Лекция: 30 сағ. Семинар: 10 сағ. СӨЖ: 95 сағ Барлық сағат саны: 135 сағ Аралық бақылау саны: 2 (60 балл)

1. 
   К.Бердалиев. “Қазақстан экономикасын басқару негіздері” Алматы 2001ж.
   
2. 
   К.Бердалиев, Е.Мырзалиев. “Басқару негіздері” Алматы 2000ж.
   
3. 
   А.Б.Рахымбаев “Менеджмент” Алматы 2006ж
   

4. 
   К.Бердалиев “Менеджмент теориясы және тәжірибесі” Алматы 2005ж
   
5. 
   Н.К. Мамыров “Менеджмент и рыног” Алматы 1998г
   
6. 
   Э.Уткин “Управление фирмы” Москва “Анализ” 1998г
   
7. 
   Герчикова И.Н. «Менеджмент» Алматы: Экономика,2005
   

1. Басқару-адамдардың кәсiптiк қызметi. Бұл қызметтiң мәні –мазмұнын айқындау үшiн оның анықтамасын берейiк. Басқару –бұл ұжымдағы адамдарға және жекелеген адамдарға, олардың бiрлескен жұмыс процесiнде мақсатты жүйелi ықпал ету.

Осы анықтамадан бiрқатар қорытынды жасауға болады. Басқару ең алдымен, ықпал ету, демек мұның өзi сол әрекетке билiк ету қажеттiгiн көрсетедi.

«Мақсаттылық» анықтамасы басқару мiндетiн-ұжымның алдына қойған мақсатына жетуiн қамтамасыз етудi көздейдi. Оның үстiне мақсат қою да басқару мiндетi.

Әрекеттiң осындай мiндетті бiрiздiлiгiн басқару процеci деп атайды. Әр түрлi деңгейде басқару процестерінiң күрделiлiгiне және алуан түрлiлiгiне қарамастан, Д.Н.Бобрышев осы категорияға басқару процесiне біршама жалпылама анықтама бередi. Басқару процесi- бұл шешiмдi шығаруды, қабылдауды қабылдаған шешiмнiң орындалуы жөнiндегi жұмыс барысын үйлеструдi, қабылдаған шешімнiң орындалу барысын бақылауды бірiздiлiкпен жүзеге асыру. Бұл анықтама басқару әрекетiнiң мазмұнын да aшады.

2. Басқарудын барлық қызметi бiр-бiрiне тығыз байланысты, сонымен қоса, олар бiр-бірiмен сiңiсіп кетедi. Жоғарыда атап көрсетiлгендей баскару қызметiне деген көз қарас және олардын жiктелуі алуан түрлі. «Менеджмент негiздері» кiтабының авторлары(М.Х.Мескон,М. Альбет,Ф.Хедоури)баскару қызметiнiң елеулi түрлерiн шағын категорияларға бөледi. Мұның өзiн қазiргi барлық ұйымдарга қолдануға болады(11). Авторлардың пiкiрiнше басқару процесi олардың өзара байланысты қызметтерiнен: жоспарлаудан, ұйымдастырудан, мативация және бақылаудан тұрады.

1. 
   Менеджмент туралы түсінік.
   
2. 
   Менеджмент түрлері.
   
3. 
   Халықаралық менеджмент
   

1. 
   К.Бердалиев. “Қазақстан экономикасын басқару негіздері” Алматы 2001ж.
   
2. 
   К.Бердалиев, Е.Мырзалиев. “Басқару негіздері” Алматы 2000ж.
   
3. 
   А.Б.Рахымбаев “Менеджмент” Алматы 2006ж
   

4. 
   К.Бердалиев “Менеджмент теориясы және тәжірибесі” Алматы 2005ж
   
5. 
   Н.К. Мамыров “Менеджмент и рыног” Алматы 1998г
   
6. 
   Э.Уткин “Управление фирмы” Москва “Анализ” 1998г
   
7. 
   Герчикова И.Н. «Менеджмент» Алматы: Экономика,2005
   

“Менеджмент” ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің “Манус”, яғни “қол, күш” деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.

Ағылшын тіліндегі Оксфордт сөздігінде бұл ұғымға мынадай түсінік беріледі:

а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;

ә) билік және басқару өнері;

б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;

в) басқару органы, әкімшілік бөлігі

“Менеджмент негіздері” курсы бойынша студенттерге арналған американдық оқулықта төмендегі анықтама берілген.

2.“Менеджмент –бұл ұйым мақсаттарына жету үшін адамның материалдық және қаржылық ресурстарды ұтымдылау пайдалану процесі”

Профессор И.Н. Герчикова менеджментті нарық жағдайындағы фирманың кез-келген шаруашылық қызметінде белгілі бір мақсаттарға материалдық және еңбек ресурстарын ұтымды қолданып және менеджменттің экономикалық механизмінің принциптерін, қызметтерін және әдістерін пайдалана отырып қол жеткізуге бағытталған дербес кәсіби қызметтің түрі деп қарастырады. [5,5-бет.]

Беларусь ғалымы Н.И. Кабушкиннің ойынша менеджмент-бұл адамның еңбегін, мінез-құлық мотивін және ой-өрісін қолдана отырып, жеңе білу, қойылған мақсаттарға жете білу туралы ғылым мен өнер.

