзі ретінде қарастырады. Олар Ұлы дала тарихының әлемдік өркениетке қосқан үлесіне оң баға беріп, орыс тарихының «татарлармен» тығыз байланысатындығын көрсетті.

Ең басты мәселе еуразияшылық иде­ясын тарихи жүріп өткен ізімен және оны заманауи түсінікпен (тарихи шындықты бетке ала отырып) ұғынуда болып отыр. Себебі, тарих – қоғамдық сананы қалыптастырушы қуатты құрал. Үстем мемлекеттердің тарихи көзқарасты өздерінің саяси мақсаттарына орай пайдаланатындығы да ешкімге құпия емес. Мәселен, тарихтың жеткіншегі ретінде қалыптасқан этнология, этногра­фия ғылымдарының саяси мәнін ешкім де жоққа шығармайды. Сондықтан, та­рихи көзқарастарды зерделегенде ұлттық мүддені ешқашан естен шығармауымыз керек. Себебі, кейбір орыс ғалымдарының «Создание русским этносом из Москов­ского княжества российской державы можно объяснить двумя основными причинами. Во-первых, высокой пассионарностью русского народа, которая позволила ему освоить необходимое жизнен­ное пространство и навязать свою волю другим народам Евразии. Во-вторых, осо­бенностью стереотипа поведения русских в области межнациональных отношений, в силу которой присоединенные народы не превращались в людей второго сорта, а вовлекались на равных правах в процесс государственного строительства» – деп жазғандары тарихи шындықты дәл көрсете алмайды. Сөзімізді Ресей мемлекеттік гуманитарлық университетінің президенті Юрий Афанасьевтың: «Кез келген адам­нан «Дмитрий Донской кім болған» деп сұраңызшы. Куликово шайқасы, татар езгісінен құтылу деп жауап береді

…Егер «татар езгісінен құтылу» дегенді Дмитрий Донскойдың өзіне айтса, ол есінен адасып кетер еді. Себебі, ол мойындайтын патша татар патшасы ғана болатын. Ал Мамай өзін хан жасағысы келген көлденең көк аттының бірі болды. Донской осыған қарсы шығып, заңды патшаны қорғаған. «Татарлардан азат болу» деген сандырақты ол қабылдамас еді. Бірақ қазір осылай сөз саптау біздің тарихи қағидамызға айналып кетті» –деп айтқанымен дәлелдей аламыз. Ал, Л.Н. Гумилев көшпелі мәдениеттің та­сымалдаушылары ғұндар, түрік халықтарының салт атпен жүріп Еуропа мәдениетіне шалбар киюді үйреткендігін де жазған-ды.

Осы тұста түркі дүниесінің Ресей тари­хында алатын орны туралы тың пікірлерді де келтіруге болар еді…

Ресей ғалымдарының бірсыпырасы мемлекетті құрушы орыс этносы еуразияшылықты орыс идеологиясы ретінде қабылдамаған-дықтан, бұл идея құндылық деңгейінде қалып, күшке айналмады деп жазуда. Тіпті, еуразияшылықты орыс ұлтының дамуына қарсы идеология ретінде қабылдайтын да көзқарастар ара-тұра кездесіп қалады. Сондықтан, бір ұлтты биіктетіп, екіншілерін аласартып көрсету тарихты бұрмалау болып табы­лады деген пікірді ұстанамыз.

Орыс ғалымдардың пікірінше, Л.Н. Гумилевтің еуразиялық көзқарастары еуразиялық идея дамуының жоғары сатысы болып табылады. Сондықтан, осы шағын мақалада Л.Н. Гумилевтің еуразиялық көзқарастарының тарихи мәнін және оның қазақ ұлтының этникалық өздік сана мәселелеріне қатысты қырларын зерделеуге ұмтыламыз.

1970 жылдары кеңестік тарихнама­да Л.Н. Гумилевтің еңбектерін зерттеу басталған-ды. Гумилевтің кеңестік тарихнаманың тезіне көнбеген эт­нос, этногенез, пассионарлық тура­лы көзқарастары, түйіндеп айтқанда, этнологиялық тұжырымдары бір жақты сынға ұшырағандығы оқырманға жақсы таныс. 1990 жылдардың соңында Л.Н. Гумилевтің тарихи тұжырымдарын еуразияшылықпен сәйкестендіріп, соны­мен қатар этногенез мәселесінің жалпы заңдылықтарын айқындау ісіне алғашқы қадамдар жасауға ұмтылыс танытқан еңбектер жарық көре бастады.

Л.Н. Гумилев орыс идеясынан сусындағандықтан, орыс идеологиясын насихат­тады. Ғалымның «Ресей өзін Евразиялық держава ретінде ғана құтқарып қала алады, тек евразияшылдық арқылы ғана» – деп жазғаны да белгілі. Ғалым Н.С. Трубецкой, П.Н. Савицкий және Г.В. Вернадский секілді ойшылдардың негізгі тарихи-әдіснамалық тұжырымдарымен келісетіндігін бірнеше мәрте айтып, алайда, «олардың этногенез теориясындағы басты мәселе – пассионарлықты ұғынуды ескермегендігін» жазған еді. Ғалымның пікірінше, этностар пассионарлық серпілістің нәтижесінде туындайтын табиғи құбылыс болып табылады.

