Диплом жұмысы Бастауыш мектепте зат есімді оқыту

оқушылар жаттығуларды орындау барысында болымды, болымсыз етістіктерді тез әрі қателеспей орындайды.

Кейінгі 356-360-жаттығулар етістік туралы берілген жалпы ұғымдарды жинақтап, қортындылау мақсатында ұсынады.

Осыған орай сабақ жоспарын былай бөлуге болады.

3-сыныпта қазақ тілін оқыту бағдарламасындағы етістік сөз табын оқыту.

Сабақтың жоспары:

1. 
   Сабақтың тақырыбы: Етістік
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: а) етістік туралы 2-сыныпта берілген білімді
   еске түсіру.
   

б) Етістіктің негізгі және туынды, болымды және болымсыз болып бөлінетінін түсіндіру.

3. 
   Сабақтың тәрбиелігі: эдемі, таза, сауатты жазуға дағдыландыру.
   Отан сүйгіштікке, ұйымшылдыққа тәрбиелеу.
   
4. 
   Дамытушылығы: Оқушылардың өз беттерінше шығармашылық
   ізденулерін қалыптастыру, сұраққа деп, айқын жауап беруге
   дағдыландыру.
   
5. 
   Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, бақылау, баяндау, тест.
   
6. 
   сабақтың түрі: сұрақ-жауап.
   
7. 
   Сабақтың барысы:
   

II. Үй тапсырмасын тексеру.

Сұрақ - жауап әдісмен өткен сабақты қортындылап өтеміз.

1. 
   Етістіктің түрлері.
   
2. 
   Суретке қарап сөйлем қүрау.
   
3. 
   Үй тапсырмасын тексеру.
   

Кей сөздер нәрсенің істейтін ісін атайды. Мәселен арт, ал, бар, кел, жүр, көр. Мүндай сөздер етістік деп аталады.

Етістік не істеді? қайтті? неғылды? не істемек? қайтпек? не қылмақ? Сұраулырын жауап береді. Яғни етістік - заттардың болған-болмаған ісьерін көрсететін сөздер.

Мысалы: Бұлт қаптады. От жанды. Бұлт қаптамады. От жанбады. Мүндағы «қаптады, жанды» деген сөздер болған істерді көрсетсе, «қаптамады, жанбады» деген сөздер болмаған істерді көрсетеді. Оқушыларға «етістік» деген пән сөзін ең алғаш тілімізге енгізген, ережесін берген атамыз — Ахмет Байтұрсынов екенін айтып өткен дұрыс. Ахмет ата «Тіл — қүралы» деген кітабында етістікті осылай түсіндіреді.

IV. Оқулықпен жұмыс.

355-жаттығудағы жұмбақты шешіп, көшіріп жазу тапсырылған.

Ұшып - қонып тынбайды, Қанша соқсаң сынбайды. Суға салсан, батпайды. Түскен жерге жатпайды.

(Мүз)

Болымсыз етістіктердің астын сыздыру.

5. 
   Өз беттерінше жұмыс. Суретке қарап, шағын әңгіме қүрғызу.
   Етістіктерді табу.
   

5. 
   Сергіту сэті.
   

VII. Етістік тақырыбынан алған білімдерін тест әдісі бойынша

№ 1. Оқыды деген сөз қай сөз табына жатады?

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Сын есім
   

4. Сан есім. 5. Есімдік

№2. Жазды

1. 
   Дара етістік.
   
2. 
   Күрделі етістік.
   
3. 
   Сара етістік
   

1. 
   Дара етістік.
   
2. 
   Күрделі етістік.
   

1. 
   Болымды етістік.
   
2. 
   Болымсыз етістік.
   

IX. Бағалау.

III. 2 Зат есім мен сын есімді байланыстыра оқыту.

3-сынып оқушысының сын есім туралы бұрын алған білімі мен түсінігі кеңейтіледі. Мүнда сын есімдерді жікке бөліп таныту, сын есімдерді зат есімдермен дұрыс тіркесе білу, негізгі, туынды сын есімдер айырту талабы қойылды.

Сын есімді оқытқанда оған объекті болатын сөздері мол мэтіндерді пайдаланған жақсы нәтиже береді.

Мысалы:

Гүлдер, гүлдер, шоқ гүлдер, Қызыл, гүлдер, көк гүлдер...

Үлгі бойынша берілген сын есімдерді оқушылар зат есімге қатыстырып айтуға тиіс. Тиісті зат есімдерді оқушылардың өздері айтады. Олар нақты заттар болғаны дұрыс. Сонымен, сол сын есімдер тіркесе алатын да, тіркесе алмайтын да заттар болатынын оқушы білуге тиіс. Мысалы: семіз ешкі, семіз адам деуге болады, семіз кітап, семіз киім деуге болмайды, қалың кітап, қалың киім дейміз. Мүндай мысалдар ойшыл, сезімтал, талғампаз болуға итермелейді.

Сын есімнің мағыналық тобын сөйлем ішінде тауып, бірін екіншісінен айырып, жеке сөйлемдерді көшірту қажет. Мүндай тапсырмаларды сыныпта орындалуы керек. Ол үшңн мұғалім алдын ала жеке, сөйлемдерді балаларға оқытып:

Діңмұхаммед, бірінші сөйлемде сын есім бар ма? Болса, қайсы? Үлкен сөзі қай сөзге қатысты? Сурет қандай сөз? Оларға қандай сұрақтар қойылады? - дегендей сұрақтар қойып, сынесім мен зат есім таптарын талдап, айқындап алу керек.

Зат есімдерге қатысты болатын сын есімдерді, сын есімге қатысты зат есімдерді таптыру, оларды тіркестіре білуге үйретілетін жаттығулар жүргізу тиімді. Сондай-ақ жаттығулардын ерекшеліктерін ескере отырып, балаға сын есімдердің қызметі заттардың сындық — сапалары болу екенін білдіру керек.

3-сыныпта негізгі және туынды сын есім туралы алғашқы мағлұмат беріледі. Бұл жаттығу жұмыстары арқылы, яғни берілген сын есімдердің түбірі мен қосымшасын ажырату арқылы жүзеге асады. Мәселен ақылды адам, тәртіпті бала, шүрайлы жер, эдепті келін, қызық

ертегі тәрізді тіркестерді тақтаға жазып, сын есімдердің түбірі мен қосымшасын ажыратып байқату тәсілмен зат есімдерге әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы туынды сын есім жасалып тұрғаны түсіндіріледі. Содан соң негізгі сын есім мен туынды сынесімді салыстырып, олардың бір - бірінен өзгешелігін аңғартамыз.

Тағы бір ескертіп кететін нәрсе: сын есімнің салыстырмалы шырай жұрнақтарыменіс жүзілік түрғыда таныстыру көзделеді.

Өйткені оқушылар заттардың әр алуан қасиеттерін бір-бірінен салыстырып айту барысында аталған жұрнақтарға кездеспей түрмайды. Сол себепті жаттығулар орындау барысында салыстырмалы шырай жұрнақтарымен таныстыра беру артықтық етпейді, керісенше оқушылардың сөз байлығын молайтады, заттарды сипаттай білуге, өзара салыстырып айтуына мүмкіндік береді. Оқулықтағы 389-392 -жаттығулар осы мақсатқа берілген.

389-жаттығуда негізгі сын есімдерге -дау, -деу, -лау, -тау, -теу, -шыл, -шіл, -ғылт, -ғыш жұрнақтарын жалғап жазып, негізгі сын есімдердің мағынасында қандай өзгеріс болғанын айту.

Мысалы: Ақ-ақшыл, боз-бозғылт, жасыл-жасылдау, сары-сарылау, үлкен-үлкендеу, көк-көкшіл, үсақ-үсақтау.

3-сыныпта сын есімге арналған күңделікті сабақ жоспарының үлгісі:

1. 
   Сабақ тақырыбы: Негізгі және туынды сын есімдер.
   

1. 
   Сабақтын мақсаты: Негізгі және туынды сын есімдер туралы
   мағлүмат беру; олардың бір-бірінен өзгешелігін саналы түрде меңгерту.
   