Ф.М.Русинов пен М.Л. Разу менеджментті ұйымның шаруашылық өміріндегі ұтымды нәтижелерге, материалдық, еңбек, қаржылық, ақпараттық және ұйымдастыру ресурстарын тиімді пайдалану және экономикалық ынталандырудың алуан түрлі принциптерін, қызметтерін, әдістерін қолдану негізінде қол жеткізуге бағытталған кәсіби қызметтің ерекше түрі түсіндіреді.

Э.А. Уткин “Курс менеджмент” еңбегінде менеджментті былайша түсіндіреді: Менеджмент –бұл нарық жағдайындағы кәсіпорынның ұтымды шаруашылық нәтижелерге жету үшін менеджменттің әлеуметтік-экономикалық механизмінің түрлі принуиптері мен қызметтерін ерекше түрі.

А.А. Радугиннің менеджмент түсінігінің неғұрлым қысқаша сипаттамасын қолданылады. Оның пікірінше, менеджмент –бұл әрі өнер, әрі ғылым.

Менеджмент –бұл өндірісті басқару, меңгеру және ұйымдастыру, өндірістің тиімділігін көтеру және пайданы арттыру мақсатында әзірленіп қолданылатын басқарудың принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нысандарының және нысандарының жиынтығы. Мұндай сипаттаманы Вачугов Д.Д. жетекшілік еткен ғалымдар тобы “Основы менеджмента” деген кітапта береді.

Менеджмент саласындағы маман Веснин В.Р. басқару және менеджмент деген түсініктерді ажыратпайды. Менеджмент (мекеме, коммерциялық немесе коммерциялық емес фирмалар мен олардың жекелеген бөлімшелеріне) жетекшілік жасамау.

Біздің ойымызша, бір анықтама екінші бір анықтаманы дамытады, өйткені олардың бәрінен тән ортақ нәрсе - менеджмент –бұл өндірісті басқару принциптерінің, әдістерінің, құралдарының және нышандар жүйесі. Терминологиялық пікір талаптар мен 50-ден астам менеджмент анықтамасының интерпетанциясына тоқталмай-ақ, менеджменттің басқару еңбегінің сипаты мен анықтама бермеген О.С. Виханский мен А.И. наумов дұрыс жасаған.

3.Кәсіпорын кызметi мақсатының бағыт-бағдарын бiлу мiндеттi түрде қажетi болып саналады.Сонымен қоса осы бағыт бағдарын сипаты алуан түрлi болуы мүмкін, осыған байланысты басқару процесi үш типте өтуi мүмкін.

Бiрiншi тип-мақсатты басқару. Барлық өндiрiстiк және басқадай басқару мiндеттерiн барлық денгейде шешкен кезде мақсатты баскару шешушi рөл атқарады басқарудың мақсаттылығы -кәсіпорынның жалпы мақсаттық, дербес бөлiмшелерiн ұйымдастыру үшiн жiктеу. Бұл принциптi пайдаланған кезде бөлiмшелердiң және ондағы жұмыскерлердiң мақсаты айкындалады, әрбiр басқарушы қызметкерi көне койылған талап туралы нақтылы түсiнiк алады, дербес шешiм қабылдау мүмкіндігi ұлғаяды және жұмыста табысқа жетудi ынталандырады. Мақсатты басқару аса iрi бiр жолғы шараларды мәселен кәсiпорынды қайталап конструкциялау және қайтадан жарақтандыру, жаңа өнiмдi шығаруға көшу, жалгерлiктi немесе кооперацияны енгiзу т.б.шараларды орындау үшiн колданылады.

Баскару процесiн өтуiн екiншi типi- бағдармалық басқару. Мұнда нақты тапсырманы мұкият ойластыру, бөлiмшелердiң жедел әрекетiн және бұл әрекеттердiң бiр-бiрмен байланысын анықтау көзделедi. Осындай тапсырма жиынтығы басқару бағдарламасы болып саналады. Басқару процессiне мұндай типi әдетте өндірстiң курдел мiндеттерiн шешкенде колданылады .

Кәдімгi жоспардан бағдарламаның өзгешелiгi-тапсырманы орындауды басқаруды «Кiдiртпестен» қолға алуға, «Осал тұстарын» анықтауға, ресурстарды қайта бөлуге мүмкiндiк бередi. Бағдарламалық басқару күрделi құрылыста, көп бөлшектi бұйымдар шығаруда, жоспардан тыс және жедел жұмыстарда колдалынады.

Басқару процесiн үшiншi типi-жағдайға карай басқару. Бұл мақсатты айкындалған әрi сирек өзгеретiн,тұрактанған, толық меңгерiлген өндiрiсте колданылады. Мұндағы басты мiндет-туындаған қолайсыз жағдайдан, өндіріс процесіндегі іркілістен шығудың ең қолайлы жолдарын iздестру. Ол үшiн пайда болган ауыкуларда тез, әрi аз шығынмен жоюға мүмкiндік беретіндей шешiм қабылданады.