Этнос өзінің өмір сүруіне қажетті әлеуметтік ин­ституттарды, соның ішінде мемлекетті қалыптастырады. Сонымен қатар, этностардың тұрмыс-тіршілігіне табиғи ортаның тигізер ықпалы тұрғысында көптеген тың ойларын қалдырған-ды. Мәселен, Л.Н. Гумилев 1966 жылдың 17 ақпанында өткен КСРО Географиялық қоғамының Этнография бөлімінің мәжілісінде «Этнос және ландшафт. Та­рихи география халықтанудың бірі» атты баяндама жасайды. Ғылыми тұжырымдарға негізделген баяндама «талқылау үшін» редакциялық белгісімен екі жылдан соң ғана жарияланған еді.

Л.Н. Гумилевтің «Этностардың өзіндік сыртқы ерекшеліктерін анықтайтын эт­нография тәрізді сипаттамалы ғылыммен қатар этногенез және адамзат пен тірі және қатып қалған табиғат арасындағы өзара қарым-қатынастың мәселелерін шешетін халықтану (этнология) ғылымын шығару мүмкіндігі бар. Бұл жаңа ғылым өзінің пәні, аспектісі және әдістемесі бойынша гуманитарлық ғылым қатарына емес, жаратылыстану ғылымдарына жатады» – деген тұжырымы этнологияның дербес ғылым ретінде дамуы мемлекет ісінің алға басуына оңтайлы әсерін тигізетіндігін айқындап тұр.

Көшпелі халықтардың тарихы мен мәдениеті жөнінде көптеген еңбектер жазған зерттеуші, космолог, белгілі шығыстанушы, құрлықтардың өзара байланысы жөніндегі жаңа тұжырымдама мен жобаның авторы академик Джангар Пюрвеев Л.Н. Гумилевпен 1991 жылғы қазан айында соңғы рет әңгімелескен-ді. Сол сұхбатта Лев Николаевич өзінің еуразияшылық көзқарастарын анық айтқан еді: «Ұлттар табиғи түрде үлкен топтарға бірігеді, мен бұларды «суперэтностық топтар» деп атаймын. Этностық емес, суперэтностық. Біздің суперэтностық тобымыз Қытай мен Еуропаның аралығында жатыр және оның айрықша этностық нақышты тұтастығы бар. Бұл топтағы халықтар бірге болуға, бірін-бірі жақсы көріп, құрметтеуге тиіс. Бірақ, бұл – бірге болу әлдекімге еліктеу немесе қайтадан оқып, үйрену негізінде емес, әр ұлттың өзінің дербес мәдениеттері негізінде жүзеге асырылады. Әр халықтың өз мінез-құлық стереотипіне құқығы бар, ол өзін өзіне ыңғайлы деп тапқан орайда ұстай алады, халықтың осы ерекшелігімен санасу керек және бұл құрметтелуге тиіс. Сол себепті мен орыстарды қалай сыйласам, қалмақтар мен якуттарды да, қазақтар мен бурят­тарды да солай сыйлап, құрметтеймін. Олардың бәрінің де біртұтас еуразиялық отбасында бірге туған бауырлардай болуға толық құқығы бар». Сондай-ақ, ғалым халықтың тарихқа қосқан үлесі оның санына байланысты болмайтындығын, мәселен, Еуропа мәдениетіне саны миллионға жетпейтін байырғы гректер жұрттың бәрінен көп үлес қосқандығын түйіндеген еді. Осы тұста Алаш зиялыларының «Ел қалыңдауы мен мәдениет жоғарылауы ара­сында не сабақтастық бар? …Мәдениеттің негізгі себепкері ел тығыздығы деген тым көтеру болады…» – деген пікірін айта кеткеніміз жөн болар еді.

Тарихта еуропалықтарды елшілердің қауіпсіздігін сақтауға үйрету, еуропалықтардың әдет-ғұрпына дипломатиялық тиіспеуші-лікті енгізу дәстүріне моңғол шапқыншылығы себеп болды. Гумилев «Осы үшін де бүкіл әлемнің дипломаттары бірігіп, Шыңғыс ханға ескерткіш тұрғызуға тиісті еді. Шыңғыс ханға дейін елшілердің өміріне ұдайы қауіп-қатер төніп тұрды…» – деген-ді. Ғалымның негізгі ой-тұжырымы өркениеттің ортақ арнасы болмайтындығын, алайда қандай мәдениет болмасын адамзат тіршілігінде өзіндік терең ізін қалдыратындығын, ал жер бетіндегі халықтардың тұрмысы коммуналдық пәтердің тұрғындары тіршілігіне ұқсайтындығын, басты мақсат – бейбіт өмір сүру екендігін дәлелдеуге саятын еді.

Л.Н.Гумилевтің этногенез теориясы бойынша барлық тіршілік атаулының даму негізінде энергия жатады және оның ең жоғары көріну нысаны пассионарлық болып табылатындығы дәлелденді. Эт­нос немесе халық адам секілді өмірдің түрлі кезеңдерінен өтіп, белгілі бір уақыт шеңберінде энергиясын жаңа этностың дүниеге келуіне жұмсап, дүниеден өтетіндігі де жазылып, этнос ғұмырының (өмір сүру мерзімінің) теориялық негіздері жасалынды. Ғалымның пікірінше, этнос ғұмырының ұзақтығы бір мың екі жүз жылдан бір мың бес жүз жылға дейінгі аралықты қамтиды. Сондай-ақ, халықтың күні өтіп бара жатқан кезде оның ештеңеге қарамайтындығы, өзінен өзі жойылатындығы, өйткені, әлемдегі барлық нәрсенің басы мен аяғы бар екендігі ғалымның этногенез теориясының негізгі мәні болып табылады.

Сонымен қатар ғалымның «Бүгінгі таңда халықтардың сана-сезімінің өсуіне және орныққан жаңа геосаяси көзқарас-пікірлердің пайда болуына байланысты бұл проблема мүлде тың түсінікке – Еуразиялық мәдениет ұғымына ие болып отыр: бұл – Азиямен араласқан Еуропа емес; бұл – Еуропа да, Азия да емес; бұл – Еуропаға да, сол сияқты Шығыс және Оңтүстік Азияға да қарсы тұра алатын дербес бірегей тұтастық.

Егер бұрынғы КСРО-ның көпұлтты елдерінің халықтары жойылып кетпейтін болса, олар жаңа за­ман жағдайындағы өз мәдениетін жасайды. Осы мәдениет барынша тұрақты болады, ол Еуропаның да, Азияның да жолын қумайды, өзінің жеке шығармашылық күштерін, дербес бірегейлігін іздейтін болады. Бірақ бұл үшін жарқын тұлғалар – талантты адамдар қажет. Егер елде талантты адамдар көптеп пайда бола бастаса, мәдениет дүр сілкініп, жанданып, асқақтайды. Бұлай болмаса, ел құриды» – деген пікірлері де оқырманға жақсы таныс.

Сонымен, еуразияшылық футуристік бағыттағы дүниетаным-дық дәстүрлердің біріне жатады.

Классикалық еуразияшылық ХХ ғасырдың 20-жылдарының басын­да историософиялық тұжырым мен қоғамдық-саяси қозғалыс ретінде орыс эмиграциясы арасында қалыптасқандығын, орыс зиялыларының батыс «өктемдігінен» құтылудың жалғыз жолы – Ресейдің ұлттық мүддесін дәріптеу иде­ясы деп ұғынғандығын жоғарыда айтып өттік. Өздерін «еуразияшылдықтармыз» деп атаған, білімнің түрлі саласын игерген ой иелері Ресейді ерекше мәдени, тарихи және жағрафиялық әлемде орналасқан, Еуропаға да, Азияға да жатпайтын дер­бес мәдени-тарихи үлгідегі «орталық өркениет» екендігін дәлелдеуге ұмтылған-ды. Әр ұлт зиялысының өз ұлты мен мемлекетіне қызмет етуі табиғи құбылыс.

Кез келген халықта пассионарлық тұлғалар болады. Алайда, Патшалық Ре­сей, одан қалды кеңестік Ресей тұсында қызыл империяның бұғауында болған халықтардың дара тұлғалары қолдан жойылып отырды. Ресейге көгендеулi болып, кiрiптарлық көрген заманда ұлт мүддесi ниеті жаттың тепкісінде қалып, ұлттық рухымыз жа­сыды. Билігі жоғарыға жағымпаздық, ұлт ісіне келгенде осалдық, жасықтық, әлсізге әлімжеттік, көз тоймас парақорлық секілді ар ілімін аяқ асты еткен жат қылықтар арамыздан бой көтерді.

Алаш зиялыларының «биіктеген сайын халыққа жақындай түс» деген аманатын бір кісідей ескермедік. Оның салдарын уақыт деген дана қарияның күндердің күні болғанда жақсылап ұғындырып беретіні де ақиқат. Дара тұлғаларды жою арқылы халық «қараңғылыққа» тоғытылды.

Себебі, кез келген ұлт өзінің зиялы қауым өкілдері арқылы ғана мемлекетшілдік сананы қалыптастырып, мемлекеттіліктің іргетасын берік қалайды. Дара тұлғалардың тарих көшін басқарудағы рөлі тым маңызды. Оны ұғыну арқылы ұлттың жанын ұғынамыз. Кенесары сынды дара тұлғалар ұлтқа қажетін беруге ұмтылады, өз жанын аямай ұлтын өрге сүйрейді. Ғұмар Қараш жазғандай, қажет болса елі үшін, күле де жанын береді.

– Құрметті Лев Николаевич, сіздің этногенез жөніндегі теорияңыз этнологияның іргетасы болып қаланды. Сіздің іліміңіз, ғылыми-тарихи көзқарасыңыз бүгінде біре­гей құбылыс болып отыр. Шын мәнінде, Сіз жаңа этнологияға табиғи-тарихи тамырлар­ды сіңіріп, оның тың теориялық негізін қалаған адамсыз. Әлбетте, өмірдің өткелек­тері мен қиын-қыстау асуларынан өткен кез келген тұлғаға өз шығармашылығының же­містерін, ғылыми идеяларының жүзеге асы­рылғанын, есімі мен еңбегін елдер бағалап, халықтар құрметтеп жатқанын көзі тірісінде көру көп бұйыра бермеген ғой. Сіз саналы ғұмыр сүрдіңіз, көптеген көкейкесті, көрнек­ті кітаптар жаздыңыз. Сондай сәтте “Бұл өмірдің мәні неде?” деген сауалға бойлап көрдіңіз бе?

– Өмірдің мәні неде екенін, шынымды айтсам, білмеймін. Ал менің өмірімнің мәні – өзім шексіз сүйген Азияның көш­пе­лі халықтарының даңқын асырып, дәре­жесін көтеру болды.

– Көшпелі қалмақ жұртының өкілі бол­ғандықтан, сізден мұндай сөзді есту мен үшін әсте сүйінішті, әрине. Осы халықтар­дың атынан сізге деген ыстық ықыласым мен ізгі тілегімді жеткізе отырып, моңғолдар­дың: “Ең алдымен өзінің халқын сүйіп, құр­меттейтін адам ғана өзге жұртты кіршіксіз сыйлап, шынайы сүйеді” деген мақалын еске түсіре өткім келеді. Сізді де түсініп отыр­мын: әдетте оқымысты адамдар өмірдің мәні жайында сиректеу сөйлейді, ішкі сарайын айқара ашып, ағынан да жарыла қоймайды. Дегенмен, көрнекті ғалым, біртуар тұлға ре­тін­де бұл өмірдің мәніне тоқталып өтіңізші.

