ҚР ҰҒА академигі А. М. Ғазалиевтың редакциясымен



бет2/8
Дата25.02.2016
өлшемі11.72 Mb.
#22143
1   2   3   4   5   6   7   8

М.Ж. Сүлейменова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

к.и.н., доценті

е-mail: smj_46@mail.ru

85-ҚАДАМ. «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ПАТРИОТТЫҚ АКТІСІ ЖОБАСЫН ӘЗІРЛЕУ.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ҰҒЫМЫНЫҢ ТАРИХИ АСПЕКТІЛЕРІ
Қазақстан Республикасы Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаев бес институционалды реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 нақты қадамның «Мәңгілік ел» патриоттық актісі жобасын әзірлеу», яғни 85-қадамында қазақстандық жекелікті одан әрi күшейту қажеттiлiгін көрсете отырып, «Мәңгілік ел» идеясының негiзiнде шоғырланатын құндылықтар - азаматтық теңдiк, зайырлы ел - толеранттықтың ел болып табылатынын көрсетеді [1].

Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ұлттық идеясы Егемендік алған жылдары көп ұлтты Қазақстанда метаэтникалық қауымдастықтың - құндылықтары бір, тарихы бір, тағдыры бір және мақсаты бір Қазақстан халқының, қазақстандықтардың қалыптасуын мойындау Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған ұлттық идеяның іргелі негізі болып табылатындығын айта кеткен жөн.

«Біз, қазақстандықтар, бір елміз! Барлығымызға ортақ тағдыр ол – біздің «Мәңгілік ел», біздің лайықты, құрметті, беделді және ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел – ол біздің ортақ қазақстандық үйіміздің ұлттық идеясы, ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы». Еліміздің Президентінің бұл сөздері оның жариялаған ұлттық идеясының тереңдігін, негізін толықтай көрсетеді және де бүгінгі таңда қазақстандықтарды біріктіретін бір мақсат бар екендігіне сендіруге мүмкіндік береді: молшылық, бірлі және достық орнаған ортақ үйінің - Қазақстан Республикасының құрылысы [2].

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы патриотизмнің, Отанымыз – Қазақстанның гүлденуі мен тәуелсiздiгінің күшеюінің терең мағынасын бейнелейді.

«Мәңгілік Ел» – ол, Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның, қазақстан халқының, қазақтардың тарихи тәжірибемен келген жолы.

Президент Қазақстанның болашағын «Мәңгілік ел» ретінде айтқанда, күн тәртiбiнде ұлттың тарихи санасы туралы мәселелерді алғашқы орындардың бiрiне қояды. Тарихи зерде тереңдеген сайын, мәдени-әлеуметтiк дәрежесі ретінде сипатталатын, тарихи танымның тамыры тереңдеген сайын, адамның өзі, жалпы қоғам рухани баи түседі.

Белгілі болғандай, тарих ғылымының ең басты ұстанымы – бүгінгі күнді түсіну мен болашақты болжау үшін тарихты білген жөн. Егер адамдар ата-бабамыздың жинаған әлеуметтік-мәдени тәжірибесінің мәнін терең түсінетін болса, оның өмірлік және азаматтық қағидасы айқын анықталады. Тарих ғылымы адамның ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға мүмкiндiк туғызады және гуманитарлық идеалдарды жетілдіруге әсер етедi. Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, оның тарихы мен болашағын мақтан тұтуға, патриотизм сезімін тудыра отырып, қалыптастырады.

Қазақстан Тәуелсiздiктің колониализм мен тоталитаризмнің орын алған жиырма жылында рухани құлдырау дәуірінің зардаптарын тұқыртып қана емес, өзінің мемлекеттiк қалыптасуының жаңа кезеңiне көшті. Алайда, Қазақстан бүгiнгi кезеңде, ұлттық сәйкестік пен мәдени тұтастықты қалыптастырып, толық, нағыз дербестiкке жетсе де, оның «Мәңгілік Ел» құру талпынысына жаhандану дәуiрiндегі қатал бәсекелестiк шарттарымен қатар, саяси, әлеуметтiк-экономикалық егемендiкті, рухани тәуелсiздiктi талап етедi. Ұлт сияқты осындай күрделi жүйенiң тiршiлiк әрекетiн қамтамасыз ету мақсатында, тарихи саналы қоғамға тән, төл мәдениеті пен тарихын құрайтын маңызды рухани бастаулары бар, ұлттық дүниетанымды қайта өркендету арқылы қалыптастыру керек. Тарих адамның жады мен әлеуметтік санасының өткенімен байланысты болғандықтан, төл тарихын зерттеп, зерделеу арқылы ғана, тарихи сананы жаңартуға болады.

Ұлт Көсбасшысының «Мәңгілік Ел» түсінігінде келтірілген философиялық - саяси негіздеріндегі бастауды сонау сақтардан, ғұндардан, ежелгi түркілерден, Шыңғыс империясынан, Алтын Орда мемлекетінен алады, ендеше Қазақстанға «Мәңгілік Ел» иядеясы ата-бабадан қалған мұра ретінде өтедi. Осы идеяға деген сенім бiздiң жерiмiзді барлық заманда басқыншылардан қорғады және бұл байланыс тарихқа да, уақытқа да қарамастан үзiлмеуi керек. Өйткенi, Президент айтқандай, бiздiң қаhарман ата-бабаларымыздың әрекеттері арасындағы, бүгiнгi жетiстiктеріміз бен жарқын болашақ арасындағы сабақтасты сақтасақ қана бiз «Мәңгілік Ел» бола аламыз.



Ежелгі түркілер өз мемлекеттерін құрып, оны «Мәңгілік Ел» деп атады. Елдің атауы үш ғасырлық қағанатта (V–VIII ғғ.), осы өңірге таңылғандығы соншалық, тіпті түркілердің Батысқа кетуіне қарамастан (қоныстану әлі де жалғасты), сол территорияда қалған маньчжурлік одақтастар, елдің атауын өздерінің этнонимі ретінде қабылдай бастаған. Сонымен, Ұлы түркі елінің мемлекеттік қайраткері – Күлтегіннің құрметіне орнатылған тас жазба ескерткіштерінде, әскери-саяси айбындылықты, экономикалық жетістікті, ұлттық құндылықтарға бейімделу мен адалдықты, айналадағы халыққа толеранттылық қарым-қатынасты, баяндылықты, түркі жұрты мен мемлекетінің аумақтық және саяси бірлігін көрсететін, жүздеген жылдар бойы өшпеген «Мәңгілік Ел» идеясы көрініс тапқан. Түрік элитасын басқарушыларының өздерінің көбеюіне, жалпы жақсы тұрмысқа қол жеткізуге, басқа мәдениетке және өркениетке құрмет танытуға, қауіп-қатерлер кезінде елдің бірлігі мен тұтастығын, қағандар мен қарапайым халық арасындағы өзаратүсіністікті қалыптастыруға, мемлекеттілікті сақтауға күші мен жігерін салуға үндеді, түптеп келгенде сол кездегі «Мәңгілік Ел» идеясының өзегін қалыптастырды. Мысалға, Күлтегіннің құрметіне жазылған кіші ескерткіште алғашқы рет қағанның кеңесшісі және әйгілі жырау Тоныкөктің мәңгі ел және мемлекет идеясы көрініс тапқан. Ал, Бумын қағанның құрметіне арналған Онғұн ескерткішінде түркі халқының мәңгі екендігіне шақыратын сенім мен үндеулер кездеседі. Осы ұлы идеяның арқасында ұлы түркілер мен түркі тілдес ата-бабаларымыз бен ұрпағымыз еуразия кеңістігінде алғашқы болып «скрипкада ойнаған». Мысалға, олар сол уақыттағы маневр жасайтын бірегей әскери өнердің негiзін қалады, өз кезегінде бұл тұрақты мал экономикасына, саясат пен дипломатияға, дипломатиялық құндылықтарға бейімделуге, салауатты өмір салтын ұстануға, гуманистік дәстүрлерге, көрші елмен белсенді қарым-қарым-қатынас орнатуға, еңбексүйгіштікке және өздерін сыртқы жау шапқыншылығынан қорғауға негiзделген тірек болды. ІХ ғасырдың араб шежірешісі аль-Джазих түркілердің орасан зор арынды жігері мен күшін, сонымен бірге сол уақыттағы қарсы күресе алатын қоғамдық-саяси топ екенін атап көрсеткен. Сол себепті, Мәңгі түркі елі – «Мәңгі ел» туралы Ұлы жазықтың ғұламалары мен ұлдары ойлауды тоқтатпады [3].

«Мәңгі ел» идеясы әлемдік өркениет пен айтулы тарихы бар ұлы көшпелі империясының арасындағы көпір болды. Ол ізгілік, адал ниетпен халық бірлігін сақтау сияқты адами қасиеттерді сипаттайтын Ұлы Жібек жолында, көшпелі өркениеттің жолында жүзеге асты.

Она претворялась в жизнь на Великом шелковом пути, на пути развития кочевой цивилизации, которую характеризуют такие общечеловеческие качества, как гуманизм, сохранение единства народа с присущими ему широтой души и добросердечностью.

Ежелгі түркілердің арманы мәңгі өмір мен сүйікті құлдарына жүгіну ұғымы арқылы мәңгі өмір мен Тәңірге жақын болу туралы ойлары болды.

Жаратушылар мәңгілік ұғымына айналды. Біздің ата-бабаларымыз үш маңызды ұғымды тамаша өмірдің белгісі ретінде өзара байланыстылықта қабылдаған – Тәңірін, адамды және жерді. Дереккөздерден «Мәңгілік Тәңірі» ұғымын адамдар ең жоғары және ең қасиетті дүние ретінде түсінгені мәлім. Сондықтан көне түркілердің ата-балалары – ғұндар, дінліндер, сақтар, және көптеген басқалары, өздерінің шығу тектерін «Мәңгілік Тәңірінен» бастап Жаратушының бейнесіне тәуелді болған.

Сонымен, «Мәңгілік Тәңірімен» таңдап алынған қағандар немесе хандар, сонымен қатар, Тәңірінің руласы деп санаған бектер «Мәңгілік елді» құру үшін күрескен. Барлық қағандар Ашина ұрпағының тұқымы, Түркі қағанатын, Түркеш қағанатын, Қарлұқ қағанатын, Батыс және Шығыс Түркі қағанаттарын, Қарахан қағанатын құра отырып, «Мәңгілік елді» құрдық деп ойлаған. Көшпенді моңғолдар да олардың мемлекеті «Мәңгілік Тәңір елі» (Вечным божественным эль) болды деп ойлаған.

Өздеріне көптеген түркі халықтарын бағындырған манчжур тілді көшпенді тайпалар (сяньби, жужандар, шивейлер, кидани немесе қарақытай) өз қағанаттарын құру кезінде олардың Мәңгілік елді құру арманы көзделді. Бұл мағынада олар отаршыл тәуелді автохтонды халықтардан шыққан беделді бектер мен билерді қолдап, ешқандай жаңа дүние ойлап тапқан жоқ, сонымен бірге көшпенді түркілердің бұрынғы дәстүрлері мен идеяларын дамытан келе, мықты мемлекеттік құратын болған. Бірақ, мұндай саясат стратегия мен тактиканы ру-тайпалардың құрылуының ықпалына түскен мақсат пен міндеттерді қанағаттандырған жоқ.

Мәңгілік елді қалыптастыру үшін түбі бір түркі тілдес және манчжур тілді тайпалардың тілдік бірлестігі ғана емес, сонымен бірге дәстүрлердің, салттардың, ділділіктің бірлігі қажет болды. Заттардың мұндай жағдайы ғұндарды манжур тілді сяньби тайпаларымен шығарылуының және түріктерді киданьдармен (Ляо мемлекеті) күл талқан етуінің нәтижесінде қалыптасты, ал одан әрі қарай саясатты Шыңғыс ханның басқаруымен моңғолдар жалғастырды. Азшылықта болған осы манчжур тілді тайпалардың әрқайсысы жоғары күштілікке ғана жетіп қоймай, үлкен Орта Азия аумағында мекендеген түркі тілдес тайпалардан сан жағынан басым басқа тілдерде сөйлейтіндерді белгілі бір тарихи кезеңде биледі, сонымен қатар осы билікті ұзақ кезеңге сақтап қала алды.

Мәңгілік елді (моңғол этносын) және Моңғол мемлекетін құру бойынша Шыңғысханның саясаты тариха терең із қалдырды. Осы сұраққа едәуір толық тоқталамыз. Кейбір зерттеушілер ресми тарих түркілермен құрылған ірі мемлекетті «Түркі қағанаты» деп атаса да, түріктердің өзі оны олай атаған емес екенін атап айтады. Олар өз мемлекеттерін «Ел» деп атаған, ал ол дала империясына оны «Мәңгі» сөзімен толықтырып айналған кезде «Мәңгі ел» деген атау орнатты. Сондықтан, түріктермен б.ғ.д 552 жылы Орта Азияда құрылған дала империясының ресми атауы Мәңгі ел екенін естен шығармаған жөн. Демек, Шыңғысханның түркі тайпаларымен әскери іс-қимылдары «ХІ ғасырдың көне моңғол-түркі имериясын қайта қалыптастыру ниеті» қағанның Мәңгі ел мемлекетін қайта құру тілегі болды. Және сондықтан, «бұл атаудың соншалықты жарқын болғаны, барлық ұлттық сезім иелерінің барлығы бізді мақтан тұтатын болды», себебі Шыңғысхан 1206 жылғы құрылтайда шығыс-түрік тайпаларды – Қият, Жалайыр, Керей, Найман, Қоңырат және т.б VІ-VІІІ ғасырларда ата-бабалары құрған мемлекетті, яғни Түркі қағанатын қайта жандандыруға шақырды. Бірақ, «Мәңгі ел» сөзі «моңғолға» айналғанға ұқсайды, себебі ол кезде қолданылатын әріптер дұрыс жеткізе алмады. Түркі және манчжур тілдерінің фонетикалық айырмашылығы айтылуға әсер етті: мөңгі ел - мнгл - монғол.

XV ғасырдың ортасында «Мәңгі ел» мемлекеттілігінің түркілік анықтамасының орнына Жәнібек хан мен Керей ханның басшылығымен Қазақ хандығын құрумен байланысты жаңа мемлекеттілік «Қазақ елі» - «азақ хандығының» синонимы құрыла бастады. Яғни, ол бір нәрсе, және егер біз «Қазақ елі» дейтін болсақ, онда «Қазақ хандығы» деп білеміз. Сонымен қатар, «Қазақ елі» қазақтармен «Мәңгі ел» болып қабылданады, яғни эволюциялық шығу тегі. Сонымен, бір мән, Қазақ хандығының басшылары, мәңгілік қазақ мемлекетін құрғысы келген. Қазақ хандығының пайда болуынан бастап қазақтар өздерін қазақ деп атаған және өз елін, өз мемлекетін «Мәңгі ел» емес, ал «Қазақ елі» және мәңгілік және берік «Ел» идеясын барлық өмір бойы көтеріп келді.

Шынында, берекелі Қазақстан аумағында бірінен кейін бірі өмір сүріп келе жатқан халықтардың этнонимдері «Мәңгі ел» идеясы біздің ерлікті және мықты ата-бабаларымызбен ғана көзделуі мүмкін болғанда өзі үшін айтады: «түркі» сөзі - «басшыны», ал қазақ – «еркін және әскери өмір салтын жүргізетін адамды» білдірген. Әлі күнге дейін барлық қазақстандықтарды қыпшақтар деп атайтын араптар бізден тек «сардарларды» (қолбасшыларды) көруді жалғастырады, біздің жерімізден шыққан сонау сұлтан Бейбарыс дәуірінен бастап, араптар әулилер халқы, парсылар – ақындар халқы, қыпшақтар – қолбасшылар халқы деп жалықбай қайталап келеді [4].

ХІХ-ХХ ғғ. тарихи күйзелістерге қарамастан, бүгінгі таңда қазақстандық тарихи ғылым дамып келе жатыр және қазіргі зерттеушілер үшін «қазақ» атауының астарында «Мәңгі ел» барлық күрделі тарихи өзгерістерді зерделеу үшін мүмкіндіктер ашылуда.

Көптеген қайғылы күйзелістер мен сынақтардан өткен, өз тарихын көне сақтар, ғұндар, үйсіндер, қангүй дәуірінен сақтап келе жатқан, төл Тәуелсіздігін бермеген және слоған қол жеткізген халықтың «Мәңгі ел» (Вечный эль) болуына лайық шығары сөзсіз [5].

Бүгінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев қазақ халқының жарқын болашағын «Мәңгі елге» теңегені Тәуелсіздік жылдарының жетістіктерімен дәлілденген. Сондықтан, «Мәңгі ел» ұғымына көп ғасырлар бойы келген көп қайғы-қасырет көрген қазақ халқы осы идеологиялық концепцияны қабылдауға дайын. Арине, қазақ халқының болашағын Мәңгі ел деп түсу үшін, бұл идеологияның тарихи тамырын зерттеп, тарихи сабақтармен санасып, осылайша өткенде кеткен қателіктерді жібермеу. Біз сонда ғана қазақ халқының «Мәңгі ел» ұғымының негізін қалаушы екенін толығымен көрсетіп, түсіне аламыз. Егер біз «қазақ» атауын Қазақстан аумағындағы тұратын барлық этностарды айналдырсақ (қазақ украиндары, қазақ орыстары, қазақ ұйғырлары, қазақ корейлері), олар өздерін Мәңгі қазақ халқының бір бөлігі екенін түсінсе, онда, арине тұтас ел ретінде біздің болашағымыз жарқын.

Өз жолында кездескенді жалмаған және иесіздендірген бүгінгі жаһандану заманында «Мәңгілік ел» идеясы біздің ежелгі түркі дүниетанымыздың – тұрмысымыздың, көшпелі өркениет негіздерінің жаңаруының, алдыңғы қатарлы, қуатты мемлекеттің өркедеуінің кепілі [6].

Қазiргi заман шарттарымен Қазақстанның басшылығында жалпы ұлттық көшбасшы және ең күштi тұлға Н.Ә. Назарбаевпен бiрегей және бүкiл әлемге құрметтi мемлекет - Қазақстан Республикасын сәттi құрып, ежелгі де қасиетті жерде тәуелсiздiкті, елдің мәңгілігін ғасырлар бойы арман еткен ұрпаққа ғайыптан қайтарып, «Мәңгі ел» идеясын ең жоғары сапалық деңгейге көтерді. Қазақстанда қазіргі заманға сай барлық демократиялық, зайырлы және динамикалық мемлекеттің ерекшеліктері бар тәуелсіз және егеменді мемлекет құрылды. Қазақстан бар болғаны 17 миллион халқы бола тұрып, аумағы жағынан әлем бойынша 9-орынды иеленіп, ЖІӨ-нің жылдық орташа мөлшері 5-8 % құрайтын әлемнің жылдам дамушы экономикасының жетекші бестігіне зор жеңіспен еніп, көзді ашып жұмғанша экономикасы жағынан күшті мемлекетке айналды.

Қазақстан белсенді еуразиялық сыртқы саясаттың арқасында барлық ғаламға бірлік, жайдарлылық, татулық, ашықтық, қауіпсіздік және төзімділік танытатын жетекші эпицентрге айналды.

Қазақтардың және барлық қазақстандықтардың білімге, ғылымға деген ұмтылысынан және олардың білімді оңай игеретіндігінен хабардар, мемлекет басшысы, 1993 жылы өзінің «Болашақ» бағдарламасын ұсынып, шын мәнінде ғылым-білім төңкерісін жасады.

Ел Президенті қазақ халқының ұлт жасаушы айналасына біріккен әртүрлі ұлыстардың өкілдері арасындағы бірлік пен татулықты сақтай алды.

Қазақстанда әр түрлi конфессиялардың арасында мықты диалогтың қатар өмiр сүруiне негiз қаланған. Біздің барлық ұлтқа бірдей Көшбасымыз еуразиялық континетте алғашқылардың бірі болып жасампаз және әрдайым талап етілетін идеяны – «Мәңгілік ел» идеясымен үндес еуразиялық идеяны, тәжірбиеде оны алдында басты мемлекеттік идеология дәрежесіне көтеріп, одан кейін мемлекетаралық қатынастар дәрежесіне дейін көтеріп, іске асырды.

Осы идеяны іске асыру үшін өз тәуелсіздігін алған біздің мемлекетімізге бұл тарихи мүмкіндік. Бұл тәуелсiз Қазақстанның орасан зор және әлi де өз мәнiнде толық пайдаланылмаған әлеуеті бар, көршімен тату болуға ұмтылатын, ынтымақшыл мемлекет екені дүниежүзiлiк қоғамдастыққа танымалдылығын бiлдiредi. «Мәңгі Ел» идеясы – ол біздің ұлттық белгімізді білдіреді.

Қорыта келгенде, адамдардың рухани танымын оятатын ана тілімен қатар, дәстүрдің қайта өркендеуі, жан-жақты зерттеулер жолымен халықтың тарихын толық қалпына келтiру, тарихи сана-сезімді қалыптастыру – барлығы Тәуелсiздiктiң рухани тұғырын құрайды.


Әдебиеттер тізімі
1. 100 шагов по реализации пяти институциональных реформ Главы государства - Деловой портал. Капитал. кз

2. Послание Главы государства Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» // Казахстанская правда, 2014, 18 января.

3. А. Куркчи, С. Примбетов. Великий Тюркский Эль. // Казахстанская правда, 1997, 28 февраля.

4. Из истории казахов: Алматы: ТОО «Жалын» баспасы», 1999. - с. 528.

5. Т. Омарбеков. Шедший много веков к понятию «Мәңгі ел» многострадальный казахский народ достоин им стать // Zakon.kz, 2014, 21 февраля.

6. З. Кабульдинов. Великой степи достояние. Международный научно-популярный исторический журнал «Мәңгілік Ел» № 1(3) 02.2014. - с. 32-34.


Н.К. Омарова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Өнеркәсіптік экология және химия

кафедрасының доценті, т.ғ.к.

e-mail: nazim48@mail.ru



ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ
Қазақстан Республикасы жаңа ғасыр табалдырығын аттай отырып, басқа мемлекеттер сияқты қоршаған орта туралы күрделі проблемаларға тап болды.