Атап көрсететiн жайт, практикада баскарудың жоғарыда аталған типтер сол қалпында қолдана бермейдi. Басқару деңгейi алуан түрлi болып келетiн кез келген касiп орында турлi ондiрiстiк мiндет жерде шешкен кезде баскарудын үш тип дербес колдануы да әр түрлi үйлесiмдi қолданылуы да мумкiн .

Мұндай үйлесiмдiлiкке, сонғы жылдары кеңiнен етек алған бағдарламалық, мақсатты басқару – мақсатты жиындық бағдарламаны жасау және жүзеге асыру нақты дәлел болады. Мұнда мақсатты басқарудың да, сондай–ак бағдарламалық –мақсатты басқарудың да элементтерi бар. Бағдарламалық- мақсатты басқару кәсiпорының түбегейлi, негiзгi мiндеттерiн шешу үшiн колдалынылады

1. 
   К.Бердалиев. “Қазақстан экономикасын басқару негіздері” Алматы 2001ж.
   
2. 
   К.Бердалиев, Е.Мырзалиев. “Басқару негіздері” Алматы 2000ж.
   
3. 
   А. Үмбеталиев, Ғ.Керімбек “Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік” Алматы 2002ж
   
4. 
   А.Б.Рахымбаев “Менеджмент” Алматы 2006ж
   

5. 
   К.Бердалиев “Менеджмент теориясы және тәжірибесі” Алматы 2005ж
   
6. 
   Н.К. Мамыров “Менеджмент и рыног” Алматы 1998г
   
7. 
   Э.Уткин “Управление фирмы” Москва “Анализ” 1998г
   
8. 
   Герчикова И.Н. «Менеджмент» Алматы: Экономика,2005
   

1.Кең мағынасында алғанда, басқару дегеніміз – қоғамдық ұдаиы өндірісті нысаналы түрде үилестіріп отыру. Басқару табиғатының барлық құбылыстарына тән. Бүкіл аиналадағы дүниеден оның үш компонеттік өлі табиғатты, тірі табиғатты және адам қоғамынбөліп көрсетуге болады. Мұның өзі басқару процестерін былаиша ірі көлемде саралауға мүмкіндік береді: өлі табиғаттағы басқару процестері техникалық жүиелер (техникалық жүиелерді басқару), Ф. Энгельс еңбек құралдарын басқару “заттарды басқару” деген анықтама берген;

- тірі организмдердің (биологиялық жүиелердегі) басқару процестері;

• 
  қоғамдағы (әлеуметтік жүиедегі) басқару процестері.
  

“Биологиялыќ ж‰йелерді басќару” – тірі табиѓаттаѓы, биологиялыќ д‰ниедегі басќару. Ол басќару процесіне философиялыќ сипат береді. Басќарудыњ б±л саласы – жаратылыстану ѓылымы зерттейтін таќырып.

“Єлеуметтік (ќоѓамдыќ) ж‰йелерді басќару” дегеніміз – шын мєнінде келгенде, адамдарды басќару. Ќоѓамныњ ењ басты “µндіргіш к‰ші” ретінде адамдар табиѓат пен ќоѓам зањдарын танып, оларды материялдыќ игіліктерді µндіру мен т±тыну прцесінде пайдаланылады. Зерттеу объектілері – єлеуметтік – экономикалыќ ж‰йелер, ал пєні µндірісті басќару ж‰йесі болады. Француз экономисі, “саяси экономия” деген терминніњ авторы Антуан Монкретьенніњ

( шамамен 1575 - 1621) µзі де елдіњ шаруашылыѓын ењ алдымен мемлекеттік басќару объектісі деп ойлаѓан болатын. Басќарудыњ б±л жаѓы – єлеуметтік (ќоѓамдыќ) зерттейтін таќырып. Басты ерекшелігі басќарудыњ нысаналылыѓында, саналы кµзќарас болып табылады.

Б±л ж‰йе: саяси, экономикалыќ рухани, єлеуметтік (єлеуметтік ќатынастар) басќару болып бµлінеді – олар ќоѓамµмірініњ тиісті салаларын кµрсетеді.

3.Ќоѓам µмірініњ осы салаларын негізге алѓанда, єлеуметтік басќару ‰ш т‰рге: экономикалыќ басќару, єлеуметтік басќару,ќоѓам µмірініњ рухани саласын басќару, т‰рлеріне бµлінеді.

Єлеуметтік – экономикалыќ процестердіњ µздері т±раќты жєне ‰здіксіз болѓандыќтан экономиканы басќару ‰здіксіз сипатталады.

Б±л ж‰йелердіњ факторлары: ењбек бµлінісі, мамандандыру, кооперация, ќоѓам µмірініњ ‰здіксіздігі, нысаналылыќ.

Басќару ол біздіњ айналамыздаѓы д‰ние элеметтерніњ бірі болып табылады. Біраќ басќару процестерін тарихтан тыс жєне басќаруды ж‰зеге асыру саласынан ќол ‰зген деп ќарастыруѓа болмайды.