– Менің ойлауымша, өмірдің мәні (мұ­ны ешкімге таңғалы отырғаным жоқ – дү­ниеге келгеннен бастап, адамды өле-өл­генше аңдып жүретін ажал жеткенге дейін лайықты өмір сүру.

– Сіз ұлы орыс мәдениеті дәстүрінің мұ­рагері әрі сол дәстүрді жалғастырушы ретін­де көп ұлтты қауымдастығы қалыптасқан мем­лекеттік жүйенің ыдырауына және соны­мен бір мезгілде халықтардың ұлттық сана-сезімінің өсу проблемасына, жалпы ұлт пен мәдениет мәселесіне қалай қарайсыз?

– Ұлттар табиғи түрде үлкен топтарға бі­рігеді, мен бұларды суперэтностық топ­тар деп атаймын. Этностық емес, суперэт­нос­тық. Біздің суперэтностық тобымыз Қы­тай мен Еуропаның аралығында жатыр жә­не оның айрықша этностық нақышты тұ­тастығы бар. Бұл топтағы халықтар бірге болуға, бірін-бірі жақсы көріп, құрметтеуге тиіс. Бірақ бұл бірге болу әлдекімге еліктеу немесе қайтадан оқып, үйрену негізінде емес, әр ұлттың өзінің дербес мәдениеттері негізінде жүзеге асырылады. Әр халықтың өз мінез-құлық стереотипіне құқығы бар, ол өзін өзіне ыңғайлы деп тапқан орайда ұстай алады, халықтың осы ерекшелігімен санасу керек және бұл құрметтелуге тиіс. Сол себепті мен орыстарды қалай сыйла­сам, қалмақтар мен якуттарды да, қазақтар мен буряттарды да солай сыйлап, құрмет­тей­мін. Олардың бәрінің де біртұтас еура­зиялық отбасында бірге туған бауырлардай болуға толық құқығы бар.

– Бүгінгі ақиқатқа жүгінсек, қазір әлемде саны аз халықтар баршылық. Кері­сінше, саны көп халықтар да аз емес. Адам­зат өркениетінің тарихына әр халықтың қосқан үлесін қалай бағалауға болады және бұған халық санының қандай да бір әсері, қатысы, маңызы бола ма?

– Халықтың тарихқа қосқан үлесі оның санына байланысты болмайды. Мә­се­лен, Еуропа мәдениетіне саны мил­лион­ға жет­пейтін байырғы гректер жұрттың бәрінен көп үлес қосты. Олардың аз ғана бөлігі мә­дениетке өз үлесін қосса, қалған­да­ры тауда өмір сүріп, мал бағып күнін көр­ді. Бірақ ежелгі Афины, Коринф, Спар­та және Си­ракузы аз болса да, адамзатқа өте көп нәрсе берді. Сол себептен мен, мы­­­салы, саны аз моңғол және қалмақ ха­лық­­тары Еуропа мәдениеті үшін өте көп нәр­­се жасады деп есептеймін. Бүгінде жұрт­­тың көбі ұмытып барады, ал шынында еуропалықтарды елшілердің қауіпсіздігін сақтауға үйреткен, еуропалықтардың әдет-ғұрпына дипло­ма­тиялық тиіспеушілікті енгізген нақ осы моң­ғолдардың жорығы бо­латын. Осы үшін де бүкіл әлемнің дип­ло­маттары бірігіп, Шыңғыс ханға ескерт­кіш тұрғызуға тиісті еді. Шыңғыс ханға дейін елшілердің өмі­ріне ұдайы қауіп-қатер төніп тұрды…

– Сіздің “Қиял патшалығын іздеу” кітабыңызда бейнелеп берілетін шалбар жайын айтпағанда дейсіз ғой.

– Иә. Римдіктер шалбарсыз, тога (жеңсіз ұзын жамылғы) киіп жүрді; көне гректер мантия (ұзын шапан) киіп жүрген жоқ, кең мата шүберекке оранып жүрді. Ал атқа салт мінетін ғұндар, түркілер мен моңғолдар Еуропа мәдениетіне шалбар киюді енгізді.

– Саны аз қалмақтардың орыс мәде­ниетінің қалыптасуына қосқан қолтаңбасы аз емес… Өзара мәдени байланыстағы ха­лықтардың өзіндік үлесін қалай бағалар едіңіз?

– Орыс мәдениетінің дамуында қал­мақ­тардың белгілі бір рөл атқарғаны рас, мұны ілтипатпен атап өткен жөн. Бағалау жағына келсек, бағаны жалпы уақытқа қатысты, заманға қатысты беру жарасымды бола қоймайды, баға базарда ғана болады. Бағалау деген түсінікті ғылымға енгізген иудейлік көпестер еді. Тегінде, бағалау – біздің ісіміз емес, біздің ісіміз – бейнелеп түсіндіріп, жүйелеп баяндау, мазмұндап, хаттау. Халықтардың мәдениетін, қызметін, шығармашылығын, қаһармандығын, қадір-қасиетін және т.б. осындай өзіндік өрнекті сипаттарын қандай да бір материалдық есептеулер білдіре алмайды, бұларды ақша­ға шағуға болмайды. Халықтарды бір-бірімен жасы жағынан ғана салыстыруға болады. Бір халық ерте пайда болады, бір халық кеш пайда болады…

– Жұмыр жеріміз біртұтас болса да, Шығыс пен Батыстың тайталасы өнерге де, мәдениетке де сіңісіп бара жатқан сияқты. Үшінші мыңжылдыққа кірген кезімізде екі мәдениеттің қайшылығы, қарама-қарсылығы болуы мүмкін деп ойлайсыз ба?

– Олар әрқашан қарама-қарсылықта болады, бірақ ешқашан жоғалып кетпейді. Жер бетінің адам мекендейтін бір бөлігінің (Ойкумена) екінші бөлігімен нақ осы өзара күресінің арқасында адамзат дамып келеді. Бірақ адамзаттың Жер бетіндегі қазіргі тір­шілігі өте үлкен коммуналдық пәтердегі сияқ­ты. Әдетте мұндай пәтерде тұратын адам бар­лық көршілерімен бірдей қарым-қатынаста бола алмайды. Біреуімен дос болуы мүмкін, екіншісімен ренжісіп қалуы мүмкін, үшінші­сімен мүлде сөйлеспей жүруі мүмкін. Міне, Жер бетіндегі халықтар да осындай комму­нал­дық пәтерде тұрады. Бұлардың ең басты мақсаты – бір-бірінен бөлек тұрып жатса да, бейбіт өмір сүру.

– Өркениеттің ортақ арнасы, дамудың ортақ желісі бола ма?

– Ортақ нәрсе жоқ. Әркімнің өз жолы, өз бағыты бар.

– Бәрібір еуропалық, шығыстық және басқа деген сияқты ортақ мәдени үлгілер болады ғой…

– Әлбетте. Алайда олардың біреуін артық, біреуін кем деп айтуға болмайды. Себебі, бос уақыт орайында немесе ойланып, толғану мүм­кіндігі жағынан көшпелі мәдениет еуро­палық мәдениеттен әлдеқайда биік тұр. Еуро­палықтың үнемі қолы бос болмайды, ал қыр­дың басында жайбарақат малын жайып отыр­ған моңғолдың немесе қазақтың ойы әрқа­шан еркін, кең; ол шаршап, шалдығып жат­қан жоқ; сондықтан дүниені сырттай қарап, барлап, меңзей отырып, ойға шомады. Шы­ғыс­та талай ойшыл, таңғажайып адамдар бол­ған. Олар Қытайдан немесе Еуропадан тап­қан, көрген ең бағалы нәрселерін бойына сіңі­ріп, ой елегінен өткізіп, мұның бәрін өз хал­қы үшін, өзі үшін өңдеп, кәдеге асырған.

– Яғни, отырықшы-жер игеру ғылымы мен мәдениеті және серпінді көшпелілік. Солардың тоғысқан торабында үйлесімді өркениет пайда болды ғой?

– Тоғысқан торапта, өкінішке қарай, химерлер, бір-бірімен мүлде үйлеспейтін екі элементтің сапырылысып, араласуы пайда болды. Олар өте тұрақсыз еді, бойларында көп ештеңе бола қойған жоқ, сондықтан тез жоғалып отырды. Бірақ көп залал келтірді, ұштасып, жалғасудың орнына ұрысып, жанжалдасуды көбейтті, ұдайы болған дау-дамайлар көп қантөгіске тап қылды.

– Егіншілікпен айналысқан халықтар көшпелілерден көп нәрсе алса, көшпелілер де жер игерушілердің жетістіктерін пайдаланып, оларды өз қоғамына бейімдеп отырды емес пе?

– Көп нәрсе ала алса ғой… Өйткені, егін­шінің кәдесіне жараған кейбір нәрселер көш­пелінің пайдалануына мүлде келмейтін. Не­месе, керісінше. Мәселен, тропикалық кли­ма­тына орай Қытай елі қой баға алмады, он­дағы ыстық, жыл маусымына қарай ауысып соғатын жел, ұдайы болатын ылғалдылық қой өсіруге жарамады. Ал көшпелілер күріш өсіре алмады, оларға күріш өсіру өте қиын болды, тіпті мүмкін емес-ті. Сондықтан олар ет пен сүтті көбірек ішіп, жеді. Қытайлықтар дәмі нашар деп әлі күнге дейін сүт ішпейді ғой. Бұдан біз адамның Табиғатқа бейімделуінің әртүрлі нысандары болғанын көре аламыз.

– Шолып айтатын болсақ, сіз жасап шы­ғарған этногенез теориясы бойынша барлық тіршілік атаулының даму негізінде энергия жатады және оның ең жоғары көріну нысаны пассионарлық болып табылады… Соның арқа­сында адам дүниеге келеді, белгілі бір егде жас­қа жетеді, қартаяды, энергиясын жаңа тірші­лікке беріп, өмірден өтеді. Адамдардың этнос немесе халық деп аталатын қоғамдастығы да осындай кезеңдерден өтеді, сөйтіп ол да жаңа этностың тууы үшін энергетикалық негіз бола отырып, өмірден көшеді. Бұл этногенездің, этнос өмірінің, ұзақтығының, өмір сүру мерзімінің теориялық негіздері. Іс жүзінде адамның Жер бетінде өмір сүру мерзімі мен уақыты орта есеппен жүз жылдың шамасында екені белгілі. Ал этностың өмір сүру ұзақтығы қандай болады? Осыны қалмақтармен байланыстырып айтуға бола ма?