4. 
   Сабақтың әдісі: әңгімелеу.
   
5. 
   Сабақтың көрнектілігі: кітап, кесте, сурет.
   
6. 
   Сабақтың барысы.
   

• 
  Оқушылардың кітап, дәптерін түгелдеу.
  
• 
  Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
  

III. Жаңа сабақ.

1. Кіріспе. әңгімелеу.

Оқушылардың назары тақтадағы плакатқа аударылды. Одан біраз мысалдар келтірілді.

• 
  Сын есімнің қандай түрлерін өттік?
  
• 
  Туынды сын есім қалай жасалады?
  
• 
  Негізгі және туынды сын есімнің айырмашылығы неде?
  Мысал келтір.
  

Мысалы, сурет бойынша оқушылар мынадай сөйлемдер ойлап табуға тиісті.

Ту Қара торғай

Көгілдір Қара торғайға

Желбіреді ¥я жасадық

Машина Қоян

Бақытжан жеңіл Сүр қоян

Машинаға мінді қашты

Алма Жапырақ

Мамам қызыл Күзде жапырақ

Алма әкелді сары түске боялады.

VI. 388-жаттығуды жазып келу тапсырылды.

VII. Оқушылардың берген жауаптарына қарай бағалау.

49

III. 3 Зат есім мен сан есімді байланыстыра оқыту

3-сынып -оқушылары «Сан есім» \ туралы 2-сыныпта алған білімдерін одан әрі тереңдете, бекіте түседі. Сан есімдердің есептік және реттік болып бөлінетінін білсе де оларды өзара салыстыру және оларға сұрақ қойғызу арқылы мағыналарындағы өзгешелікті байқату жолымен үғындырылады. Сондай-ақ жинақтық сан есімдерге де назар аударылады.

3-сыныпта сан есімге арналған күнделікті сабақ жоспары:

Сабақтың тақырыбы: Есептік және реттік сан есімдер.

Сабақтың мақсаты: Сан есімдердің есептік және реттік болып бөлінетін білдіру, олардың мағыналарындағы өзгешелікті байқату.

4. Тәрбиелік мәні: Оқушыларды мейірімді, адал болуға,
сауаттылыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.

5. 
   Сабақтың әдісі: әңгімелеу.
   
6. 
   Сабақтың көрнектілігі: кітап, кесте, сурет.
   
7. 
   Сабақтың барысы.
   

II. Үй тапсырмасын тексеру.

III. Жаңа сабақ.

1. Кіріспе. әңгімелеу.

Оқушылардың назары тақтадағы плакатқа аударылды. Одан біраз мысалдар келтірілген.

Есептік сан есім	Реттік сан есім
Бір, екі, Үш, алты	Бірінші, екінші Үшінші, алтыншы

Мұғалім кестедегі мысалдарды талдаудан бастайды.

Бір сөзіне сұрақ қойыңдаршы.

Неше?

Бірінші сөзіне сұрақ қойыңдар.

Мүндағы бір - түбір, -інші - жү_рнақ, бір - есептік сан есім, бірінші - реттік сан есім.

Осы ретпен басқа да сөздер талданады.

Сонымен, балалар сан есім жасалу жолына қарай нешеге

бөлінеді екен?

Сан есім есептік және реттік болып екіге бөлінеді екен. Мұғалім оқушылардың жауаптарын толықтырып, қортындалайды. Қанша? неше? сұрақтарына жауап беретін сан есімдерді есептік деп,

есептік сан есімге -ыншы, -інші, -нші, -нші жұрақтары жалғану арқылы болатын сан есімді реттік сан есім деп аталады екен. IV. Сергіту сәті. Бір, екі, үш, Бойға жинап күш. Жалқаулықты тастаймыз, Жаңа сабақ бастаймыз. 2. Оқулықпен жұмыс.

409-жаттығуды орындау. Мэтінді оқып, сан есімді теріп жазу, оларға сұрақ қойып салыстыру.

VI. Өтілген жаңа сабақты тест сұрақтары арқылы бекіту.

Бір, ат, тоғыз, парта, бесінші, түйме. №2 Жеті сөзі қай сөз табына жатады?

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Етістік.
   
3. 
   Сан есім.
   
4. 
   Сын есім.
   

Кім? неше? нелер? қайтті? нешінші? №4 Қанша сұрағына жауап беретін сөздердің астын сыз.

Екі алма, қызыл гүл, екінші орын.

VII. Сабақты қортындалау мына сұрақтар бойынша іске

• 
  Сан есімнің дегеніміз не?
  
• 
  Сұрақтары қандай?, Мысал келтір.
  
• 
  Сан есімнің қандай түрлерімен таныстық?
  
• 
  Есептік және реттік сан есімдердің сұрақтарын айт?
  
• 
  Есептік және реттік сан есімдердің айырмашылығы неде?
  Мысал келтір.
  

IX. Үйге тапсырма: Есептік және реттік сан есімнің ережесін оқып,

411-жаттығуды жазып, реттік сан есімдерді сөз құрамына талдап келу тапсырылады.

Қорыта айтқанада, жас ұрпақтың рухани дүнеиесі мен ой-қиялын бірінші болып білім жарыныңымен нұрландыратын адам - бастауыш мектеп мұғалімі.

Қазіргі танда қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мақсатында мұғалімдер алдында қалай және нені оқыту керек деген сұрақтар туы заңды. Білімді толығымен ендіру, бағдарламаны толық үғындыру-әрбір мұғалімнің алдында түрған мақсат. Сондықтан казіріг екзеңде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңа көзқарастары шығуда, соған орай жаңаша бағдарламалар жасалып, оқытудың бағыттары беріле бастады. Сонымен бірі - бастауыш сынып оқушыларына арналған "Атамұра" баспасынан шыққан жаңа бағдарламаларға негізделген "Қазақ тілі" оқулықтары. Бұл оқулықтар жаңаша оқыту бағыттарын талап етеді.

Оқулық әдістері тек оқулықтағы берілген тапсырмалар мен жаттығуларға сэйкестеліне жасалуы қажет деген пікір қалыптасқан. Осыдан оқушы тек тапсырманы ғана орындауы қажет, басқа тапсырмалардың қажеті шамалы деген қағида шықты Бұл сабақта өту жұмысын бір тектес, бір сарынды етіп қойды. Балалардың сабаққа деген қызығушылығын төмендетіп, белсенділігін артыруға негіз-түрткі екендігі қазір барша әдіскерлерге аян. Түрткісіз сабақ шаблон секілді алдын - ала белгілі, пәнге деген қызығушылығын тудырмауы заңды.

Сондықтан, қазіргі кезеңде қазақ тілін оқыту әдістемесінің жаңа көзқарастары оған жаңаша әдіс-тәсілдерді қажет ететіні белгелі. Бү_л ретте алған қойылған бағдарламалық талаптарды бір-біріне бөле қарауға болмайды. Түпкі мақсат, тәрбиелік міндеттерге қоса, оқушылардың өз ойларын түжырымды да түшымды айтуға үйрету, сауатты да сындарлы жазып жеткізі алатын болуына қол жеткізу десек, ең алдымен олардың , сөздік қорын үнемі молайтып, тілдік түйсік-талғамын жетілдіре беруде бастауыш сынып мұғалімдірінің ететін еңбегі зор.

Мүндай нэтижеге мұғалім өзінің сабақ өту әдістерін үнемі жетілдіру, оны тиімді пайдалану арқылы қол жеткізеді. Қандай әдіспен өтсе де балаға бағдарламаға сай білімді сіңдіру түпкі мақсат. Сондықтан мұғалімдер казіргі кезеңдегі ғылым жетілдіктерін пйдалана отырып, әдіскерлердің ұсынған әдістерін саралай кел өзіне қажетін іріктеп алады. Әрбір әдіс тэжірбие түрінде сыналып, жинақталынып алынған нүсқау. Егер де мұғалім әдістерді дұрыс қолдана білсе, бұл әдістер тек оқушылардың пәнге деген қызығушылығын тудырып қана қоймай, сонымен қатар пәннің мазмұнын терең түсіріп меңгеруді, толыққанды білім мен тәрбие алуына, білім көрсеткіштерін арттыруды қамтамасыз етеді. Бірінші сынып оқулығында — қазақ тілінің дыбыстық заңдылықтары мен жүйесі жөнінде, лексика мен грамматиканың алғы шарттары ғана берілген.

Екінші сынып оқулығында - қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің заңдылықтарына жекелей тоқталып, грамматика мен емле үйретіле бастайды.Үшінші мен төртінші сынып оқулықтарында - бүкіл бастауыш мектепте үйретілуге тиіс материалдар толығымен оқытылып, жоғары сыныптардағы оқуға негіз жасалынады. Оқулықтардың осындай принциптеріне негізделе жасалуы - заман талабы. Лингводидактика -бүкіл тіл ғылымының психологиялық, педагогикалық заңдылықтарын өзіне жинақтайтын оқыту әдістері жиынтығы. Оған ең алғашқы болып, балдырғанадарға білім есігін ашып, оларды сабаққа, мектепке құрмет сезімін оятьш, сүйіспеншілігін қалыптасытыру жауапкершілігі жүктелеген. КГшкентай шэкіріттер мұғалімінің көмегімен оқудың, жазудың, сөйлем қүраудың, ойлау дағдыларын игере бастайды. Сөйтіп олардың әрқайсысының жан-жақты үйлесімді дамуына кең жол ашылып, мүмкіндіктер жасалады. Мектеп формасында атап көрсетілгендей мұғалім балалардың ұжымымен бірге өмір сүріп, жұмыс істеу қабілетін қалыптастыруына, олардың өз күш-жігерін қоғамға пайдалы, қажетті, жақсы оқу, еңбекке эзірлену, өзін үлгілі жасау, жасы үлкендерге көмектесу секілді істерге бағыттауына барынша көмектесу керек.

Дүниежүзі педагогтары айтып та, жазып та жүргендей балалардың оқуға ықласы болмаса, үлкендердің барлық ізденісі, идеялары бос қиялға айналады. Міне, сондықтан да мектеп формасы қүрылымы біркелкі, көңілсіз, шабытсыз өтетін сабақтарды бүзып, оны шығармашылық биікке көретуді талап етеді. Бү_л үшін, ең алдымен, мұғалім шығармашылық ізденісі биігінен көрінуі тиіс, ол әдістемелік тұрғыдан нені іздену, өсу жолында болуға міндетті.

Оқу еңбегі шэкірттерге, эсіресе, мектеп табалдырығын енді аттаған балдырғанадарға куаныш әкелуі керек. Білім жиынтығы оларды рухани байытып, балалардың қабілетін дамытуға, кішкентай болса да өздері үшін жаңалық ашуға, қиындықтарды жеңуге жетелеу тиіс.

Бастауыш сыныптарына дәріс беру, әрине өте жауапты, күрделі де, сонымен бірге қызықты жұмыс. «Елу жылда ел жаңаң жүз жылда қазан», - деп ата-бабаларымыз айтқандай, жаңа ғасырдың алғашқы жылында өмір сүріп отырмыз. XXI ғасыр емктебін өркендетіп, сапасын артыру - біздің мақсатымыз. Келешекте біздің елеміз басқа тэуелсіщ елдеремен терезесі тең болып өмір сүруі үшін қазақ балаларынын мектеп қабырғасынан - ақ жан-жақты білімді, тәрбиелі етіп шығару жолындағы басты тұлға — мұғалім. Сондықтан оқушыларға оқу-тәрбие жұмысын жүргізу барысынын басты міндеті сапалы сабақ беру.

Қазіргі жеткіншектерімізді өзге елдің емес, өз елінің мэдениеті, өнері, дәстүрі этнопедагогика элементтерін пайдалына отырып, «сегіз қырлы, бір сырлы», ары таза, өнегелі-өнерлі, сауатты етіп тәрбиелеу - әр ү_стаздың қасиетті парызы.

1. 
   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. 1975,390-бет.
   
2. 
   Сергалиев М.Синонимия синтаксических конструкций в
   современном казахском литературном языке. Автор. Доктор
   филол. Наук. Алма-Ата, 1987.
   
3. 
   Оралбаева Н, Мадина Г, Әбілқаев А. Қазақ тілі. Алматы, 1982.
   
4. 
   Балақаев М.Б. «О комбинированном управлении прямого
   дополнения в казахском языке». Тюркологический сборник. 1951,
   № 7, 37-6.
   
5. 
   Қазақ тілінің гармматикасы. Синтаксис. II. 1967. Балақаев М.,
   Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1971.
   
6. 
   Ә.Әбілақов. меңгерудің өзіндік ерекшеліктері, қазақстан мектебі,
   1965, №6; 37-6. ^;
   
7. 
   Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы, 1983, 37-6.
   
8. 
   Балақаев М.Б. «О комбинированном управлении прямого
   дополнения в казахском языке». Тюркологический сборник. 1951,
   № 7, стр.46.
   

мәнді жай сөйлем типтері. 1968.

12.Арғынов X. Қазақ тілі методикасы. Синтаксис, пунктуация. 1974. ІЗ.Сауранбаев Қазақтілі. Педучилищелерге арналған. 1953. Н.Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есімдіктер. 1963. 15.Сайрамбаев. Т. Есім пысықтауыш. Алматы, 1976. іб.Оралбаева Н, Мадина Г, Әбілқаев А. Қазақ тілі. (практикалық

курс). Алматы, 1964 ж. 164-6. 17.С.Аманжолов, А.Әбілқаев, И.Үйықбаев. Қазақ тілі грамматикасы.

Алматы, 1967, 7-8-6. 18.Ш.Әуелбаев, Қ.Қабиева. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы, 1969,

66-67-6. 19.Арғынов X. Қазақ тілі методикасы. Синтаксис, пунктуация. 1974,

21-22-6. 20.С.Аманжолов, А.Әбілқаев. Қазақ тілі VII класқа арналған, 1985,

31-32-6. 21.Қабиева Қ.Е. «Сөйлемдегі сөздердің байланысу нінде» 1965, 5-14-

б. 22.Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1971. 33-

35-6.

44-45-6.

25.Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. 1981,

12-13-6. 26.Қазақ тілінің грамматикасы, II том, Синтаксис, «Ғылым», 1967,

48-6. 27.Қазақ тілінің грамматикасы, «Ғылым» баспасы, II том, Синтаксис,

Алматы, 1967, 18-6.

28.Нұрмаханова Ә. Қазіргі қазақ тілі. 1982,133-6. 29.Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1977, 81-6. ЗО.Асылов ¥. Даналардан шыққан сөз. - Алматы: «Мектеп», 1978 ж

356 бет. ЗІ.Асылов Ү, М.Қ.Сұлтанғазина. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. —

Алматы: «Атамұра», 2000 ж 42 бет. 32.Асыл сөз. Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы - Алматы:

«Жалын», 1987 ж 24-34 бет. ЗЗ.Әлімжанов Д. Қазақ тілінде морфологияны оқыту методикасының

кейбір мәселелері - Алматы: 1972ж 59 бет. 34.Әуелбеков Ш, Қонақбекова Қазақ тілінен дидактикалық

материалдар. 2-сыныпқа арналған - Алматы: «Мектеп», 1984ж . З5.балақаев М.Қазақ тілі 2-сынып (оқулық) - Алматы: «Мектеп»,

1990. Зб.Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту методикасы. - Алматы:

«Мектеп», 1997 ж 42 бет. 37.Бастауыш мектеп 1997. №16, 17, 18, 19 бет. 38.Бэкірова «Қазақ тілі» оқулығына методикалық нүсқау - Алматы:

1987ж48бет. 39.Балақаев М, Әмірова Р. Қазақ тілі 3-сынып (оқулық) - Алматы:

«Мектеп», 1990 ж 57 бет. 4О.Бектаев К, Молдабеков К. Бастауыш сынып оқулықтары тесінің

сөздігі Шымкент обл. Баспаха 1990 ж. 41.Балақаев М.Б, Жұмабаев Ә.Е Қазақ тілі - Алматы: «Атамұра»,