Басќарудыњ аныќтамалары кµп. Олардыњ кейбіреулері мынадай:

Басќару дегеніміз – ж‰йеніњ жања, сол ж‰йеге арналѓан к‰йге кµшуі (академик Берг);

- Басќару – не істеу тура келетінін жєне м±ны ќайткенде, мейлінше, жаќсы жєне арзан істеуге болатынын білу µнері (Тейлор)

1. 
   К.Бердалиев. “Қазақстан экономикасын басқару негіздері” Алматы 2001ж.
   
2. 
   К.Бердалиев, Е.Мырзалиев. “Басқару негіздері” Алматы 2000ж.
   
3. 
   Г.С.Смағұлова “Аймақтық экономиканы басқару негіздері” Алматы 2005ж
   
4. 
   А. Үмбеталиев, Ғ.Керімбек “Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік” Алматы 2002ж
   
5. 
   А.Б.Рахымбаев “Менеджмент” Алматы 2006ж
   

6. 
   К.Бердалиев “Менеджмент теориясы және тәжірибесі” Алматы 2005ж
   
7. 
   Н.К. Мамыров “Менеджмент и рыног” Алматы 1998г
   
8. 
   Э.Уткин “Управление фирмы” Москва “Анализ” 1998г
   
9. 
   Герчикова И.Н. «Менеджмент» Алматы: Экономика,2005
   

1.«Жүйелiк» анықтамасы дүркiн-дүркiн емес жүйелi, үздіксiз жүзеге асыру қажеттiгiн көрсетедi.

«Жүйелiк» анықтамасы дүркiн-дүркiн емес жүйелi, үздіксiз жүзеге асыру қажеттiгiн көрсетедi.

Басқару процестерiн басқарудың көптеген жүйелерi мен салаларында жүзеге асырады. Кәсiпорындармен мекемелерде, кәсiпорындарды тасымалдау орындарында, т.б. Яғни, адамдар еңбек ететін ұжымның барлығында белгiлi бiр мақсатқа жету үшiн басқaру қызметi бірiншi кезектегi мiндетi болып саналады. Басқару процесi мемлекеттiк деңгейде де, шаруашылық ұйымында да бiрдей жүргiзiледi. Стратегиялық және жедел проблемаларды шешкен кезде ол бiр мақсатты көздейдi, әрине мұндай жағдайда көбiнесе «Стратегиялык басқару», ”жедел басқару” секiлдi терминдердi пайдаланады. Бiрақ мұнда басқару мазмұны өзгермейдi.

Басқару циклi процесс ретiнде қарастырылады, ол «басқару қызмет

деп аталатын басқару жұмысының нақты түрiнен тұрады. Басқару қызметi- басқару жұмысынын нақты түрi, оны жүзеге асыру үшiн арнайы амалдар мен әдiстер, сондай-ақ тиiстi ұйымдық жұмыстар қолданылады.

Әрбiр басқару қызметi процесс болып саналады, өйткенi, бұлар да өзара байланысты әрекеттер сериясынан тұрады. Басқару қызметi барлық қызметтiң жалпы жиынтығы. Басқару қызметiне ғылымның көптеген салаларында ғалымдар зор көңiл бөледi. Кезiнде А.Файоль былайша тұжырымдаған болатын: «Басқару дегенiмiз болжамдау және жоспарлау, ұйымдастыру, жарлық беру, үйлестiру және бақылау». Бұл қызмет басқарудын теориялық категориясы ретiнде әдебиеттерде кеңiнен пайдаланылады, бiрақ бiр жақты емес.

2.Функция - көп мәндi термин. Философияда бұл екi объектiнiң карым- қатынасы, онда біреуінiң өзгеруi екiншiсiнің өзгеруiне түрткi болады, социологияда- белгiлi бiр әлеуметтік институт немесе жеке әлеуметтік процесс жоғары денгейдегі қоғамдық жүйенiң қажетiн орындайды.

Функция- бұл сонымен қоса әрекет, мiндет жұмыс. Бұл мағынада функция ұғымы басқару кызметiнiң категориясын анықтаған кезде басқару теориясында, сондай-ақ олардың ұйымдастыру жүйесiндегi басқа қызметтерiнде - өндiрiстiк, әлеуметтiк т.б. өзгешелiгiн көрсету үшiн пайдаланылады .

Басқару кызметiнiн өзiндiк өзгешелігi, ерекше мазмұны болады әрi дербес жүзеге асырылуы мумкiн. Оларды кез-келген басқару саласындағы адамдар қызметiне тендестiруге болады. Шындығында, кез келген салада басқару үшiн шешiмдi әзiрлеу және қабылдау, оның орындалуын ұйымдастыру, оның орындау барысын үйлестiру, орындалу нәтижесiн бақылау және де осы деректердiң негiзiнде келесi шешімдi шығару және қабылдау қажет

1.Басқарудағы әртүрлі мектептерді бөлу позициясының тәсілі.

2.Ғылыми басқару мектебінің құрылуы мен дамуы,оның негізін салушылар.

3.Басқарудың классикалық және әкімшілік мектебінің негізін салушылар. Басқару ғылымының дамуына маңызды үлес қосқан негізгі тәсілдер.

1. 
   а) негізгі.
   
2. 
   К.Бердалиев. “Қазақстан экономикасын басқару негіздері” Алматы 2001ж.
   
