Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы

106 
өлшемінің арасында семантикалық байланыс жоқ, сондықтан үзіндідегі бұрышқа 
қатысты қолданыста бақыр салмақ өлшемі емес, көлем, сыйымдылық өлшемін 
білдірсе керек. Яғни бақыр (мыс) ыдыстан (шөміш тектес) жасалған өлшем 
құралының сыйымдылығымен өлшенетін шамаларды білдіреді. Ал құн өлшемі 
бірлігі семантикасы былайша түсіндіріледі: «4. Бакыр (денежная единица): bol 
mїsnїŋ üč satїr üč jarїm baqїr bertim // три сатыра [и] три с половиной бакыра, 
[принадлежащих] Болмышу, я отдал (USp 50)» [188, с. 82]. Мұнда да ақша 
ұғымында қолданылған. Яғни құн өлшемі түрліше болғанда мөлшерлік 
конструкция арқылы сандық және заттық компоненттер өзгеріп, түрліше 
шамалар мен ақша мөлшерін білдіреді. Бақырдың біз баяндаған әр тарихи 
кезеңдердегі әлденеше мағынасы оның құн өлшемі кеңістігінде кеңінен 
қолданылғанын, тілдің ең белсенді қабатындағы сөз болғанын түсіндіреді.
Бақыр сияқты иармақ (жармақ) та тарихи кезеңдерде кеңінен танымал құн 
өлшемі, ежелгі ақшалардың бірі болған. Бұл да М.Қашқаридың сөздігінде 
кездеседі. Алғашқыда: Иармақ // ақша, пұл (МҚ, Т
3
-61), – деп түсіндірілсе, 
соңғысында: Йарымақ // жармақ; теңге (ұйғырша) (МҚ, Т
3
-573-574), – деп 
берілген Екеуіндегі айырмашылық жалғыз дауысты «ы» дыбысы болмаса, екеуі 
бір сөз. Соған қарағанда иармақ сөз түркі тайпаларында түрліше айтылатын 
болса керек. М.Қашқари сөздігінің түпнұсқасында да иарымақ, иармақ деп екі 
түрлі берілген. Яғни бұл транскрипциядағы қате емес. Дыбыс құрамы, әріп саны 
ұқсамайтын болғандықтан, М.Қашқари оны екі жерде берген. Бірақ мағынасы 
бір. Алайда ДТС-те тек иармақ түрінде ғана беріледі [188, с. 242]. М.Қашқари 
сөздіктің әр тұсында сан атауларының мағынасын түсіндіргенде көбіне иармақ 
сөзін пайдаланады. Мысалы: Еллік // елу: еллік иармақ // елу теңге, елу ақша», 
осыған ұқсас, тағысын тағылар (МҚ, Т
1
-173). Бұған қарағанда, иармақ сол 
кезеңде ең жиі қолданыста болған ақша түрі болса керек. Этнографиялық 
энциклопедияда иармақ туралы мынадай мәліметтер бар: «Жармақ – ортасы 
тесік келген тиын есебінде жүретін ұсақ, бақыр ақша. Жармақ сауда-саттықта 
пайдаланылумен бірге бөрікке, балалардың, қыз-келіншектердің сырт киіміне 
сәндік үшін таққан» [196, 335 б.]. Демек, темір, мыс сияқты құны алтын мен 
күмістен төмен металдардан жасалған және көбіне ұсақ сауда-саттықта 
қолданылады. Сондықтан да ол бұқара халыққа түрлі қажеттіліктер үшін 
қолжетімді. Ал оның иармақ/жармақ аталуы ортасының тесік (жарық) болуына 
байланысты болса керек.
Ерте, орта ғасырларда ақшаның түрлі баламалары болған. Солардың ішінде 
түрлі металдар жиі қолданылған. Ал металдың ең құндысы – алтын мен күміс. 
Бұлардан құйылған ақшалар ірі көлемді сауда-саттықта, жоғары тап өкілдері 
арасында қолданылған. Сондықтан бұл құнды металдар да ең үлкен құн өлшемі 
қызметін атқарған. X–XII ғасырларда күміс ақшаның қолданыста болғаны 
Сөздіктегі күміс сөзіне байланысты мына түсініктемеден де аңғарылады: Күмүш 

жүктеу/скачать 5.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: