Дәріс №1 Баға туралы ұғым, маңызы, жасау қағидалары Жоспар

Нарық құрылымы – бұл нарықтың негізгі және ерекше белгілері: фирмалардың саны, өлшемі, әртүрлі фирмалар шығаратын тауарлардың ұқсастығы, айырмашылықтары, нарыққа жаңа сатушыларға кіру немесе жеңілдігі, нарықтық ақпаратты жинау мүмкіндігі.

Нарықтың әртүрлі модельдері болуы мүмкін: жалпы алғанда 4 түрі бар:

Таза бәсеке, монополиялық бәсеке, олигополия, таза монополия. Біріншісі мен төртіншісі абстрактты болады, өйткені іс жүзінде ондай нарықтар болмайды.

1. 
   Сұраныс заңын сипаттаңыз
   
2. 
   Сұраныс өзгеруіне не әсер етеді? Сипаттамасын беріңіз
   
3. 
   «Сұраныстың өзгеруі», «сұраныс көлемінің өзгеруі» түсініктерін сипаттаңыз.
   
4. 
   Ұсыныс заңын сипаттаңыз.
   
5. 
   Бағадан тыс ұсынысқа не әсер етеді?
   
6. 
   Тепе-тең бағаның жасалу механизмін түсіндіріңіз
   
7. 
   Икемділік дегеніміз не?
   
8. 
   Баға икемділігі фирма табысына қалай әсер етеді
   
9. 
   Сұраныс икемділігін сипаттаңыз
   
10. 
    Бағаға әсер ететін факторлардың сипаттамасы
    
11. 
    Бағаның өзгеруіне әсер ететін факторларды атап өтіп сипаттау
    
12. 
    Тұтынушылардың тауарға, оның бағасына, сатып алу процесіне көзқарасы қандай болуы мүмкін?
    
13. 
    Көлденең және тігінен бағаларды тіркеу дешеніміз не?
    
14. 
    Бәсекенің бағаның өзгеруіне әсері
    
15. 
    Әртүрлі бәсекелестік орталарды сипаттау
    
16. 
    Нарық құрылымы дегеніміз не?
    
17. 
    Нарықтардың негізгі түрлерін атаңыз және әрқайсысына сипаттама беріңіз.
    

Цены и ценообразование/Учебник/ Под ред. Салимжанова И.К. М.: 1999., 50-73 б.

Ценообразование/учебно-практическое пособие/П.Н. Шуляк. М.: 2000. 10-13 б

Дәріс № 4 Баға жасау саясаты
Жоспар:

1. 
   Баға жасау процесінің кезеңдері
   
2. 
   Баға саясаты және тауардың өмірлік циклы арасындағы байланыс
   
3. 
   Баға саясатының стратегиялық және тактикалық ерекшеліктері
   
4. 
   Баға жасау әдістері
   

а) Мақсат қою. Тауар шығару мақсатын, оның нарықтағы орнын анықтау қажет. Жалпы алғанда үш басты мақсат болады: фирманың қызметін сақтау (нарыққа ену бағалары); пайданы өсіру (сұраныс пен ұсынысқа қарай); нарықтағы орнын сақтау (бағаны бір қалыпты ұстау).

б) Сұранысты анықтау (бағаның максимальды деңгейін көрсетеді).

в) Шығындарды талдау (бағаның минимальды деңгейін көрсетеді)

г) Бәсекелестердің бағаларын талдау.

д) баға жасау әдісін таңдау

е) соңғы бағаны анықтау

Баға белгілеудің әсіресе кең таралған әдістеріне келесілер жатады:

1. 
   Тауар бағасын өндіріс шығындарына негізделіп анықтау
   
2. 
   Капиталға саналған табыс әдісі
   
3. 
   Сұранысқа бағытталған бағаларды анықтау
   
4. 
   Ағымдағы бағалар деңгейіндегі бағаларды белгілеу
   

Екінші әдіс бойынша өнім бірлігіне кеткен шығындарға салынған капиталға саналған процент қосылады. Өнім рентабельділігі келесі формула бойынша анықталады:

Инфляция кезінде бұл әдісті қолдану қиынү Көбінесе оны ассортименті кең және жаңа тауарлары бар кәсіпорындар қолданады.

Үшінші әдіс тұтынушылардың тауарға берген бағасы (реакциясы) зерттеледі. Бұл әдіс тауарлардың дифференциясы жоғары болатын нарықта көп қолданылады.

Төртінші әдіс бүкіл саланың тәжірибесін жинақтауға негізделген. Бұл әдісті таза немесе олигополиялық нарықта қолдануға болады. Әр кәсіпорын бәсекелестің өз бағасын өзгерту себебін тыңғылықты талдау қажет және сәйкес жауап беру керек. Мысалы, бәсекелес бағаны азайтқанда, оның себебін, жасау мерзімін және нарыққа ықпалын қарастыру қажет.

1) Эксперимент фазасындағы баға саясаты. Жаңа өнімге баға деңгейін анықтағанда шекті шығындардың тұрақтылығын атап өту қажет, яғни өндірістің кеңеюіне ешқандай кедергі болмаса, шекті шығындар да өспейді (берілген фаза шектерінде). Кәсіпкер үшін негізгі мәселе – жаңа тауарға жаңа сұранысты туындату, яғни тұтынушылардың жаңа тауарға сенімін жасау үшін қосымша шығын болуы мүмкін. Тауарға сұраныс өскен сайын олар да кеми бастайды. Бастапқы баға неғұрлым жоғары болған сайын сұранысты туындатуға кеткен шығындар да (шекті шығындар) өседі, яғни бұл жерде сұраныс жасауға кеткен шекті шығындар өнім бағасының функциясына айналады. Кәсіпкердің басты міндеті тауардың бағасын анықтағанда ол түсіретін табыс мөлшері мен сұранысты жасауға кеткен шығындар арасындағы айырманы максимальды етіп жасау. Егер сұраныс жасауға кеткен шығындар табыстан жоғары болса, онда керісінше ең аз айырма беретін (яғни минимальды шығын әкелетін) баға деңгейін қою қажет.

2) Экспансия фазасындағы баға саясаты. Бұл кезеңде сұраныс дамуы жаңа тұтынушыларды келтірумен байланысты болады. Экспансия фазасы басқа сөзбен айтқанда потенциальды сұранысты іске қосу процесін аңғартады (тұтынушылардың берілген тауарды сатып алу қабілетіне қарай). Баға деңгейін осы фазада өсірген сайын бұл фазаның уақыты төмендейді, және керісінше бағаны төмендету арқылы бұл фазаны ұзартып, көбірек тұтынушыларды келтіруге болады. Жалпы алғанда сұраныстың өсуі баға деңгейінен дербес автономды процесс ретінде қарастырылады, яғни кейде сұраныс аномалиясы деген құбылыс болуы мүмкін (баға өскенде сұраныс өсе беруі мүмкін (бірақ жаңа нарықтарда)). Бұл фазада кәсіпкер жаңа нарықтарды іздеп, өз тауарының сапасын көтеруге, жаңа түрлерін шығаруға көп көңіл бөлу қажет. Берілген фазада өндірісті тиімді жасау және шығындарды азайту мерзімі ретінде де қарастыруға болады (өндірістік қуат өседі, жаппай өндіріс артықшылықтары іске асады). Нәтижесінде баға деңгейі бұл фазада азаюы мүмкін. Егер эксперимент жасау фазасында негізгі міндет жаңа сұраныс жасау болса, экспансия фазасында даму бағытын анықтау мәселесін шешу қажет, яғни сұранысты өсіру, өнімнің сапасын көтеру, шығындарды азайту. Өндірісті кеңейту қосымша күрделі шығындарды талап етеді, яғни бұл кезеңде үздіксіз инвестициялық саясатты жүргізу қажеттігі туындайды. Ол үшін кәсіпкер өз мүмкіндіктерін және сұраныстың өсу потенциалын дұрыс бағалау қажет. Бұл кезеңдегі негізгі қиындық, кәсіпкерде берілген тауар және оған арналған сұраныс дамуы жайында өткендегі мәлімет жоқ, яғни тәжірибе жоқ болуында айқындалады. Кәсіпкер негізінен өзінің субъективті көзқарасына, интуициясына негізделеді. Кәсіпкер тек баға икемділігін ғана емес, сондай-ақ, дербес дамитын сұранысты дұрыс бағалау қажет, оларды ол бір-бірімен кейде шатыстыруы мүмкін. Шығындар саясаты бойынша нарықта ең тиімді орынды, шекті шығындары ең төмен өндіруші алатынын атап өту қажет, яғни ол басқаларға баға деңгейін белгілей алады. Экспансия фазасында шығындар деңгейі өте өзгермелі болғандықтан бұл фазадаға баға бәсекелесі өте қатал және шиеленіскен болады (сапа бойынша да тура осылай).

3) Қанығу фазасы. Бұл фазаға ауысу процесі көбінесе көрінбей өтеді. Өндіріс кеңеюі аяқталмайды, бірақ қарқыны әлдеқайда төмен. Бұл фазада барлық өткізу нарықтары тауармен толтырылады. Жаңа тұтынушыларды келтіру өте қиын, яғни сұраныс жасауға кеткен шекті шығындар өсе бастайды. Бұл кезеңде баға икемділігі алдыңғы фазаларға қарағанда төмендеу болады. Шығындар деңгейін төмендету мәселесі де бұрынғыдай жеңіл шешілмейді, яғни шығындар өзінің тиімді көлеміне жақын болады. Сапаны өсіру мүмкіндіктері де төмендейді.

Сонымен, қанығу фазасы динамикасы ең аз және баға теориясында қарастырылатын ең жетілген нарық құрылымына сай келеді. Бұл жағдайда нарықтық процестер стандартты экономикалық теориямен толық қарастырылған. Баға бәсекесі бұл фазада төмендейді. Бұл кезеңде өнімнің өзін дифференцияциялау мерзімі пайда болады, яғни берілген, қалыптасқан қажеттілікті қанағаттандыру деңгейін жақсарту. Нәтижесінде кәсіпкер жаңа нарықты ашып, ескі тауарға бәсекелес тауар жасайды. Кәсіпкердің басты міндеті келесі, жаңа тауарды шығарудан түсетін табыс мөлшері, ескі тауарға сұраныс азаюынан болатын пайда жоғалтуларынан артық болуын қамтамасыз ету. Бұл фазада бағалардың бір –біріне сәйкестігі өте маңызды орын алады.

4) Стагнация, түсу фазасы. Бұл фазада берілген тауар нарығының дамуы жалпы экономикалық дамудан төмен бола бастайды. Баға икемділігі күрт төмендейді және бұл процесс дербес, сатушылардың бағаны өзгертуіне тәуелсіз өтеді. Көбінесе, тұтынушылар табыстарының деңгейі өскен сайын тауар бағасы да өсе бастайды. Оған себеп ретінде кәсіпорынның шекті шығындарының өсуін де атауға болады. Стагнация фазасы біртіндеп өндірістің төмендеуі фазасына ауыса бастайды, жаңа тауарлар нарықтарына жол беріледі. Жаңа бәсекелес тауардың пайда болуы ескі тауардың нарығына сәйкес әсер береді (жаңа тауардың баға деңгейіне байланысты). Көбінесе, берілген фазада бағалардың сәйкестігінен бағалар дербестігі жоғарырақ болады, яғни тәжірибе бойынша анықталған тұрақты ара-қатыстар сақталынады. Оның нәтижесінде бұл фазада дәстүрлі салалар өзінің қызметін жалғастыруға мүмкіндік алады. Егер ондай қолайлы ара-қатыстар жасалынбаса, тауар нарықтан толығымен ығыстырылады.

Баға саясаты деп өз тауарларына, қызметтеріне бағаларды орнатуда фирма жетекшілері ұстанатын жалпы қағидалар жиынтығын атайды. Баға стратегиясы деп осы қағидаларды іске асыруға мүмкіндік беретін әдістер жиынтығын атайды. Баға саясаты жалпы фирма стратегиясының бір бөлімі ретінде қарастырылады.

Баға саясатының стратегиялық аспектілеріне бағаларды белгілеу және өзгерту бойынша келісімдік шаралары жатады. Олар фирманың жалпы өндірістік және тауар шығару жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған.

Баға саясатының тактикалық аспектілеріне қысқамерзімді және бір реттік шаралар жатады. Олар нарықтағы бағалардың күтпеген өзгерісінен, жетекшілер қателігінен немесе бәсекелестер қызметінен болған ауытқуларды қалпына келтіруге бағытталған.

Фирма баға саясатын жүргізгенде үшдеңгейлі талдау жүргізеді: жалпы экономика деңгейінде, жалпы сала бойынша, кәсіпорын бойынша.

Баға саясатының стратегиялық формаларын таңдағанда фирма өзінің нарықтық стратегиясына сүйенеді.

Бағаны белгілегенде фирма үш түрлі сұраққа жауап беруге тиіс. Не шығару? Қалай шығару? Кімге шығару?

Баға жасаудың екі негізгі әдісі әсіресе кең қолданылады:

• 
  Толық шығындар әдісі. «Кост-плас». Калькуляцияға және тіркелген пайда нормасына негізделген
  
• 
  Тура шығындар әдісі. Өзгермелі шығындар калькуляциясына және маржинальды табысқа негізделген.
  

Нарықта жетілген және жетілмеген бәсеке болуы мүмкін. Жетілген нарықта фирма нарықтағы қалыптасқан бағаға көп әсер ете алмайды, жетілмеген де керісінше.

Әтүрлі нарықтарда әртүрлі баға бәсекелесі болуы мүмкін (монополияларда, жетілген нарықта). Фирма жалпы алғанда өзінің шығындарына басқару жүргізу қажет.

Іс жүзінде баға анықтаудың келесі әдістемелері болуы мүмкін:

• 
  Шығындарға қарай (алдымен толық өзіндік құн, оған пайыздық қосылымдар). Бұл әдістеме бойынша мақсатты баға немесе мақсатты пайда деңгейі, шығынсыздықты қамтамасыз ету анықталады. Әдістеме технологиясы: алдымен өндірістік қуат бағаланады, одан кейін калькуляция жасалынады, шығындарға үстеме шығындар және пайда нормасы қосылады, соңында анықталған мақсатты табысты өнім көлеміне бөледі. Шығынсыздықты қамтамасыз ету формуласы: Баға*Көлем=Тұрақты шығындар + өзгермелі шығындар*Көлем.
  
• 
  Сұранысқа қарай (сұранысты анықтау әлдеқайда қиын және сандық мөлшерде көрсетуде кедергілер бар, өйткені сұранысқа әсер ететін факторлар өте көп). Бұл әдістеме бойынша көбінесе бағаны анықтаудың келесі әдістері қолданылады: дискриминация, тауарлардың ассортиментті тобы бойынша баға жасау.
  
• 
  Бәсекелеске қарай (жабық сатулар, тендер жүргізу). Бұл жерде фирмалар өздерінің шығындарын бағалайды және бәсекелестердің мүмкін ұсыныстарына баға береді.
  

1) Шығындарды қайтарып, жақсы пайда алу үшін қандай бағаны қою қажет? Деген сұрақтың орнына «Біз қол жеткізе алатын нарықтық бағалар негізінде пайда алу үшін қанша шығын жұмсауымыз қажет» деген сұрақты шешу қажет

2) «Берілген тауарға сатып алушы қандай бағаны төлеуге дайын» деген сұрақтың орнына «Берілген тауардың біздің тұтынушыларымызға құндылығы қандай және фирма тауар бағасының осы құндылыққа сәйкестігін қалай дәлелдеу қажет» деген сұрақты шешу қажет

3) «Қажет сату көлемдеріне, нарық үлесіне жету үшін қандай бағалар қолдану керек» деген сұрақтың орнына « Қандай сату көлемдері және нарық үлесі біз үшін ең пайдалы» деген сұраққа ауыстыру керек.

Бұл сұрақтар қаржы бөліміндегі мамандар мен маркетологтар арасындағы қарама-қайшылықты шешуді талап етеді.

4. Баға жасау әдістері.

Фирма жай баға орнатпай, барлық шығаратын тауар ассортиментіне бағалар жүйесін белгілейді. Бастапқы бағаны белгілеп, фирма оны әртүрлі факторлардың әсеріне байланысты түзетіп отырады. Фирма келесі бағалар түрлерін және оларды жасау әдістерін қолданады:

1) жаңа тауарға бағаны белгілеу: ол өз кезегінде патентпен қорғалған нарық үшін шын мәнінде жаңа болатын тауар үшін бағаны анықтау («қаймақты алу» және «нарыққа ену» әдістері қолданылады), нарықта бар тауарларға ұқсас болатын тауар-имитаторға бағаны анықтау. Тауар-имитатор бойынша фирма оның нарықтағы орнын дұрыс анықтау қажет. Ол үшін баға және сапа көрсеткіштерінің ара-қатыстары қарастырылады.

Сапа\Баға	Жоғары	Орташа	Төмен
Жоғары	Сыйлықты қосылымдар стратегиясы	Нарыққа терең ену стратегиясы	Құндылық мәнін жоғарлату стратегиясы
Орташа	Артық қойылған баға стратегиясы	Орташа деңгейлі баға стратегиясы	Жақсы сапа стратегиясы
Төмен	Ұрлау стратегиясы	Көркемділігі өтірік стратегиясы	Құндылық мәнін төмендету стратегиясы

2) Тауар номенклатурасы шеңберінде баға жасау. Мұнда фирма өзі шығаратын тауар номенклатурасы бойынша бағалар жүйесін құрып максимальды пайда алуға тырысады. 4 типтік жағдай болуы мүмкін:

а) тауар ассортименті шеңберінде бағаны жасау. Әртүрлі тауарларға әртүрлі деңгейлі бағалар орнатылады (барлық факторлар, әсіресе шығындар деңгейі, бәсекелестер бағалары, тұтынушылардың көзқарасы, есебке алыну керек)

б) толықтырғыш тауарларға баға орнату. Негізгі тауарға фирмалар кейде қосымша толықтырғыш тауарлар ұсынады. Негізгі мәселе: стандартты тізімге және қосымша, толықтырғыш тізімге нені қосу қажет деген сұрақты шешу.

в) Міндетті қосылымдарға бағаларды орнату. Бұл қосылымдар негізгі тауармен қоса қолданылу қажет. Кейде оларға фирмалар асыра бағаларды қояды.

г) Өндірістің қосалқы өнімдеріне бағаны орнату. Оларды өткізу нәтижесінде негізгі тауардың бағасы кемиді.

3) Бағаларды географиялық қағидаға байланысты орнату. 5 түрлі вариант болады:

а) тауар шығару орнында бағаны анықтау

б) транспорттау шығындарын қосып біріңғай бағаны анықтау

в) зональды бағалар анықтау

г) базистік нүктеге қарай баға орнату

д) фирма транспорттау шығындарын өзі төлеп баға орнатады.

4) Шегерімдері немесе келісулері (зачеты) бар бағаларды орнату. Шегерімдер түрлері: таза ақшамен төлеу үшін; тауар көлемі үшін; функциональды шегерімдер (тауар қозғалысына қатысушыларға жасалынады); маусымды шегерімдер; келісулер (ескі тауарды тапсырғанда жасалынатын шегеімдер, немесе делдалға (жарнамаға, өткізуге көмектессе) және т.с.с.

5) Өткізуді ынталандыруға арналған бағаларды орнату. Тұтынушыларды келтіру мақсатында жасалынады: кейбір тауарларға, кейбір уақыт мерзімінде, белгілі уақыт аралығында және т.с.с.

6) Дискриминациялық бағаларды орнату.

1) Бағаларды төмендету. Оған себеп ретінде өндірістік қорларды толық қолданбау, нарық үлесінің азаюы болуы мүмкін. Бұл шара шығындарды азайту шараларымен бірге өткізілу керек.

2) Бағаларды өсіру. Оған себеп: инфляция, артық сұраныстың болуы.
Тұтынушылардың баға өзгерісіне жауап беруі. Тұтынушылар кейде бағаның өзгерісін сәйкес түсінбеу мүмкін,яғни бағаның кемігенде сұранысты керісінше азайтып, баға өскенде, өсіріп.

Бәсекелестердің баға өзгерісіне жауап беруі. Бәсекелестердің мүмкін жауаптарын алдын-ала дұрыс болжау қажет.

Фирманың бәсекелестердің баға өзгертуіне жауап беруі. Ол үшін фирма келесіні білуі тиіс:

А) Бәсекелестің мақсаты қандай?

Б) Қандай мерзімге жасап отыр?

В) Фирманың нарықтағы үлесі және табысы қалай өзгереді?

Г) Фирма жауабына бәсекелес қалай жауап беруі мүмкін?

Осыдан басқа фирма басқа да сұрақтарды жете қарастырып зерттеу қажет.

1. 
   Баға жасау процесінің кезеңдерін атаңыз.
   
2. 
   Фирма баға саясатының негізгі мақсаттары қандай?
   
3. 
   Бағаларды орнатудың қандай негізгі әдістерін білесіз?
   
4. 
   Фирма баға саясатының стратегиялық аспектілерін сипаттаңыз
   
5. 
   Фирма баға саясатының тактикалық аспектілеін атаңыз
   
6. 
   Баға саясатының қандай формаларын білесіз
   
7. 
   Бағаны анықтаудың негізгі үші әдістемесін атаңыз
   
8. 
   Тауарлы номенклатура шеңберіндегі бағаны орнатуды сипаттаңыз
   
9. 
   Бағаларды географиялық қағидаға қарай қалай орнатады?
   
10. 
    Бағаға қандай шегерімдер жасалыну мүмкін?
    
11. 
    Дискриминациялық бағалардың экономикалық мәні неде?
    
12. 
    Бағаларды бастамалы түрде өзгерту дегеніміз не, оны мәні неде?
    
13. 
    Баға саясаты мен тауардың өмірлік циклы арасындағы байланыс
    
14. 
    Эксперимент фазасын сипаттаңыз
    
15. 
    Тауардың экспансия фазасындағы бағасын қалай орнатады?
    
16. 
    Қанығу фазасында баға саясаты немен ерекшеленеді?
    
17. 
    Стагнация және түсу фазасында фирма баға саясатын қалай өзгертеді?
    
18. 
    Баға саясаты мен шығындарды бағалау арасындағы байланыс неде?
    

Цены и ценообразование/Учебник/ Под ред. Салимжанова И.К. М.: 1999., 73-81, 85-106 б.

Баға және оның жасалуы/ Жабайхан Кайкен/ Оқулық құрал. Семей.:2002. 13-21 б

Ценообразование/учебно-практическое пособие/П.Н. Шуляк. М.: 2000. 13-41 б

1. 
   Баға жасау мақсатында қолданылатын шығындар түрлері
   
2. 
   Шығындардың, өндіріс көлемдерінің, пайданың ара-қатысын зерттеу
   
3. 
   Өзіндік құнның калькуляциясын жасау әдістері
   

Шығындар экономикалық мазмұнына (смета), мақсатына (баптар), берілген өнімнің өзіндік құнына (тура және жанама) қосылуына және өндіріс көлемінің өзгеруіне қарай жіктеледі.

Баға жасау тәжірибесінде кәсіпорында шығындарды бухгалтерлік және кәсіпкерлік (экономикалық) деп бөледі.

Бухгалтерлік шығындар өнімді өңдіруге және өткізуге кеткен шығындар тізімі туралы Ережеге сәйкес анықталады (ҚР-ның заңдылығына қарай). Оған келесі элементтер кіреді: материалдық шығындар, еңбекті төлеу және әлеуметтік төлемдер, амортизация және басқа шығындар. Іс жүзінде кәсіпкер нарық жағдайларында қарапайым және ұдайы өндірісті қамтамасыз ету үшін көлемі көбірек болатын шығындар жұмсайды. Оның аты кәсіпкерлік шығындар. Олардың құрамына бухгалтерлік шығындар, қалыпты пайда нормасы, ҚҚС (және акциз), баж салығы (сыртқы экономикалық қызмет жүргізгенде), баламалы (қосылған) шығындар (фирма қорларын тиімді қолданбаудың нәтижесінде болған ақшалай жоғалтулар).

Бұл жерде қорлардың шекті болуын ескеру қажет, яғни кәсіпкер қорларды берілген өнімді өңдіруде қолдану жөнінде шешім қабылдағанда, осы қорларды басқа өнім түрін өңдіруге байланысты алынбай қалған табыс мөлшерімен салыстырма талдау жасайды. Сонымен, экономикалық шешімдерді қабылдағанда есебке алынатын шығындар әрқашанда баламалы шығындар болып табылады.

Баламалы шығындарды кәсіпорын тарапынан қарастырғанда олардың нақты (сыртқы) және нақты емес (ішкі) сипаты болуын атап өту қажет.

Нақты – бұл кәсіпорынның алған қорлары үшін төлейтін тура ақшалай төлемдер.

Нақты емес – бұл заңды тұлға ретінде болатын фирма иелерінің меншігінде бар қорларды қолдануға байланысты шығындар. Олар міндетті төлемдер ретінде болмайды.

Сонымен қатар, қайтарылмайтын шығындар болады, оларды да шешім қабылдағанда есебке алу керек – бұл өткен мерзімде жасалынған шығындар және оларды ағымдағы және болашақ іс-әрекетпен қайтаруға болмайды (ғылыми мақсатта, маркетингтік зерттеуге, арнайы жабдыққа және с.с.).

Алдын алуға болатын шығындар – бұл әлі жұмсалмаған шығындар, оларды болдырмау оңай және оған қаржы қажеті жоқ (мысалы, жаңа тауарды жарнамалау шығындары).

Бухгатерлік шығындардың құрамына тек нақты шығындар ғана кіреді. Нақты емес тек кәсіпкерлік шығын құрамында есебке алынады, яғни кәсіпкерлік шығындар әрқашанда бухгалтерлік шығындарға көбірек болады.

Өндіріс және сату көлемдерінің өзгерісіне байланысты шығындар тұрақты және өзгермелі болып бөлінеді.

Тұрақты шығындар (ҒС – fixed costs) – қысқа мерзімде өндіріс көлеміне тәуелсіз шығындар. Бұл шығындарды басқа сөзбен айтқанда, қызметке қажет жағдай жасау шығындары деп атайды. Орташа тұрақты шығындар (АҒС – average fixed costs)= ҒС/өндіріс көлемі (Q). Сонымен, өндіріс көлемі өскен сайын орташа тұрақты шығындар көлемі төмендейді.

Өзгермелі шығындар (VC – variable costs) - өндіріс көлемімен бірге өзгеріп отырады. Кәсіпорын мақсатына байланысты қызметті іс жүзінде асыруға кеткен шығындар. Орташа өзгермелі шығындар (АVС – average variable costs) =VC/Q.

Берілген жіктеу келесі міндеттерді шешу үшін қолданылады:

• 
  кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін бағалау үшін
  
• 
  пайда массасын реттеу және өсімін қамтамасыз ету
  
• 
  шығындардың ақталуын есептеу, қаржылық тұрақтылық мөлшерін анықтау
  
• 
  маржинальды шығындар әдісі бойынша бұйым бағасын анықтау
  

Орташа жалпы шығындар қисығы кәсіпкерге тек бір бұйымнан түсетін пайда максимальды болатын өндіріс көлемін көрсетеді. Бірақ, кәсіпкер үшін көбінесе, жалпы түсетін пайда мөлшерін максимальды болатын өндіріс көлемі қажет.

Қосымша шығарылатын өнім бірлігін өңдіру кәсіпкер үшін пайдалы ма, пайдасыз ба деген сұраққа шекті, немесе маржинальды шығындар көрсетеді (МС – marginal costs). Тұрақты шығындар өзгермейтіндіктен, берілген шығындар қосымша өнім бірлігін шығаруға байланысты болатын өзгермелі шығындардың өсімімен сипатталады: МС = ΔVC/ΔQ.

Нарық жағдайларында шекті шығындарды талдаудың баға стратегиясын құрастыруда маңызы өте зор. Оған қарап, жетекшілер келесі сұрақтарға жауап бере алады:

• 
  өндіріс көлемін өсіру керек пе, азайту керек пе?
  
• 
  шикізат жабдықтаушылардың қайсысына назар аудару қажет?
  
• 
  өндірістік процесс қандай шекараларда жүргізілу керек?