3. 
   К.Бердалиев, Е.Мырзалиев. “Басқару негіздері” Алматы 2000ж.
   
4. 
   Г.С.Смағұлова “Аймақтық экономиканы басқару негіздері” Алматы 2005ж
   
5. 
   А. Үмбеталиев, Ғ.Керімбек “Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік” Алматы 2002ж
   
6. 
   А.Б.Рахымбаев “Менеджмент” Алматы 2006ж
   

7. 
   К.Бердалиев “Менеджмент теориясы және тәжірибесі” Алматы 2005ж
   
8. 
   Н.К. Мамыров “Менеджмент и рыног” Алматы 1998г
   

1.Менеджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңі басынан кешірді. Экономикалық әдебиеттерде басқару ойының алғашқы қарқыны “тейлоризм” деген ағыммен байланысты екені айтылады.

Алғаш рет ғылыми менеджмент мектебінің негізін қалаған америка инженері Фредерек Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңалық болған бұл құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор кәсіпорынды басқару ісін өнер ретінде қарастыра келіп менеджер “нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әлі ең тиімді тәсілмен қалай жасауға болатынын” зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиан Гилберт (1861-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты. [9.7-бет]

Классик үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал Урвик , Джеймс Муни, А.К. Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841-1925) практикалық тәжірибебені жинақтау негізінде мынадай қортындыға келді: “басқару-кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны белгілі бір мақсатта жетелеу”. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылым жолымен ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігінше алғаш рет ой жүгіртті.

Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-шы жылдардың басында қарқын белең алды. Бұл бағыт психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мейо (1880-1949) болды. Осы ілім формалдық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін, еңбек өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды: қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды. Американдық зерттеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868 – 1993), Абрахам Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.

2.Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп “басқару ғылыми немесе сандық ықпал” мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.

ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментте жаңа бағыт қалыптасты. Ол “ситуациялық әдіс” деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан жағдайымен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінің негізіне бұл мектеп кәсіпорын, ұйымның жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты жағдайда жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан, мүмкін шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі алынады.

Басқару теориясының “классикалық мектебі” мыналардың әсерінен қалыптасты: ұйымдар санының өсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі, бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929-1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды революцияның басталуы.

Бихевиористік (міне-құлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджерлерге сұраным екінші дүние жүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдайымен байланысты.

3.“Басқару ғылыми” мектебінің дамуы корпорация, концерн, концерн-конгломераттар көлемі өсуі әсерімен, “қырғи-қабақ соғыс” өндірістің құлдырауымен түсіндіріледі.

“Ситуациялық тәсіл” мектебінің пайда болуы экономика мүмкіндіктерінің ұлғаюы әсерімен, елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық, жоғарғы технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің өсуі, жоғарғы біліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімен байланыстырылады.

Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген елдерде басқару моделінің өзіндің ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде басқарудың –американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері қалыптасты. [9,9-бет]

1. 
   К.Бердалиев. “Қазақстан экономикасын басқару негіздері” Алматы 2001ж.
   
2. 
   К.Бердалиев, Е.Мырзалиев. “Басқару негіздері” Алматы 2000ж.
   
3. 
   А.Б.Рахымбаев “Менеджмент” Алматы 2006ж
   

4. 
   К.Бердалиев “Менеджмент теориясы және тәжірибесі” Алматы 2005ж
   
5. 
   Н.К. Мамыров “Менеджмент и рыног” Алматы 1998г
   

1.Қазіргі жағдайда біздің еліміздің тұрақты дамуының басымды бағыты Қазақстан экономикасында қазіргі менеджментті қолдану жөнінде теориялық тұжырымдама жасақтау болып табылады. Менеджментті қоғамдық мәнділігі біздің ХХ ғасырдың 30-шы жылдары сезілді. Қазақстанның жоғары оқу орындарында менеджмент 1992 жылдан яғни нарықтық экономикаға көшу сәтінен бастап оқытылады. Мемлекетте дүние жүзілік білім стандарттарына жауап беретін менеджмент саласы бойынша мамандар дайындау жөнінде жұмыс басталды. Қазіргі кезде білім мен кадрларды кәсіби дайындау мемлекеттің экономикалық стратегиясының құрамды элементтері болып табылады.

Қазақстанда менеджмент пәні бойынша алғашқы қазақша оқулық профессор К.ғ. Ахметовтың “Менеджмент негіздері” (1993ж) кітабы болып есептелінеді. Біздің пікірімізше, ол қазақстандық менеджмент мектебінің негізін қалаушылардың бірі болып табылады. Біздің отандастарымыздың арасынан “Менеджмент негіздері” (1994ж), “Қазақстан экономикасын басқару негіздері” (2001ж) жұмыстарының авторы К.Б. Бердалиевті де атауға болады. Осы еңбектерінде ол қазақстандық кәсіпорындарды басқару ерекшеліктерін мазмұндады.

2.Қазақстанда кадр менеджментінің мәселелерін алғаш рет қарағандылық ғалым Каренов Р.С зерттеді. Одан басқа “Өндірістік менеджмент” (1996ж), “Инновациялық менеджмент” (1997ж) атты еңбектерінде нарықтық экономикасы жағдайындағы кадрлармен жұмыс жүргізудің отандық тәжірибесін қорытты және біздің еліміздің кәсіпорындарында позитивті шетел тәжірибесін пайдалану жөнінде кейбір пікірлерін ұсынды. Қазақстандық кәсіпорындар тұрғысынан өндірістік менеджменттің теориялық аспектілері Ә.Ә. Әбдірешевтің “Кәсіпорынның өндірістік менеджменті” (2001ж) кітабында келтірілген. Оның еңбегінде стратегияны, жоспарлауды, еңбекті басқаруды дамытудың әдістемелік ұсыныстары көрсетілген. Нарықтық конъюнктура жағдайында қаржы менеджмерінің ролі айтарлықтай өсті. Қаржы менеджментінің мәселелері де Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен де көрініс табуда.

3.Осылайша қазақстандық менеджменттің теориялық сонымен қатар қолданбалы аспектілері зерттелініп жатыр және әрі қарай зерттеуді талап етеді. Менеджмент тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының дағдыларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады.

Менеджменттің ғылым ретіндегі құрылымы.

Басқару ісі

Басқару экономикасы

Биресми басқару

Ресми басқару

Менеджмент ғылым ретінде

Басқару жүйесі

Басқарудың дамуы

1. 
   К.Бердалиев. “Қазақстан экономикасын басқару негіздері” Алматы 2001ж.
   
2. 
   К.Бердалиев, Е.Мырзалиев. “Басқару негіздері” Алматы 2000ж.
   
3. 
   А.Б.Рахымбаев “Менеджмент” Алматы 2006ж
   

4. 
   К.Бердалиев “Менеджмент теориясы және тәжірибесі” Алматы 2005ж
   
5. 
   Н.К. Мамыров “Менеджмент и рыног” Алматы 1998г
   
6. 
   Э.Уткин “Управление фирмы” Москва “Анализ” 1998г
   
7. 
   Герчикова И.Н. «Менеджмент» Алматы: Экономика,2005
   

1.Әрбір топтың ұйым болып есептелінуіне төмендегідей талап тар қойлады:

1. 
   Осы топтың мүшесі болатын кем дегенде екі адамның бар болуы.
   
2. 
   Барлығының Алдана қойылған ортақ мақсаты мен нәтижесінің болуы.
   
3. 
   Топтың мақсатына жетуі үшін топ мүшелерінің бірегей арнайы еңбектенуі.
   

Осыдан барып төмендегі анықтамаға тоқталамыз.

Ұйым—Жалпы бірдей мақсаттарға жетуі үшін қызметтері санаулы түрде реттелетін адамдар тобі.

Ұйымның мақсаты Жан-жақты болуы мүмкін, мысалы: кәсіпорынның бастр міндеті белгілі бір мөлшерде өнім өндіру немесе қызмет көнсету болса, ал осы бастапқы міндеттің өзі оның орындалуын қамтамасыз ететін бірнеше мақсатқа бөлінеді. Бұлар: өндірісті жетілдіру және оның тиімділігін арттыру, қаржы көздерімен мүмкіндіктерін іздестіру, сыртқы ортаға бейімделу,ғылыми жетістіктерді пайдалану, ұйым қызметкерлерін әлеуметтік қорғау т.б. Яғни, ұйым мақсатына қол жеткізуде сан қилы іс-әрекеттер орындалады және осы мақсаттың өзі әртүрлі ұйымдарға байланысты болып келеді.

2.Ұйымдардың негізгі түрлері.

Мақсатты орындауда, нәтижеге қол жеткізуде ұйымдар құрылады және олар ресми, бейресми және күрделі болып жіктеледі.

1. 
   Ресми ұйым дегеніміз—мақсатты орындауда басқару процес сін жүйелі үйлестіретін нақтылы құрылымға ие болатын басшылық еркімен құрылған адамдар тобі.
   
2. 
   Бейресми ұйым дегеніміз – заңды тіркелмеген бір-ақ қоғам танитын ұйым. Бейресми ұйымдар қызмет барысындағы әлеуметтік қатынастарға , ішкі себептерге байланысты ойламаған жерден құрылады.
   

‡кіметтік емес ±йымдар – ашыќ ќоѓамдыќ ±йымдар,олар кєсіптік ерекшелік пен шектелмейді жєне мемлекеттік билікке ±мтылмайды. Ќаѓида бойынша,олар µз алдарына єбден наќты жєне ќоѓамдыќ мєні бар маќсаттар мен міндеттер ќояды,жєне µз ќызметінде соларды басшылыќќа алады.

Германияда осындай ±йымдар кедей жєне бай адамдар арасындаѓы ќарама-ќайшылыќтарды бєсењдетуге арналѓан ќ±рал ролін атќарады.М±ндаѓы ‰кметтік емес секторда 2 миллионнан астам азаматтар ж±мыс істейді.¦лыбританияда 200 мыњѓа жуыќ ќайрымдылыќ ±йымдары тіркелген.

2001 жылдыњ соњына ќарай Ќазаќстанда 1767 ‡Е¦ тіркелді.

3. ¦йымдардыњ жалпы сипаты.

¦йымдар міндеттерді орындау барысында µздеріне тєн бірќатар сипаттамаларѓаие болады. Оларѓа ресурстардыњ орын алуы,сыртќы ортадан тєуелділігі, кµлденењ жєне тік ењбек бµлінісі жєне басќарудыњ ќажеттілігі енгізіледі.

1.Ресурстар. Жалпы алѓанда кез-келген ќызметі – нєтижеге,маќсатќа ќол жеткізуде ресурстарды тиімді пайдалану. ¦йымдаѓы ресурстар: адамдыќ,ќаржылыќ, материалдыќ,технологиялыќ жєне аќпараттыќ болып жіктелінеді.

Адамдыќ ресурстардыњ нєтижелілігі – басќару ісініњ сан ќилы міндеттерін орындайтын басќарушылар,мамандар,техникалыќ ќызметкерлердіњ кєсіптілігіне байланысты. Ќаржылыќ жєне материалдыќ ресурстар бастапќы µндірістік ж‰йені ќолдаушы жєне м‰мкіндіктерін іздестіруші ќызметтерді орындайды.

Технологиялыќ жєне аќпараттыќ ресурстар – алдынѓы ќатарлы ѓылымныњ жетістіктерін тєжірибеде ќолдануды жєне басќаруѓа ќажетті аќпарат тасќыны мен тиімді ќамтамасыќ етуді береді.

2.Сыртќы ортадан тєуелділігі. ¦йымныњ ќызметі мен нєтижесі кµп жаѓдайда оныњ ќоршаѓан ортасындаѓы экономикалыќ, саяси, нарыќтыќ, технологиялыќ,халыќаралыќ,єлеуметтік,мєдени факторларѓа байланысты болады.Басшылыќ аталѓан факторларды талдау арќылы ±йымѓа тµнетін ыќтимал ќауіп-ќатерді орныќты баѓалап,м‰мкін болар зардаптарын саналы т‰рде алдын алуы жєне сыртќы ортаѓа бейімделуі керек.

3. 
   Кµлденењ жєне тік ењбек бµлінісі. Басќару ісініњ тиімділігі сондаѓы єрекеттердіњ наќтылы жаѓдайѓа ќарап ±йымдастырылуы сипатына байланысты болады.
   

Тік ењбек бµлінісі – басќару ісініњ к‰рделі ж‰йелік сипатта болуынан туындайтын єрекет. Маќсатќа жетуде басќарушы ±йым ќызметін тиімді ‰йлестіріп отыруы ќажет,осыдан барып ќызметтердіњ аныќталуы,µклеттіліктердіњ берілуі жєне басќару денгейлеріне бµліну ж‰зеге асырылады.

4. 
   Басќарудыњ ќажеттілігі.
   

1. 
   Басќарудыњ кєсіптілігін арттыру . яѓни теориялыќ білім мен іскерлікті жєне тєжірибені ±штастыра білу.
   
2. 
   Басќаруды демократияландыру – ќызметтіњ орындалу барысымен мањызды мєселелерді шешуге єріптестерді кењінен тарта білу жєне басќарушы ќызметкерлерді тиімді тањдау м‰мкіндігі.
   
3. 
   Ењбек бµлінісі негізінде басќаруды мамандандыру – сол арќылы басќару ењбегініњ арнайы ќызмет т‰ріне бµліне отырып басќару персоналыныњ жіктелінуі.
   
4. 
   Басќаруды шоѓырландыру маќсатты орындауѓа ќолданылатын басќару єдістері мен формаларын µзара сєйкестендіру мен ‰йлестіру.
   
5. 
   Басќаруды орталыќтандыру – ќазіргі кездегі µндірістік ж‰йеніњ к‰рделілігінен туындайтын µзіндік басќару мен µклеттілік, басшылыќтыњ бір органѓа жинаќталуы жµніндегі тиімді аралыќ аралыќ ќарым-ќатынастыњ орныќтырылуы.
   
6. 
   Басќару шешімдерініњ кµп н±сќалылыѓы – проблемаларды шешудіњ ењ ќолайлы жолын тањдау арќылы ќосымша,к‰ттірмеген шыѓындарѓа басшылыќтыњ жол бермеуі.
   

Ќазіргі кездегі менеджерлерге тµмендегідей бірќатар талаптар ќойылады;

• 
  µзіне деген сенімділік жєне µзін-µзі менгере білу;
  
• 
  жеке басыныњ баѓалы ќасиеттері мен µзін ‰немі жетілдіру;
  
• 
  бастамаларды іздестіру мен µнертапќыштыќ;
  
• 
  ќызметкерлерді баулу мен байланыс орнатуѓа ќабілеттілік;
  
• 
  басќару єдіс тєсілдерін біру мен басшылыќ ќабілет;
  
• 
  маќсаттылыќ пен т±раќты жоспарлау жєне баќылау;
  
• 
  тыѓырыќтан шыѓу мен тиімді шешім ќабылдауѓа дайындалу.
  

К.Бердалиев “Менеджмент” Алматы 2005ж

Г.С.Смағұлова “Аймақтық экономиканы басқару негіздері” Алматы 2005ж

А. Үмбеталиев, Ғ.Керімбек “Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік” Алматы 2002ж

А.Б.Рахымбаев “Менеджмент” Алматы 2006ж

б). қосымша

К.Бердалиев “Менеджмент теориясы және тәжірибесі” Алматы 2005ж

Н.К. Мамыров “Менеджмент и рыног” Алматы 1998г

Э.Уткин “Управление фирмы” Москва “Анализ” 1998г

Герчикова И.Н. «Менеджмент» Алматы: Экономика,2005
Лекция мақсаты - кәсіпкерлер басқарушылар ретінде, жетістікке бағытталған басқару және қазіргі заманғы менеджер моделі анықтау.

Лекцияның мәтіні:

1.Бизнес адамзаттың кез – келген ойластырған қызметі ретінде сендіру негізінде болсын, тиісті мағынасында және заңдық негіздегі жасалуы жағдайында болсын, мемлекетпен арадағы іскерлікке қатысушылардың экономикалық қарым-қатынастары нақты ұйымдастыруды қажет етеді. Бизнесті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – бұл жеке іскерлік. Бұл жағдайда бизнесмен жеке тұлға ретінде кәсіпорынның фирманың мәртебесін иеленбей-ақ , өздігінен , жалғыз басты болып іс-қимыл танытады. Алайда , егер бұл қызмет бір рет қана емес кездей-соқ жүргізілмей, жүйелі түрде жүргізілетін болса, онда міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтеді. Әрбір азаматтың, мысалы: өзінің үй іргесіндегі учаскесінде көкөніс пен гүл өсіріп, оны сатуға құқы бар. Бұндай жағдайда егер осындай жеке іскерлік белгіленген минимумнан асатын пайда әкелсе , іскер осы пайдадан салық төлеуі тиіс.

Бірқатар жағдайларда белгілі бір жеке тұлға бизнеспен айналуы үшін іскерліктің бірнеше түрі мен айналысуға құқық беретін ақылы лицензия алу қажеттілігі қарастырылған. Мысалы: дәрігерлік қызмет, білім беру қызметін көрсету, ал кейде тіпті қ±стың белгілі бір мөлшерін атып алатын аңшыларға немесе ау салатын балықшыларға да әлгіндей лицензия алу қажет.

Егер жеке іскерлік қызмет белгілі бір салада жүйелі жүргізілетін болса, онда белгілі бір мерзім мен қызмет көлеміне берілетін ақылы патент алу қажеттілігі туады.

2.Жеке басты іскер өз шығынын өзі толық көтереді және өз қызметінің нәтижелері үшін өзі жауап беріп, бастаған ісін кез-келген уақытта тоқтата алады. Жеке іскерлік қызметтің тағы бір түрі жеке кәсіпорын , фирма , шаруа (фермерлік) қожалығы болып табылады. Бизнестің мұндай формасындағы мекеме құру құқы кез-келген азаматта бар. Бұл үшін ол өзінің жеке кәсіпорын тіркеуден өткізіп , заңды тұлға мәртебесін алуы шарт. Мұндай жағдайда аталмыш кәсіпорын тек жалғыз адамнан ғана турмауы мүмкін. Бұл кәсіпорының меншік иесі іскерлік қызметтің субьектісі ретінде танылады, ол кез-келген мөлшерде қызметкерлер қатарында саналады.

Жеке іскерлік кейде отбасылы кәсіпорын түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда жеке іскерліктен топтық , яғни ұжымдық іскерлікке өту әдісі байқалады. Жеке бизнес жаппай көрінгенімен тар ауқымдағы қызмет болып саналады. Бизнестің аламат әлемінде жалғыз басты іскер өте нәзік тұлға болып көрінеді. Оның пайдасы мардымсыз және ол нарықтың аласапыранынан жеткілікті дәрежеде қорғалмайды. Сондықтан да бизнесмендер өздерінің күштері мен қаржыларын біріктіріп жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге бейімділіктерін жасырмайды. Бұл жағдайда ортақ фирма немесе басқа да біртұтас кәсіпорын құру кезінде жекелеген бизнесменнің мүлікке жекеменшігі сақталады, тек бизнесмендер біртұтас команда құруға өздерінің күштерін біріктіреді. Дей тұрған мен серіктестіктерді, кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары өндіріс құрал-жабдықтарын толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке іскерліктің бұл мүмкіндігі , оның ұжымдық әдісімен іс жүзінде қабысуы бизнесті дамытудың барынша маңызды фактор болып табылады.

3. Сонымен менеджер басќару саласындаѓы наќтылы бір міндеттерді орындайтын жоѓары ќабілетті кєсіби маман.Басќару єрекетін ж‰ргізу басшылыќтыњ білім денгейі ,басќару даѓдысы мен тєжірибесіне байланысты.

Менеджер ќызметініњ ж‰йесі.

тєуекелділік

жањашылдыќ

µжеттілік

Маќсаттылыќ

µзіне сенімділік

Ыќпал ете білу				Болашаќты ойлау
		Менеджер

Байланыс орнатуѓа ќабілеттілік

Жан-жаќты білім

Ќызметкерлердіњ біліктілігін жетілдіру

±йымдастырушылыќ мєдениеті.

тєуелсіздік