Дәріс 1 кіріспе. Жеке даму биологиясының ҚЫСҚаша тарихы
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
жүктеу/скачать 1.23 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәріс 7. Жоғары сатыдағы сүтқоректілер жұмыртқаларының бөлшектенуі
| Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Бөлшектену процесінің жалпы сипаттамасы 2. Бөлшектену кезеңіндегі клеткалардың бөліну ерекшеліктері (клеткалар өсуінің болмауы, митоздық циклдің қысқалылығы) 3. Гертвиг-Сакс клеткалық бөлінуінің ережелері 4. Бөлшектену типтері, олардың цитоплазмада сарыуыздың алмасуына (толықтай: тең жəне тең емес; жартылай: дискоидальды жəне беттік) жəне цитоплазманың қасиетіне (радиальды, спиральды, қоссиметриялы) тəуелділігі 5. Бластуляция, бластула типтері 6. Бөлшектенуі əртүрлі типті жануарларда бластуланың құрылысы 7. Сүтқоректілерде бөлшектену жəне бластоциста түзілу ерекшеліктері 8. Бөлшектенудің синхронды бөлінуі кезеңіндегі клеткалық циклдің құрылымы 9. Бөлшектену биохимиясы. Бөлшектенудің синхрондық жəне асинхрондық бөлінуіндегі белоктардың, ДНҚ мен РНҚ синтезі. 10. Ана геномының ұрық геномымен алмасу қызметі Дәріс 7. Жоғары сатыдағы сүтқоректілер жұмыртқаларының бөлшектенуі Жоғарғы сатыдағы сүтқоректілердің бөлшектенуі бауырымен жорғалаушылардың бөлшектенуіне ұқсас келеді. Қалталылардың жұмыртқалары олиго- немесе мезолецитальді, телолецитальді. Бөлшектенуі толық, бірақ кей түрлерде ол жартылай дискоидальді болуы мүмкін. Бластомерлер қуысы «сұйытылған» сарыуызға толған шар тəрізді құрылымды құрайды. Бөлшектену процесінде сарыуыз түйіршік тəрізді бластомерлер түрінде клеткааралық кеңістікке бөлінеді. Плаценталы сүтқоректілердің жұмыртқалары алецитальды, сондықтан олар өте майда болады. Адам зиготасының диаметрі шамамен бар болғаны 100 мкм, бөлшектенуі толық, алдымен біртекті, сонан кейін біртекті емес, яғни асинхронды. Əдетте, сүтқоректілерде бөлшектену процесі басқа көптеген омыртқалылармен салыстырғанда айтарлықтай жай өтеді. Бөлшектенудің бірінші бөлінуі 24 сағатқа, ал қалғандарының əр қайсысы шамамен 12 сағатқа созылады. Бөлшектенудің бірінші бөлінуі барысында шырышты жұмыртқа жолының кірпікшелері ұрықтанған жұмыртқаны жұмыртқа жолы арқылы жатырға бағыттайды . Бөлшектенудің 4-5-бөлінуінен соң ұрық ішінде zona pellucida қалыптасқан тығыз клеткалардың жиынтығынан тұратын морулаға айналады. Моруладан бластулаға өту өте тез жүреді жəне ұрықтың түпкілікті морфогенетикалық құрылымының қайта қалыптасуымен ерекшеленеді. Шамамен 58 клеткадан тұратын бластула бластоциста деп аталады. Бластоцистаның клеткалары бір қабатты шар пішіндес трофобласт құрайтын ақшыл клеткаларға жəне ұрықтық түйін эмбриобласт құрайтын қоңыр ішкі клеткалар тобына бөлінеді. Ұрықтың кейінгі қалыптасу процесі ұрықтық түйінде-эмбриобластта өтеді. 16 клеткалық даму кезеңінен бастап бөлшектену жылдамдығы жоғарылайды, ал ұрықтың ортасында секреция жолымен сұйықтыққа толған үлкен қуыс – бластоцель қуысы - пайда болады. Қуыстағы сұйықтықтың сақталуы трофобласт клеткаларының өте тығыз байланысуының нəтижесінде іске асады. Сонымен қатар, трофобласт клеткаларының популяциясына ұрық имплантациясы барысында жатырдың шырышты қабығында арнайы өзгерістер туғызу қасиеті тəн. Нəтижесінде трофобласт плацентаның қалыптасуына қатысады. Жинақталу процесінің болуы сүтқоректілердің бөлшектенуінің бір ерекшелігі болып саналады. 8 клеткалық даму кезеңінде (40-сурет) бластомерлер борпылдақ күйде орналасады жəне олардың арасында үлкен кеңістіктер қалады. Үшінші бөлінуден соң кенеттен бластомерлер бір-біріне жақындап, олардың байланысу аймағы артады да, олар тығыздалған клеткалық шарды құрайды . Шардың беткі аймағында орналасқан клеткалар бір-бірімен өте тығыз байланыста болып, шардың ішкі аймағында орналасқан клеткалардан анық ажырап орналасады. Шардың ішкі аймағында орналасқан клеткалар арасында саңылаулық байланыстар қалыптасады, бұл саңылаулар арқылы молекулалар мен иондар клеткадан клеткаға ауысып отырады. Жинақталу процесінен бұрын, біріншіден, əр бір сегіз бластомерде поляризация құбылысы, яғни гликопротеиндердің клетка беткі аймағына, полюстерге жылжуы байқалады. Екіншіден, жинақталу процесінде маңызды рөлді клетканың беткі аймағында орналасқан клеткаларды байланыстыру қызметіне қатысатын, молекулалық салмағы 120000 дальтонды құрайтын увоморулин–гликопротеин клетка аралық адгезияда медиатор есебінде микробүрлерде көрші клеткаларды байланыстыратын қызмет атқарады. Үшіншіден, жинақталу барысында актиннің, сонымен қатар цитоқаңқаның, қайта қалыптасуының нəтижесінде плазматикалық мембрана айтарлықтай өзгеріске ұшырайды. Жинақталған ұрықтың клеткалары бөлінеді жəне 16 клеткалық моруланы түзейді. Ол көптеген сыртқы клеткалар қатарымен қоршалған аздаған ішкі клеткалардан тұрады. Кейіннен сыртқы клеткалардың басым бөлігінің ұрпақтары плацентаның бір бөлігі болып табылатын хорионға айналатын трофобласт клеткалары қалыптасады. Яғни бұл клеткалар туылған кезде түсіп қалатын уақытша көмекші ұлпаны құрайды, ал эмбриобласты құрайтын ішкі клеткалар тағдыры қайталанбайтын организм береді. Алайда бұл даму кезеңде барлық ішкі клеткалар массасының тек үш бластомері ғана болашақ организмнің қалыптасуына тікелей қатысады. Ұрық клеткаларының бір бағытта дамуы, олардың болашақтағы тағдыры, бұл клетканың белгілі кезеңде қандай жерде-клетка массасының сыртында немесе ішінде-болуымен анықталады. Егіздер Əртүрлі елдердің статистикалық жұмыстарының нəтижелеріне сүйенсек, босанған 100 əйелдің біреуі егіз туатыны белгілі (шамамен 1%). Көбіне егіздердің дүниеге келуінің жоғары көрсеткіші Африкадағы негрлер арасында байқалса (4,5%), ал ең аз көрсеткіш монголоидтар популяциясы, əсіресе Жапонияда байқалған. Егіздерді екі негізгі топқа бөліп қарастырады: монозиготалық (бір ұрықтан пайда болған) жəне дизиготалық (екі ұрықтан пайда болған) егіздер. Монозиготалық егіздер бір ұрықтан, клеткалары мен бөлімдері бір себептен бөлінген, ал дизиготалық егіздер бір біріне тəуелсіз дамитын екі түрлі шəуетпен ұрықтанған əртүрлі ұрықтан дамиды. Эксперименттік жағдайда организмнен тыс бөлініп алынған бластомерлерден толығымен жетілген организм дамитыны дəлелденген. Тіпті 8 клеткалық ұрықтың бір бластомерінен толық жетілген ересек особьтың дамитыны анықталған. Бүтін организм беруге қабілетті клетканың осы бөлігін эмбриональдық реттелу деп атайды. Бластоцистаның ішкі клеткалық массасына клеткаларды егу əдісі бұл клеткалардың жаңа организмнің қалыптасуына қатысатындығын көрсетті. Ұқсас егіздер (400 адамда орта есеппен алғанда біреу кездеседі) эмбриогенездің ерте кезеңінде бластомерлердің бөлінуінің нəтижесінде пайда болады. Эмбрионның дамуы аналық организммен байланыстыруды жүзеге асыратын– плацентаның дамуына қатысатын, ұрықтан тыс арнайы мүшеде-хориондаөтеді. Хорион бесінші тəулікте қалыптасады, ал тоғызыншы тəулікте амниотикалық сұйықтықпен толтырылған ұрықты құрғап кетуден жəне əртүрлі сыртқы физикалық факторлардан (əртүрлі соққылардын, ананың аяқ астынан кілт қозғалуынан) қорғайтын ұрықтан тыс басқа мүше–амнион-қалыптасады. Шамамен ұқсас егіздердің 67% бір хорионда дамыса, ал қалған 33% бір–біріне тəуелсіз хориондарда дамиды. Тек кейбір бір ұрықтық егіздерде ортақ хорион жəне амнион болады, яғни олардың ажырауы жүктіліктің 9-тəулігінде жүреді. Бұл жағдайда бір-бірімен дене бітімі толығымен ажырамаған егіздердің дүниеге келу мүмкіншілігі артады. Реті келгенде айта кету орынды, кейбір жағдайда егіздердің туу кезінде өлім-жетімге ұшырауы жоғары болады (Италия ғалымдарының деректері бойынша дизиготалық егіздердің өлі тууы жəне туылған соң тез арада өлуі 8%, ал монозиготалық 21%), шала туады, соматикалық дамуы жəне оның аномалиясы күшейеді ( Коган, 1993). жүктеу/скачать 1.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|