– Этностың ұзақтығы бір мың екі жүз жылдан бір мың бес жүз жылға дейінгі ара­лықта болады… Қалмақтар – моңғолдардың бір бөлігі, Х ғасырдың ең соңына таман туған моңғолдардың батыс бөлігі. Қазір олар бір мың жылдан астам өмір сүрді, бұл жарты өмірден артық, бірақ олардың өмірінің үштен екісінен көп емес. Қалмақтар әлі ұзақ өмір сүреді, алдағы бес жүз, алты жүз жылда олар игілікті тіршілік кешетін болады деп үміттенемін. Қазіргі маңызды нәрсе бұл емес. Маңызды нәрсе – этностың өзін өзі ұстауы. Егер қалмақтар өздерін қонақжай, ортақ іске жаны ашитын, мәдени және әлеуметтік ауқымда көп жұмыс істейтін, яғни мәдени-тарихи және табиғи мінез-құлық стереотипі шегінде өмір сүретін нағыз қалмақ этносы сияқты ұстайтын болса, олар аралық буын ретінде өмір сүре беретін болады.

– Ал олардың бірте-бірте өз мәдениетін, дербес тілін жоғалтып, басқа халықтармен сіңісіп, ұқсасып кету жайына қалай қарайсыз?

– Бұл болады және болмай қоймайтын құбылыс. Қартаю – барлық тіршілік атаулы­ның табиғи заңы. Даму дегеніміздің өзі туу, қартаю және өлу. Бірақ өлімнен қорқу қи­сын­сыз ерсілік болар еді, өйткені ол болмай қоймайтын нәрсе. Орыстарды, ағыл­шын­дарды, гректер мен көне римдіктерді жаңа ұрпақтың алмастыратыны сияқты қалмақ­тардың орнына да жаңа, жас халық келеді және олар өз этногенезінің өрімінде немесе өмірлік циклында өмір сүретін болады.

– Бір халықтың тарихи қатпарынан жаңа, жас халықтың өркені өсіп шығады дейсіз ғой…

– Халықтың күні өтіп бара жатқан кезде ол ештеңеге қарамайды, өзінен өзі жойылады, бұған ешқандай да оптимизмнің не песси­мизмнің қажеті болмайды. Ақыры келген кез­де ақырына жетеді. Әлемдегі барлық нәрсенің басы мен аяғы бар…

– Нақты табиғи ортаға, белгілі бір уақыт­тық кеңістікке бейімделген адам мәдени жағы­нан бейімделе ала ма, әлде бұл сол қоршаған ортаға сіңісудің табиғи үдерісі ме?

– Адамға әрқашан бейімделуге тура келе­ді. Не бейімделеді, не өледі, басқа жол жоқ. Бірақ табиғи ортаға бейімделу әлі де мәде­ниетті жасау үшін жеткіліксіз. Бұл аз. Адам осы болмыстың соқпақ-жолдарын іздегені сияқ­ты, бөгде болмысқа да баратын жол­дарды іздейді.

– Әр халықтың пассионарлық өрлеу кезеңі жарқ етіп көрінетін тұлғаларымен сипаттала­тыны белгілі.

– Жарқын тұлғалар мен олардың жолын қуушылар көптеп пайда болады, өйткені жо­лын қуушылары, ізбасарлары болмаса, тұлға ештеңе де істей алмайды. Мұндай жолын қуу­шылардың саны қанша екендігін біз бай­қа­маймыз, ал жекелеген тұлғалар тарихтың қандай да бір аралдары сияқты қала береді. Біз бұл тұлғаларды білеміз, назар аударамыз, көңіл қоямыз, бірақ олардың рөлін түсін­бейміз.

– Кейбір аз халықтардың пассионарлық шарықтауының табиғи үдерісі болған тұлға­ларын қоғамдық жүйе жасанды түрде отап, қырқып отырды ғой. Тұлғалары болмаса, этнос қалай дамуы мүмкін?

– Аз халықтарды ғана емес, саны көп халықтардың да тұлғаларын қырқып, отап отырды… Не жаңа тұлғалар туады, не этнос құриды.

– Осындай жүйелі түрдегі қырқып, отау­дың салдарынан талай халық селдіреп қалды, соның бірі қалмақтар десе болады…

– Біздің орыс халқын да оңдырған жоқ. Орыстың біртуар тұлғаларын 1956 жылға дейін ұдайы және үзіліссіз жойып, отап, қырқып отырды!

– Тұлға болуға жарайтын талайлар елдің түкпір-түкпірінде жүріп жатты, оларға қол жеткізе алмады ғой…

– Оларды әлі көре қойған жоқ еді, сон­дықтан жойып үлгере алмады…

– Қалмақтар ежелден мал баққан, дала­ның табиғи-климаттық жағдайларына бейім­делген халық. Кешегі қуғын-сүргін жылдарында Сібірге тап болған кезде, олардың өздеріне тән емес басқа кәсіппен айналысуына тура келді. Байырғы малшылар амалсыз ағаш кесуші, ме­ханизатор, орманшы, т.б. болып істеді. Ал ке­йін ақталып, отанына оралған кезеңде ха­лық­тың басым көпшілігі малшы болудан бас тарт­ты, сөйтіп этнос моральдық-психологиялық тұрғыдан мертікті, шатынап, жарылды.

– Мұндай жағдайды орыстар да басынан кешірді, қуғын-сүргін кезеңінде олар оқи алған жоқ, қайткенде де өлмеудің амалын із­де­ді. Ал кейін лагерьден қайтып оралған кез­де, олардың басым көпшілігі рухани тұрғыда нақ солай сынып, мертіккен болып шықты. Сол себепті қазір біздің мәдениетіміз мар­дым­сыз, жұтаң, бос қаңырап тұр. Ескінің осы қателігін түзейтін жаңа ұрпақтың пайда бо­луы­мен ғана пассионарлық ұшқын өршуі мүмкін.

– Жаңа ұрпаққа жаңа көзқарас, жаңа дүниетаным бағдарлары керек.

– Бұл жағдайда жазу мәдениеті мен кітап басу ісі игілікті рөл атқарады. Адамдар осылар арқылы жетілуге тиіс. Оқып, білім алғанда ғана бір кезде өздері құлап түскен деңгейге қайта көтеріле алады. Бұлай етпесе, сол түсіп кеткен ордан шыға алмай отыра береді.

– Енді үшінші мыңжылдыққа қуатты серпін беретін идеялар қозғалысына экскурсия жасап көрейік. Әңгіме Еуразия континентіндегі табиғи және этностық процестердің дамуындағы белгі­лі бір заңдылықтар жайында, бір кездегі төңке­рістердің салдарынан Ресейден қуылып, кейін еуразияшылар үйірмесі сынды рухани туыстық отауын құрған ХХ ғасырдың 20-30 жылда­рындағы ресейлік ғалымдар мен ойшылдардың тұжырымдары туралы ғой. Бұлардың сапында есімдері көпшілікке белгілі Н. Трубецкой, Г. Вернадский, П. Савицкий, Н. Очиров, Х. Да­ван және т.б. болды. Осы шоғырға Н. Рерих, Н. Гумилев, С. Ольденбург, Г. Грумм-Гржимайло және сіз кіресіз.

– Бүгінгі таңда халықтардың сана-сезі­мінің өсуіне және орныққан жаңа геосаяси көзқарас-пікірлердің пайда болуына байла­нысты бұл проблема мүлде тың түсінікке – Еуразиялық мәдениет ұғымына ие болып отыр: бұл Азиямен араласқан Еуропа емес; бұл Еуропа да, Азия да емес; бұл Еуропаға да, сол сияқты Шығыс және Оңтүстік Азияға да қарсы тұра алатын дербес бірегей тұтастық. Егер бұрынғы КСРО-ның көп ұлтты елдері­нің халықтары жойылып кетпейтін болса, олар жаңа заман жағдайындағы өз мәдениетін жасайды. Осы мәдениет барынша тұрақты болады, ол Еуропаның да, Азияның да жолын қу­майды, өзінің жеке шығармашылық күш­терін, дербес бірегейлігін іздейтін болады. Бі­рақ бұл үшін жарқын тұлғалар – талантты адам­дар қажет. Егер елде талантты адамдар көптеп пайда бола бастаса, мәдениет дүр сіл­кініп, жанданып, асқақтайды. Бұлай болмаса, ел құриды.

– Солай ғой. Бірақ елдегі тәрбиелеу, оқы­ту, рухани және материалдық құнды­лықтарды қалыптастыру жүйесі жетпіс жыл бойы идеологиялық жағынан біржақты болып, даму мен ойлаудың ортақ желісіне таңылған гегемонистік бағдармен жүргізілді емес пе? Халықтардың тарихы мен мәдени дәстүрлері ауыстырылып, қолдан құрасты­рылып жатты, тіпті соларға тыйым да са­лын­ды ғой. Мысалы, қалмақтар да, КСРО-ның көптеген халықтары сияқты Шыңғыс­ханның мәдени-тарихи дәстүрлерінің мұра­гері еді, алайда бұл пікір бір-біріне айдап салуға арналған идеологиялық құрал қыз­ме­тін атқарды, әрқашан зиянды әрі мемле­кетке жат деп саналып келді.

– Бұл дүниеде жақсылықтан басқа жамандық та бар. Будда заңы бойынша, жаман­дықтың, жауыздықтың, қастықтың мәні – білімсіз топастық, қаһарлы ызақой­лық пен өшпенді кекшілдік. Егер осы жа­ман­дықты жеңіп, білімге, қайырымдылыққа һәм өзара құрметтеушілікке қол жеткізе алсақ, біз әрқашан да өмір сүре беретін боламыз.

– Бірақ жамандық жақсылықтың ша­па­нының шалғайына оралып алып, өзі­нің арам ойын иланымды, тіпті талантты түрде жүзеге асыра беруі де мүмкін-ау! Біздің жақ­та бір талантты ақын бар, ол әр уақытта конъюнк­тура мен биліктің пайдалы биігінде бола білді, кезінде заманның ыңғайына қарай өз халқының тарихын, қадір-қасиетін бұрма­лауға да қысылып-қымтырыла қойған жоқ…

– Бұл жалғыз сендерде емес, барлық жерлерде де болды. Жақсылықты ғана емес, жамандықты да асқан шеберлікпен жасауға болады.

– Алайда халық осындай ұстаздардың кітаптарын оқыды, классикаға айналдырды, соларға сенді. Ал уақыттың тезіне түскен шақ­та бұлардың аса бір ізгі ақиқат емес екендігіне көз жеткізді. Демек, тарихты қай­та жазу керек, жаңа дүниетанымдық көзқа­растар, жаңа әдістемелер қажет. Бірақ сол оқулықтар мен кітаптар жоқ болып отыр емес пе?

– Иә, жаңа кітаптар, жаңа оқулықтар жазу керек. Тарихты қайта жазу қажет. Мен осымен айналыстым, тарихи тақырыпқа арнап он кітап жаздым. Бірақ бәрін жаза алғаным жоқ. Мен өзімнің жаза алғанымды ғана жаздым. Әркім өз шамасына қарай. Менің жазып үлгере алмағандарымды кейін әбден ойластырып, әрі қарай жалғастырып жаза алатын адамдар табылады ғой деп ойлаймын.

– Сіз жастарға арнап кітап жазғалы жүр едіңіз.

– Иә, Ресейге арналған кітап жазсам деген ой болған. Мен бұған дейін Даланы мекендеген халықтар туралы түбегейлі жа­зу­ға тырыссам, енді Ресейдің өз тарихы тура­лы үш том кітап жаздым…

– Өзіңізге белгілі, 1990 жылы «Конти­нент­тердің ұлы ұштасуы» жобасының тұсауы кесілді. Осы жоба бойынша «Адамзаттың ұлы көші жолымен» деп аталатын халық­аралық экспедицияны бастау ұйғарылды. Жоба мен экспедицияның стратегиялық әрі ғылыми-теориялық негізіне сіздің «Этно­генез және Жердің биосферасы» теорияңыз, бірқатар белгілі ғалымдардың, жазушы­лардың, қоғам қайраткерлерінің Сібір мен Еуразия туралы, халықтардың көші-қоны мен басқа да мәселелер жөніндегі тарихи, медициналық-биологиялық, экологиялық, географиялық зерттеулері, философиялық-мәдени көзқарастары негіз етіп алынған… Экспедицияның еуразиялық деп аталған бірінші кезеңі Мәскеуден бастау алып, Чу­коткада аяқталуға тиіс. Әрі қарай Солтүстік және Оңтүстік Америкаға сапар басталады… Осыған орай, Лев Николаевич, сізде қандай жаңа материалдар мен көзқарастар пайда болды?

– Татар филологы Каримуллиннің қы­зық зерттеулері бар екен. Ол дакот және түр­кі тілдерінің филологиялық өзара байла­нысын зерделепті. Зерттеушінің атап көрсе­туінше, түркі халықтарының тілдік орта­сында дакот тілінің сөздері барынша мол болып шыққан. Мысалы, «қаған» деген сөз дакот тілінде «оакған» деп айтылады әрі тіл­дік те, мағыналық та мәні бірдей. Бұл Вис­консия мұздары жойылып, халықтар­дың Америкадан Сібірге еркін көшіп-қо­нып жүрген кезіндегі континенттер ара­сын­дағы көне заманнан орныққан өзара байланыстың жемісі. Бұрын халықтар Аме­рикадан Сібірге қарай жүрсе, қазіргі за­манда Сібірден Америкаға қарай жүреді ғой. Демек, ескі заманнан бері халықтар ұдайы араласып тұрды, бұл біздің эрамыз­дың І ғасырына дейін созылды.

Кейін оңтүстік теңіздерден келген эски­мостар Курил аралдарын, Алеут аралдарын, Беринг бұғазының жағалауларын, Амери­каның Гренландияға дейінгі солтүстік бөлі­гін басып алды. Олар үндістерді қиыр оң­түс­тікке дейін ысырып тастады, бұдан ке­йін үндістер оларды солтүстікке дейін ше­гіндірді. Қазір көне дәуірдегі сол қастасқан қарсылықтар жоқ.

Мен сіз айтып отырған экспедиция ха­лықтар қалыптасуының ескі кезеңдері жө­нінде, олардың бұрынғы тарихы туралы, сондай-ақ халықтардың әртүрлі ландшафт­тарға бейімделуінің географиялық тақы­рып­тары бойынша көптеген қызықты мате­риалдарға қол жеткізеді деп үміттенемін.

– Колумбтың Американы ашқанына да 500 жыл болып қалды. Бірақ бұл аймақтағы әлеуметтік және ұлттық мүдделердің өзара араласып кетуі белгілі бір проблемалар тудыр­ды… Еуропалық өркениет пен аборигендік мәдениеттің тайталасы байқала бастады…

– Америкалық мәдениеттер (үлкендері) – өлі туған мәдениеттер болды. Өйткені, олар басып алушылардың жергілікті үндіс тайпаларын асқан қатыгездікпен езіп қа­науы­ның негізінде құрылды. Латын Амери­касын жаулап алушыларға қарсы үндістер елеулі қарсылық көрсете алмады. Қазір олар шым-шытырық араласып кетті, соған сәйкес жаңа пассионарлық пайда болды. Латын Америкасының болашағы зор…

– Бұл пассионарлық серпін тууға тиіс өңір. Мұны жұлдыз жорамалдаушылар да, басқалар да айтып жүр. Бірақ онда әзірге жер үстінің апаттары мен астан-кестен өзгерістері байқалуда.

– Қазір бұл өңір ауыр кезеңді бастан кешіруде, себебі ескіні жаңа ауыстыратын кезде әрқашан астан-кестен өзгерістер болады. Біраз уақыт, бірнеше ғасырлар өткен соң мұның бәрі орнына келеді, Латын Америкасы өзінің дербес, жеке мәдениетін жасап, меншікті кеңістігін қалыптастырады. Бұған еуропалықтар да, азиялықтар да құрметпен қарайтын болады, сөйтіп осы арқылы жұмыр Жердің байлығы арта түседі.

– Бұл сонда тұтас бір құбылыс бола ма?

– Мұның саяси жағынан қандай тұтастығы болатынын білмеймін, бірақ ол мәдени жағынан тұтас ел болады.

…Қорыта келгенде, жер беті біртұтас дүние болса да, ол сан алуан нақыштарға толы. Біздің жеріміз сан түрлі. Осы сан алуандық, осы әр түрлілік мәдениеттердің ең бағалы өзіндік бірегейлігін сақтап, оның дамуына барынша мүмкіндік береді, қарыштап өркендеуіне кең жол ашады.