Қазақстанда ондаған жылдар бойы қоршаған ортаға экстремалды жоғары техногенді жүктемелерге байланысты табиғатты пайдаланудың шикізатты басым жүйесі жіктелді. Бұл пайда болудың ғана себепшісі емес, сонымен қатар біздің республикамызда ауыр зардаптар түрінде қалған экологиялық проблемалардың тұрақты өсуіне де байланысты.

Семей ядролық полигонында 40 жыл бойы жүргізілген ядролық қаруларды сынау қоршаған табиғат ортасына және адамдардың денсаулығына орны толмас зардаптарын әкелді, халықтың өлім-жітіміне, жалпы ауру түрлерінің артуына әкелді. Семей өңірінің барлық аумағы, Павлодар, Шығыс-Қазақстан және Қарағанды облыстарына шекаралас жатқан полигон экологиялық зардаптар аймағы болып танылған.

Планетаны Арал теңізі проблемасы алаңдатуда, оның өміршең қажетті су ресурстарын қалпына келтіру үшін ғалымдардың күштері бағытталған.

Қазақстан тәуелсіздік алған жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдаланудың мүлдем жаңа мемлекеттік жүйесін құру мен қалпына келтіру жылдары болды. Оның бастауына мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың төрағалық етуімен Қауіпсіздік Кеңесінің мәжілісі қызмет етті, онда Қазақстандағы экологиялық проблемалар алғашқы рет қарастырылды және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша қажеттілік анықталды.

Осы мақсатта Қоршаған ортаны қорғау министрлігі Президент Жарлығымен бекітілген 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын әзірлеген. Осы тұжырымдаманың негізі «2030 Стратегиясында» салынған, онда «қоршаған ортаны қоректендіру, тазалығын жақсарту және экология» біздің мемлекетіміздің дамуындағы басым бағыттардың бірі болып табылады.

Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасының жалпы түсінігі дәстүрлігімен қатар, дәстүрлі емес сипаттағы қатерлердің кең спектрін енгізеді, олардың арасында қоршаған орта жағдайының нашарлауы негізгі компоненттердің бірі болып табылады. Экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық компоненттері және мемлекеттік басымдықтардың маңызды аспектісі болып табылады, себебі адамзат дамуының осы кезеңінде экологиялық проблемалар тірі қалу роблемасына өтуі мүмкін кезде биосфераға мүмкін әсер ету шегінде болады [1, 45 б.].

Қазіргі кезде біздің республикамыздың көптеген өңірлерінде экологиялық ахуал тек қолайсыз ғана емес, сонымен қатар өте апатты жағдайда. Бүгінгі кезде барынша қауіптісі экологиялық дағдарыстың пайда болуы болып табылады, техногендік босауға, топырақтың құлдырауы, су ресурстарының азаюы мен ластануы, ормандар санының қысқаруы, биологиялық әр түрліліктің қайтарымсыз қысқаруы және тірі табиғаттың генетикалық қорының бұзылуы, радиациялық бұзылу, қауіпті және улы заттардың жинақталуы жатады.

Қоршаған ортаны ластаушы және табиғат жүйесінің құлдырауын тудыратын негізгі көздері өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, автомобиль көлігі, басқа антропогендік факторлар болып табылады. Биосфера және қоршаған ортаны қорғаудың қосылған компоненттерінің арасынан атмосфера барынша сезгіш болып табылады, оған тек газ тәріздес ластаушылар ғана емес, сонымен бірге сұйық және қатты заттар да келіп түседі.

Біздің жер шарын қоршап тұрған атмосфера нені білдіреді? Бізді қоршап тұрған ауа – бұл газдардың қоспасы. Қазақстан үстіндегі атмосфераға улылығы жоғары газ тәріздес және қатты заттардың маңызды қоспасы бөлінеді. Егер әр түрлі тұрақты көздерден лақтырындылардың санын салыстыру қажет болса, онда шамамен 50 пайызы жылу-энергия көздерінен лақтырылады, ал 33 пайызы – тау-кен және түсті металлургия кәсіпорындарынан лақтырылады. Әрекет етудің барынша кең радиусы азот пен күкірт тотығы болып табылады. Олар маңызды ара қашықтықта тасымалданады және ауыл шаруашылығына маңызды әсер етеді.

Атмосфералық ауаның ластануына Қарағанды (жылына 1 млн. тоннадан артық), Павлодар (400 мың. тоннадан артық), Шығыс-Қазақстан (200 мың. тоннадан артық) облыстары негізгі үлес қосады. Барынша ластанған қалалар және өнеркәсіп орталықтары Өскемен, Алматы, Шымкент, Риддер болып табылады.

Атмосфераны ластау көздері сондай-ақ авто және теміржол көлігі болып табылады. Жылжымалы көздерден жыл сайын шығатын лақтырындылар шамамен 1 млн. тоннаны құрайды. Алматыға атмосфераның ластанудың жалпы массасының 90 % автокөліктердің пайдаланылған газды шығаруынан келеді. Астананың қарқынды дамуына, автокөліктер санының ұлғаюының, жылжымалы көздерден шығатын лақтырындылар Астанада жалпы 37 % құрайды.

Антропогендік артық жүктемелер және рационалды емес табиғат ресурстарын пайдаланудан пайда болған қазіргі заманғы экологиялық проблемалар, сөзсіз, Қазақстан аумағындағы топырақтың үстіңгі қабатына әсер етеді.

Демек, күлі көп Екібастұз көмірі қоршаған ортаны ластай отырып сол жерде жанып кетеді, ал таза энергия негізінен республикадан тыс тұтынатын жерлерге жіберілді. Республиканың топырақ қабатына түзетуге келмейтін залалды әскери өнеркәсіптік кешен кәсіпорындары тигізді. Осы уақытқа дейін бұл топырақ және олардың орналасқан жері құпия күйде ұсталды.

Топырақты радиоактивті ластау зардаптары орасан қауіп төндіреді.

Топырақтың күшті ластануы Ақтау қаласына жақын Қарақия ойпатында уран кен орындары аудандарындағы экожүйе компоненттері ұшыраған. Ұзақ мерзімді уақыт бойы уран рудасын өндірді және оны Каспий маңындағы тау-кен-металлургия комбинаты кәсіпорындарының табиғат секторында байытты.

Радиоактивті қалдықтар қалаға жақын орналасқан көлдер және Каспий теңізінде жинақталды. Жер асты суларымен бірге олар теңізге құлауы мүмкін деген ықтималдылық бар, оның деңгейі жағалау маңындағы аумаққа дейін жайылып үздіксіз артуда.

Қазіргі уақытта Қазақстан аумағының топырақ-экологиялық жағдайын қанағаттанарлықсыз ретінде бағалауға болады. Экологиялық жағдайды тұрақсыздандыру топырақты өздігінен қалпына келтіру мүмкін емес процестерге дейінгі дәрежеге жетті. Бұзылған топырақты рационалды пайдалану, қорғау және қалпына келтіруді, топырақ құлдырауының алдын алу, эрозияға ұшыраған және техногенді бұзылған топырақты, сондай-ақ жайылымдарды қалпына келтіру бойынша бағдарламаны әзірлеу талап етіледі [2, 41 б.].

Макроөңір шаруашылығын аумақтық ұйымдастыруды жетілдірудің маңызды бағыты су шаруашылығы проблемаларын шешу болып табылады.

Қазақстанда шамамен суландыру үшін жарамды 50-60 млн. га жер есептелген.

Сол уақытта су ресурстары тек 8-10 млн. га жерді суландыруға жетеді. Мұндай жағдайда суармалы егіс алқаптарын дамытудың жолдарын дұрыс таңдау керек, экожүйені бұзудың қайтарымсыз процестеріне жол беруге болмайды.

Қазақстанның экологиялық жағдайын экономика мен қоғамды, заңды тұрғыда экологияландыру арқылы оң бағыттарға қарай өзгертуге болады.

1. Заңдарды экологияландыру

Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайтын құжат «Қазақстан өз дамуында жаңа ілгерілеудің алдында тұр» деген атауға ие болды.

Жобаның барлығын қысқаша сипаттау өте қиын. Ол экологиялық ахуалды басқарудың қолданыстағы жүйесін түпкілікті өзгертеді және қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыруға бағытталған. Халықаралық экологиялық стандарттарға өту қарастырылған. Оның негізгі міндеті – кодекс деңгейіне дейін экологиялық басқару мәселелерін заңды деңгейде қорытындылау және жүйелеу.

Осы ережені әзірлеу кезінде барлығы әр түрлі халықаралық ұйымдардың 20 ұсынысы және басқарушы құжаттары, 22 халықаралық конвенциялар, Еуроодақтың 30-дан астам 30 директивасы және басқа мемлекеттердің заңдары, ТМД Модельді кодексі, Қазақстандық заңдардың 200-ден астам нормативтік құқықтық актілері пайдаланылған.

Ең үздік еуропалық тәжірибе мысалы бойынша ең бірінші рет ең озық қол жетерлік технологиялар негізінде берілген кешенді экологиялық рұқсат ету жатады, ал экологиялық рұқсат етудің әрекет ету мерзімі 3-5 жылға арналған және оларды беру тәртібі маңызды түрде қысқартылған.

Сондай-ақ ең бірінші рет кәсіпорындар өнеркәсіптің күрделілігі және олардың қоршаған ортаға әсер етудің мүмкін әсерлерінің дәрежесі бойынша 4 топқа бөлінген, әрбір келесі топ үшін экологиялық рұқсат беру тәртібі рәсімі ықшамдалған.

Бұдан басқа, мемлекеттік экологиялық бақылау кезінде инспекторлық тексерулерді жүзеге асыру тәртібі белгіленген, бірақ экологиялық бақылауды жүзеге асыру кезінде өндірістік бақылауға үлкен көңіл бөлінеді.

Осылайша, Қазақстан алдында тұрған экологиялық проблемаларды шешу үшін заңнамалық негіздер құрылады. Нәтижесінде 2010 жылға қарай біз қоғамның тұрақты дамуының негізгі экологиялық стандарттарын жасауымыз керек.

2. Экономиканы экологияландыру

Қазақстанда соңғы 10 жыл ішінде атмосфераға зиянды заттарды лақтыру көлемінің өсуі байқалмайды. Бұл бір жағынан, өндіріс көлемінің құлдырауымен, ал екінші жағынан, өндіріске жаңа тазарту құрылғыларын енгізумен, технологиялық процестерді жетілдірумен байланысты. Мысалы, «Қазақмыс» Корпорациясы, «Балхашцветмет» АҚ өндірістік бірлестігінің мырыш зауытын пайдалану үшін іске қосылғанын айтуға болады. Бұл жерде күкірт қышқылының әсерінен және жоғары қысым кезіндегі оттегіден жоғары температуралы автоклавты сілтілендіру концентратының прогресшіл экологиялық таза технологиясы пайдаланылды, дәстүрлі күйдіруді азайта отырып, атмосфералық ауаға келеңсіз әсер етуді азайтуға мүмкіндік береді.

Қоршаған ортаны ластауды азайтуды экономикалық ынталандыру мақсатында Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бұйрығы бойынша қоршаған ортаны ластағаны үшін мөлшерлеме төлеу белгіленген. Осыған байланысты, Министрлік тарапынан, қоршаған орта жағдайын тұрақты және тиісті мемлекеттік бақылау жүзеге асырылады.

Заңды бұзғандар үшін әкімшілік сипаттағы айыппұл төлеу және ескертпелер түрінде инспекторлық қолданыстағы іс-шаралар, азаматтық сипаттағы – қоршаған ортаға тигізген залалдардың орнын толтыру туралы талаптар және шағымдар түрінде қабылданады.

Экологиялық проблемаларды шешудің сапасын арттыру мақсатында қоршаған ортаны қорғаудың Бірыңғай ақпараттық жүйесі құрылды. Оның әрі қарай дамуы «электрондық Үкімет» шеңберінде осы жүйені интеграциялауға, халыққа ақпараттық қызметтерді ұсынуда қуатты құралдарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Бұдан басқа, «электрондық Үкіметті» енгізу шеңберінде электрондық-цифрлық қол қоюды қолдана отырып, ведомство аралық құжат айналымын пайдалануды енгізу жоспарланған.

Қазіргі кезде тоқсан сайын «Гидрометеорология және экология» журналы шығарылады. Қоршаған ортаны қорғаудың Ақмола облыстық аумақтық басқармасының қолдауымен «Экологиялық хабаршы» облыстық газеті шығарылады. Министрліктің Веб-сайты жұмыс істейді. Бұдан басқа, «Экологиялық ақпараттық-аналитикалық бюллетень» шығаруды қайта жаңарту бойынша жұмыстар, сондай-ақ «Эколог» орталық газетін шығаруды ұйымдастыру жүргізілуде.

Қоғамды экологияландыру мақсатында Білім және ғылым министрлігімен бірге үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін қалыптастыру бойынша жұмыстар басталды. Еліміздің ЖОО ынтымақтастық пен өзара түсінік туралы 19 меморандумға қол қойылды, онда студенттерді ғылыми-практикалық даярлау механизмдері, өндіріске инновациялар және озық технологияларды енгізу мәселелері, экологиялық мамандықты бітірген түлектерді жұмысқа орналастыру қарастырылған.

Қоршаған ортаны қорғау министрлігі жанында біліктілікті арттыру және қайта даярлау орталығы құрылды, онда қоршаған ортаны қорғаудың аумақтық басқармасының қызметкерлері ғана емес, сонымен бірге тірі табиғат пайдаланушы өнеркәсіптердің мамандары да оқытылады.

Әскери сынақ полигондарында және «Байқоңыр» космодромында

зерттеулер жүргізіледі, қоршаған орта жағдайы мен тұрғылықты халықтың денсаулығының өзара байланысты проблемалары зерттеледі, Солтүстік және Шығыс Қазақстан өңірлеріндегі радиациялық ахуал тексеріледі. Ғылыми зерттеулер нәтижелері бойынша жаңа нормативтік-әдістемелік құжаттар әзірленеді және түзетіледі. Мысалы, «Төтенше экологиялық жағдайды жариялау ережесі» әзірленді, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен бекітілген.

3. Қоғамды экологияландыру

Халыққа экологиялық тәрбие беру мәселесімен сауаттандыру жиынтығында салауатты өмір салтын насихаттау мемлекеттік ақпараттық саясаттың басым бағыттары ретінде анықталды және жетекші БАҚ (НТК, «Қазақстан», «Хабар» Агенттігі және Қазақ радиосы) және 59 республикалық басылымдар мемлекеттік тапсырысты тарату арқылы іске асырылады.

Қазақстанның жаңа Ұлттық атласы әзірленді. Бұл атлас – посткеңестік кеңістіктегі алғашқы атлас. Ол үш томнан тұрады. Атлас материалдары қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жоғары және орта оқу мекемелерінде интерактивті оқыту үшін негіз болып қызмет етеді. Оны құрастыру кезінде қазіргі заманғы геоақпараттық технологиялар қолданылған.

4. Халықаралық ынтымақтастықты кеңейту

Қоршаған ортаны қорғау саласында халықаралық конвенцияларды іске асыру бойынша жұмыстар жалғасын табуда. Демек, Қазақстан қауіпті қалдықтарды трансшекаралық тасымалдау және оларды тасымалдау үшін бақылау бойынша Базель конвенциясына қосылды. Осының арқасында қауіпті қалдықтарды декларациялау бойынша жаңа кедендік ережелер белгіленді, ол екінші реттік шикізат және өнімдер түрлері бойынша еліміздің аумағына оларды тасымалдаудың алдын алады.

Ғаламдық экологиялық қор (ҒЭҚ) жобаларын сектор аралық йлестіру бойынша Ведомство аралық жұмыс тобы құрылды.

Каспий маңындағы мемлекеттермен өзара қатынастар бойынша маңызды прогреске қол жеткізілді. Каспий теңізінің ортасын қорғау жөніндегі Рама конвенциясына қол қойылды және ратификацияланды.

Төзімді органикалық ластанушылар бойынша Стокгольм конвенциясын ратификациялауға, жекелеген қауіпті химиялық заттар және халықаралық саудадағы пестицидтер қатынасында алдын ала келісілген келісімдер рәсімдерін қолдану бойынша Роттердам конвенциясын ратификациялауға, климаттың өзгеруі бойынша БҰҰ Киото Рама конвенциясының хаттамасына дайындық жүргізілуде.

Қазақстан Республикасындағы экологиялық ахуалды барлық адамзаттың проблемаларынан бөліп жарып қарастыруға болмайды.

Адамзаттың алдында тұрған ғаламдық экологиялық проблемалардың бірі климаттың өзгеруі болып табылады. Климаттың згеруіне теріс әсер ететін, парник газының атмосфераға лақтырындысын регламенттейтін жалғыз халықаралық құжат Киото хаттамасы болып табылады. Киото хаттамасын Қазақстанда ратификациялау мәселесі қоршаған орта сапасын тұрақтандыру бойынша ведомство аралық комиссиясында қарастырылған. Осы мәселе бойынша парламенттік тыңдаулар жүргізілді және Киото хаттамасын ратификациялау туралы Заң жобасы мемлекеттік органдардың келісімінде қаралуда.

Экология және климатты ғылыми-зерттеу институттары Қазақстан аумағында парник газдарының эмиссиясын жыл сайын түгендеу және осы проблема бойынша ғылыми жұмыстар жүргізілуде.

Келесі ғаламдық проблема – Жердің озон қабатының бұзылуы. Озон қабатын қорғау бойынша міндеттемелерді іске асыру мақсатында озон қабатын бұзатын заттарды тұтынуды азайту, оларды сатудан алып тастау, озон қабатын бұзатын заттарды тұтынушы-кәсіпорындар технологияларын айырбастау және қолдау бойынша іс-шараларды енгізетін іс-әрекеттер жоспары мен жобасы әзірленді және іске асырылуда.

Био әр түрлілікті сақтау проблемаларын шешу шеңберінде ЮНЕСКО Бүкіл әлемдік мұра тізіміне табиғи объектілерді енгізу жұмысы жүруде, олардың арасынан ең бірінші объектілер Алтай аумағы және Қорғалжың және Наурызым мемлекеттік табиғи қорықтары болып табылады.

Тағы да бір ғаламдық экологиялық проблема сортаң жерге айналу болып табылады. Жоғарыда атап өткендей, Қазақстан Республикасы аумағындағы шөлейтке айналу процесін қалпына келтіру және алдын алу бойынша шараларды қарастыратын «2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы күрес жөніндегі бағдарламасы» Үкіметтің Қаулысымен әзірленді және бекітілді. Қазіргі уақытта Ғаламдық экологиялық қор жер ресурстарын басқару бойынша Орталық Азия елдерінің Бастамасын мақұлдады және бес мемлекет үшін 10 жылға шамамен 1 млрд. теңге көлемінде қаржыландыру қамтамасыз етіледі.

Қазақстан алдында ғаламдық экологиялық проблемалармен қатар ұлттық экологиялық проблемалар тұр.

Орталық Азия мемлекеттерін қосу жөніндегі Қазақстан бастамасын және шекаралық су ағындарын және халықаралық көлдерді қорғау мен пайдалану бойынша Хельсинки конвенциясын қолдау мәселесі жүргізілуде. Осы мәселелер бойынша жұмыстарды ұйымдастыру шеңберінде Орталық Азия елдеріндегі Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдігіне сол елдердегі тиісті органдармен көрсетілген құжатқа олардың қосылуы туралы мәселелерді қарастыру туралы тапсырма берілді. Сондай-ақ, Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы Қазақстан Республикасының тұрақты өкілдігіне су мәселесі бойынша халықаралық және аймақтық конференциялар, семинарлар, симпозиумдар жүргізу бағдарламасына аталған ұсыныстарды енгізу туралы мәселені қайта қарауға жіберілді [3, c. 22].

«Арнайы экологиялық талаптар және Каспий қорық аймағындағы және Каспий маңындағы өңірлердегі шаруашылық қызметін жүзеге асыратын кәсіпорындар» жобасы әзірленді, алайда Ауыл шаруашылығы министрлігінің бюджеттік бағдарламалар шеңберінде жүргізілетін Каспий теңізі қорық аймағын аймақтандыру нәтижесі есебінен оны іске жарату туралы шешім қабылданды.

Ғылыми бюджеттік бағдарламалар шеңберінде Атырау және Маңғыстау облыстары шегінде Каспий теңізі жағалауының қазіргі заманғы экологиялық жағдайын мамандандырылған өрістік экологиялық және инженерлік-геологиялық зерттеулер жүргізілуде. Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің бюджеттік бағдарламалары шеңберінде әскери-ғарыштық және сынақ полигондарының экологиялық жағдайының мониторинг жүйесін жасау бойынша жұмыстар жүргізілуде. Экологиялық қауіпсіздікке жету жағдайы жергілікті экологиялық проблемаларды шешу болып табылады.

Осы үшін радиоактивті көздерді түгендеу және радиоактивті қалдықтарды қайта өңдеу және көму бойынша мамандандырылған ұйымдастыруды жасау бойынша жұмыстар жүргізілді.



«Жасыл» экономикаға көшу жөніндегі қабылданған тұжырымдамаға сәйкес, 2030 жылға қарай егіс алқаптарының 15 пайызы суды үнемдеу технологияларына көшірілетін болады [4].

Өндіріс және тұтыну қалдықтарына, Арал теңізіндегі Возрождение аралы аумағын бактериологиялық залалсыздандыру зерттеулерін жүргізуге басты назар аударылуда.

Адамзат жаңа ғасыр табалдырығын аттар алдында өткеннен қорытынды шығара отырып, өркениеттің жетістіктерін мойындай отырып, болашаққа көз жүгірте отырып, экологиялық проблемалар ғаламдығын тани алады, тұрақты даму жолындағы оларды шешу мен алға жылжу есебінен өз қызметін жоспарлай алады.
Әдебиеттер тізімі
1. Денисов В.В., Денисова И.А. и др. Основы инженерной экологии. Ростов на Дону: «Феникс», 2013. - 623 с.

2. Коробкин В.И. Экология. Ростов на Дону: «Феникс», 2014. – 610 с.

3. Доклады Министерства охраны окружающей среды РК «О состоянии природной среды РК» 2000-2012 гг. Алматы: Атамура, 2012. - 305 с.

4. Послание Президента Республики Казахстан Н. А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» // Казахстанская правда, 2014, 18 января.







Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет