Диплом жұмысының міндеттері

білімі мен қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық тұрғыдан толықтырады.

Диплом жұмысының практикалық маңызы

Диплом жұмысында ұсынылып отырған әдістеме оқушылардың қазақ тілінен алған білімін тереңдетуге және тілдік материалдарды дұрыс игеруіне ықпал етеді.

Диплом жұмысы кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I. Бастауыш мектепте грамматиканы оқытудың маңызы

Қазіргі жаңартылған бағдарлама бойынша окып жатқан бастауыш мектептерде жүргізілген бақылауларымыздың кортындысы мынаны көрсетті: оку бағдарламасында берілетін білім мазмұнын әдістемелік-психофизиологиялық Тұрғыдан негізделгеніне қарамастан, бастауыш класс оқушыларының бәрі бірдей тиісті дағдыларды меңгере аламаған. Олардың бәрі бірдей өз ойын грамматикалық Тұрғыдан сауатты бейнелеп айтып, немесе жазып бере алмайды. Әсіресе қазақ тілінің момрфологиялық жүйесінен берілетін ұғымдарды өз тарапынан іс жүзінде қолдана алмайды. Нақты айтқанда, тілдің морфологиялық заңдылықтарын жете меңгермеуге байланысты бастауыш класс оқушылары жазу не сөйлеу барысында жіберген қателердің жалпы сипаты төмендегідей болып шықты:

1. 
   Оқушылар сөздерге жалғауларды өз беттерімен дұрыс
   жалғай алмайды. Мысалы: Мәншүкті Кеңес Одағының
   батыры атағын берді. Дидардікі етігі кара. Дәптерге
   қабы жоқ. Ауылда барғанда түйе көрдім. Балдар
   бәріміз ойнадым.
   
2. 
   Өз беттерінше сөйлеу және жазу кезінде жұрнақтарды
   дұрыс пайдалану дағдылары калыптаспаған: Иттің
   кішкентай үйі бар (үйшік деудің орнына). Мысық
   айбаттады (айбаттанды, айбат шекті деудің орнына).
   
3. 
   Оқытылған морфологиялык ұғымдарды сөйлем күрау
   барысында пайдалана білмейді: Мен айттым Іңкәрға.
   Ойнадық Ерболатпен. Бүгін мектепке барамыз бесте.
   
4. 
   Сөз құрамы, біріккен сөздер туралы түсіндірілген
   ұғымдар жазу кезінде ескерілмейді: Таспақа көрдім.
   Қоспекенді (Қосмекенді) адам туралы кина көрдім.
   Ердөстік батыр болған. Мамам шаң солғаш алды.
   

5. Оқушылар жалпы есім мен жалқы есімді бір-бірімен
ажырата білмейді: Жазда қойлар бақтым. Ауылда
көлдер бар. Оларда балықтар көп. Балдар суға
шомылады. Малдар су ішеді.

6. Окушылардың сөздік қорын шағын. Білетін сөздерін өз

орнын тауып колдана алмайды, т.б.

Бұл аталған басты - басты себептердің кай-қайсысы да оку бағдарламалары мен окулықтарға емес, негізінен окыту ісіне қатысты.

Қазіргі оқыту ісі барысында колданылып жүрген негізгі әдістер төмендегідей:

1. 
   мұғалімнің сөзі;
   
2. 
   әңгіме әдісі (кейде мүны сұрақ-жауап әдісі деп те
   атайды);
   
3. 
   тілдік фактілерді талдау (байқату, грамматикалық
   талдау);
   
4. 
   жаттығулар орындату;
   
5. 
   көрнекі құралдарды пайлалану (сызбалар, кестелер,
   суреттер, компьютер, т.б.);
   
6. 
   кітаппен жұмыс істеткізу;
   
7. 
   топсеруен (әкскурсия).
   

Жоғарыда атап өткеніміздей, бастауыш класс окушыларына грамматикалық ұғымдарды меңгертуде тусіндіргенді қайталап айтып беруге (реподуктивті) баулу әдісі ойдағыдай нәтиже бермейді. Бү_л әдіске машықтанған оқушылар көбінесе грамматикалық ұғымдарды жаттап, еске сақтауға бейім болады. Ал жаттап алған білім мен дағдының көп уақыт өтпей-ақ үмтылатыны, оқушылардың күнделікті тұрымысында пайдаланбайтыны белгілі. Сондықтан әдіскер-ғалымдар бастауыш кластарда грамматикалық ұғымдарды меңгерту үшін қолайлы әдістемелік жағдайлар жасау қажеттігін көптеп айтып жүр. Мұндай әдістемелік жағдайлардың бірнеше түрі белгілі:

1. 
   Оқушылардың белсенді ойлау қызметін іске қосу. Бұл
   әдісті «проблемалық әдіс» деп те атайды. Кез келген жаңа
   грамматикалық ұғымды меңгеру барысында оқушылардың
   психо=физиологиялық қабылдау мүмкіндіктеріне карай проблемалық
   жағдай туғызу мұғалімінің шеберлігіне байланысты. Әсіресе берілген
   грамматикалық ұғымды пысықтау үшін орындалатын жаттығулырды
   немесе үлестірмелі қима қағаздарды қызықты әрі түрліше епіп
   пайдалануға болады.
   
2. 
   Сөзге немесе сөйлемге қатысты оқушылардың саналы
   лингвистикалық көзкарасын дамыту. Басқаша айтқанда, оқушыларға
   бастауыш кластарға берілетін грамматикалық ұғымдардың бәрі ең
   бсаты мақсатқа - олардың өз ойларын дұрыс, әсерлі баяндай білу
   қабілетін дамыту мақсатында бағындырылуы қажет. Мәселен, балалар
   күнделікті тәжірибесінде өз беттерімен сөйлеу немесе жазу кезінде
   заттын сынын білдіретін сөзді сол заттын атын білдіретін сөздің
   алдына қою керек екенін іштей біліп отырғаны дұрыс. («Жамилада
   қалам қызыл бар» деп емес, «Жамилада қызыл қалам бар» деп).
   
3. 
   Өтілген грамматикалық ұғымның айқын және көмескі
   белгілерін маңгерту. Мысалы, «Кім? не? сұрақтарына жауап беретін
   сөздер» тақырыбын өткенде, окушылар бұл сұрактарды нақтылы
   

заттардың немесе адамдардың атын білдіретін сөздерге дұрыс қояды да, дерексіз атауларға кездескенде шатасып қалады. Мысалы, уақыт, жел, күн, дауыл, т.б. сөздерді заттын атын білдіріп тұр деп ойлайды.. Немесе «Не істеді? неғылды? кайтті? сұрақтарына жауап беретін сөздер» тақырыбын өткенде, «жатыр, отыр, сүрады, жанды, деген сияқты нақтылы қимыл байқалмайтын сөздерге бұ_л сұрақтарды коймайды. Сондықтан грамматикалық ұғымға қатысты осындай дерексіз сөздердің белгілеріне арнайы тоқталып өту қажет.

4. Жаңа меңгерген грамматикалық ұғымды бұрын өтілген ұғымдар жүйесімен байланыстырып отыру. Бұл әдісті берілген білімді жинақтап отыру әдісі деп айтуға болады. Мысалы, «Сөз таптары» окып үйрену барысында негізігі есімдердің төмендегідей сызбасын оқушылардың естеріне салып койған артық емес.

5. Жаңа грамматикалық ұғымды түсіндіру үшін
оқушылардың бұрынғы білімдері мен дағдыларына сүйеніп отыру.

Жаңа тақырыпты меңгертудің өткен сабактардағы мағлұматтарды ұмытпауына, оны жаңа ұғыммен байланыстыра білуіне жағдай туғызады.. Екіншіден, бұрынғы дағды жаңа тақырыпты игеруді жеңілдетеді.

6. Грамматикалық ұғымдарды көрнекі құралдар көмегімен
меңгерту. Бұл әдісте мұғалімнен ерекше шеберлікті талап етеді.
Тақырыптың сипатына байланысты көрнекі құралдар түрлендіріліп
пайдалану қажет. Бастауыш кластарда тілдің морфологиялық жүйесін
оқытуда қолданылатын көрнекі күралдарды (кесте, сызба, әріптер, не
сөздер кассасы, үлістіремелі қима қағаздар және компьютерге
арналған перфокарталар, т.б.) қолданылуы мақсаттарына қарай үш
топқа бөлуге болады:

1. 
   жаңа тақырыпты түсіндірер кезде балаларға
   тілдегі құбылысты байқатуға, проблемалык
   жағдай туғызуға арналған күралдар;
   
2. 
   берілген ұғымды пысықтауға , балалардың іс
   жүзілік дағдыларын дамытуға арналған
   кұралдар;
   
3. 
   берілген грамматикалық ұғымдарды
   жинақтауға арналған құралдар, т.б.
   

Көрнекі құралдар кандай мақсатка арналса да, олардың айқын, әдемі, қолдануға ыңғайлы болғаны дұрыс.

Жалпы окушыларға тілдің грамматикалык жүйесін меңгерту балаларды дерексіз ұғымдар туралы ойлауға баулуды талап етеді. грамматикалық ұғымдар дегеніміз - сөздерге, сөз тіркестеріне, сөйлемдерге, қосымшаларға т.б. қатысты белгілерді дерексіздене отырып жинақтап, жүйелеуі. Сондықтан грамматикалық ұғымдарды, оның ішінде тілдің морфологиялық жүйесін оқыту бастауыш класс оқушыларының психо=физиологиялық мүмкіндіктерін анық білуді қажет етеді. Атап айтқанда, олар:

1. Балалардың қабылдау мүмкіндігінен артық ұғымдарды
түсіндіруге болмайды.

2. 
   Берілген ұғымды тым қарапайымдандырып, немесе қайта-
   қайта түсіндіріп, оқушылардың белсенді таным қабілетіне кедергі
   жасауға да болмайды. Мұндай жағдайда олардың сабаққа
   қызығушылығы күрт кеміп, белсенділігі төмендейтіндігін психлог
   мамандар ашық айтып жүр.
   
3. 
   Берілген материалдардың мазмұнына орай, оқушылардың
   психо=физиологиялық мүмкіндіктеріне байланысты сабактың
   құрылымын, оқыту әдістерін түрлендіріп отыру қажет. Тиімді әдісі
   табылмаса, кез келген қарапайым ұғымның өзін оқушылар ауыр
   

қабылдайды, тіпті түсінбеуі де мүмкін. Ал қандай да бір күрделі ұғымды оқушыларға ыңғайлы әдісі тауып жеткізуге болады. Көптеген әдіскер-ғалымдардың дәлелдеп көрсеткеніндей, бастауыш клас оқушылдарына грамматикалық ұғымдарды меңгертудің бір жолы ойын әлементтері бар жұмыс түрлерін көп пайдалану. (Мұның нақты мысалдарына сабақ үлгілерін бергенде тоқталамыз.)

II. Бастауыш мектеп оқушыларына сан есімді меңгертудің психо- педагогикалық ерекшеліктері

Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпараттар тасқынынан оқушыларды ұлттық сана-сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін қажетті деректерді оқыту процесіне енгізу әрбір қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы керек. Бұл үшін қазақ тілі сабақтарында оқушыларды сан есімді оқыту арқылы халық педагогикасының алтын қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындату қажет.

Ж.Б. Қоянбаев пен Р.М.Қоянбаевтар халық педагогикасының мақсатарына мыналарды жатқызады: « Халық педагогикасының мақсаты бірнеше ғасырға созылған халық тәжірибесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты, өмірге дайындау, өнер-білімге баулу,бүкіл елдің қамын ойлау сияқты ең жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу. ... Халық педагогикасының негізіне халық ауыз әдебиетінің шығармалары, әтнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық ойындары, үйелмен тәжірибелері т.б.» жататындығын атап көрсете келе, халық педагогикасының оқушыларды тәрбиелеудегі роліне айрықша тоқталады: « ... халық өзінің тарихы мен тәжірибесін жалғастыратын жас түлектерді ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен тәсілдерін қолданып, өмір тәжірибесі сынынан өткен әдептілік, сыпайылық, адалдық, инабаттылық, іскерлік, мейірімділік, қайырймдылық, еңбек сүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қасиеттерді олардың бойына екті»

Сондықтан қазақ тілін сан есімді оқыту арқылы меңгерту барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерінің жетілуіне негіз болады.

Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде ,рухани дамытуда сан есімді оқытуда кеңінен қолдануға болады. Себебі, сан есімді оқыту барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, өз ойларын қысылып - қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына , рухани жан- дүниесінің толысып жетілуіне зор ықпал етеді.

Демек қазақ тілі сабағында сан есімді оқытуды тиімді қолдана отырып, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіру, жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру қажет. Себебі сан есімді оқыту кезінде оқушылар өздерін еркін сезініп, үжымды сыйлауға , өз ой-пікірін дәлелдеуге үйренеді. Сондықтан сан есімді оқыту арқылы қазақ тілін оқыту процесін «... ізгілендірудегі басты мақсат — оқушыларды

ұлттық және адамзаттық қүндылықтар арқылы дамытуға, мәдени дағдыларды игеруге, өзіне және өзгелерге жауапкершілікпен қарауын қалыптастыруға назар аудару »

Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз халқын сыйлауға , туған тілін құрметтеуге үйретеді. Бұл оқушылардың бір-бірімен қарым - қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен қарауды, әдеп сақтауды , сыпайы сөйлесуді қалыптастырады, нәтижеде балалардың тіл мәдениеті жетіледі.

Жоғарыда айтылғандар — бастауыш сыныпта қазақ тілін сан есімді меңгертудің басты педагогикалық талаптары . Бұл талаптарды орындауда мұғалім әдістемелік жағынан шебер, қазақ тілінің тілдік құрылысын жете меңгерген, әдеби тілде өз ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болуы тиіс

Бастауыш' сыныпта сан есімді меңгерту сабақтары білім беру мазмұны мен оқытылатын білім көлеміне, оқушылардың қазақ тілінен білім мен дағдыларды игертудегі негізгі дидактикалық принциптер мен оқыту әдіс- тәсілдеріне т.б. дидактикалық теорияларды негізге алады.

Дидактиканың негізгі заңдылықтарын, оқытудың мазмұны мен әдіс-тәсілдерін, теориялық білім мен практикалық дағдыларды берудегі негізгі принциптерді айқындауда Я.А.Коменский, И.Песталоққи, Ф.Дистервейг, К.Д.Ушинский, А.БайТұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Д.Әлімжанов, Ы. Маманов, Ә.Исабаев, Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев, Ю.К. Бабанский, Б.П. Есипов, М.А. Данилов, Л.В. Занков, М.Н.Скаткиндердің алатын орны ерекше

Ғалымдардың еңбектерінде дидактиканың негізгі қағидалары мен үстанымдары жан-дақты талданып, мазмұны мен оқыту процесінде алатын орны көрсетілген.

Дидактикада оқыту әрекетінің формалары, оқыту мазмұны мен мақсат-міндеттері бір жүйеге біріктіріледі. Оқушыларға білім мен тәрбие беруде Тұрлі дидактикалық заңдылықтар мен ережелер өзара бірлесіп жұмсалады, ішкі тәртіпке бағындырылады.Сабақта Тұрлі оқыту әдістері мен тәсілдері ретпен жұмсалуы қажеттігін айқындаған дидакт Я.А.Коменский оқытудың нәтижелігі білімдік материалдар тәртіппен берілуі керектігі жөнінде былай пайымдайды: «Білімнің негізі зат пен құбылыстың өз табиғатынан алынсын. Үстаз аз сөйлеп, шәкірт көп үйренетін болсын. Тәртібі жоқ мектеп сусыз диірменге үқсайды. » .

Я.А.Коменскийдің жолын қуып, оның оқыту жөнінде айтқан пікірлерін дамытқан К.Д.Ушинский дидактикалық заңдылықтар басқарылатын жүйеге біріктірілуі қажет деген көзқарас үстанады: «... Тек жүйе ғана бізге өзіміздің білімімізді бақылауымызға толық мүмкіндік береді. Үздік-үздік өзара байланыссыз білім сырты бүтін, ішіндегі заттарын қожайынның өзі таба алмайтын, шашылған қоймаға ұқсайды ».

К.Д.Ушинскийдің педагогикалық еңбектерінде көрнекілік, ғылымилық, оқыту мен тәрбиенің бірізділігі дидактикалық принциптер мен әңгімелесу, талдау, жинақтау, салыстыру, жаттықтыру әдістерін кеңінен пайдаланғаны көрінеді.

Ы.Алтынсарин қазақ мұғалімдеріне оқушыларға тілдік материалдарды үйрету барысында «әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіруде... баланың барлық қабілеттерін жаттықтыру ... және оған өз бетімен жұмыс істету керек »-, деген құнды пікір айтып, оқытуда түсініктілік, көрнекілік, жаттығу, өз бетінше оқыту принциптерін қолданғаны байқалады.

Д. Әлімжанов пен Ы.Маманов қазақ тіліне байланысты таңдалған материалдардың көлемі мен жүйесіне қарай білім беруде, мұғалім беру әдістерінің ең қүнды, ең тиімді Тұрлерін пайдалану керектігін атап көрсете келе, әдістерді пайдалану барысында дидактикалық принциптерге сүйенеді деқ, мынадай дидактикалық принциптерге айрықша тоқталады: ғылыми, жүйелі, қөрнекілік, саналылық пен белсенділік, теорияның практикамен байланысы, жеке оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру принциптері »

Ә. Исабаев мұғалім дидактикалық принциптерді іске асыру түхында негізінен, екі түрлі принциптің: біріншісі, оқушылардың оқу материалдарын саналы түсінуін, оған оқушының белсенді қатысуы, екіншісі, мұғалімнің белсенділігі тұрғысынан сабақты көрнекі құралдармен, жүйелі түсіндіруін орындалатынын байқайтындығын атап көрсете келе, қазақ тілі сабақтары төмендегі принциптер бойынша жүзеге асуы керек дейді: Ғылыми, жүйелі, көрнекілік, теорияны практикамен байланыстыру, түсінуге жеңіл қолайлылық, оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру принциптері

Ғалымдардьщ қазақ тілін оқытуда басщылыққа алынатын негізгі дидактикалық принциптерді айқындауы әдістеме ғылымына қосылған елеулі еңбек болды. Бүгінгі күнге дейін мұғалімдер осы принциптер арқылы қазақ тілі сабағын үйымдастырып, өтуде. Бұл ғалымдардың пікірлерінің қазірге дейін қүнын жоймағанын көрсетеді.

Дидактикалық принциптер қоғамның дамуына және қазақ тілі ғылымының жетілуіне, озық тәжірибелі мұғалімдердің тәжірибелеріне қарай үнемі өзгеріп , жетіліп отырылады. Бүгінгі заманға байланысты дидактикалық принциптер оқушылардың логикалық, шығармашылық қабілеттерін жетілдіретін, олардың рухани дүниесін ізгілендіретін, тіл мәдениеті мен сөйлеу әдебін саналы қалыптастыратын, мұғалім мен оқушылардың арасындағы қарым қатынастың гуманизм тұрғысынан жүргізетін оқыту мазмұны мен мақсатын, сабақты ұйымдастыру түрлері мен қолданылатын әдіс-тәсілдерді айқындайды.

Бастауыш сынып сан есімді оқыту процесі төмендегі дидактикалық принциптерді басшылыққа алып жүргізілді:

1. Оқытудың ғылыми принципі бойынша оқушыларға сан есімді оқытуда берілетін білімдік, танымдық материалдар қазақ лингвистикасының қол жеткізген үхтанымдарына сай болуы керек. Оқулықта берілген материалдар ғылыми стильмен оқушыларға түсінікті етіп жазылуы қажет. Бұл үшін оқушыларға игертілетін білімнің дәлдігі, тақырыптар мен терминдердің анық болуы талап етіледі. Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілін меңгертуде тілдік

материалдар тіл біліміне сүйеніліп сүрыпталды. Бү_л жерде екі талап орындалуы қадағаланды. Біріншісі, сан есімді оқыту арқылы тілдік материалдар білім стандартында белгіленген міндетті деңгейден жоғарылатып берілді, қазақ тілі сабақтары тереңдетіліп оқытылды. Мысалы, бастауыш сынып қазақ тілі оқулығында синонимдер туралы түсінік қалыптастыру барысында синоним сөздердің мағыналық реңктері әр түрлі болатынын, ару, сүлу, ажарлы, көрікті, келбетті, көркем, сүйкімді сөздерінің өзара мағыналас болатынын түсіндіре

келе, ару сөзінің мағыналық дәрежесі басқа сөздерге қарағанда жоғары екендігін жан-жақты мысалдар арқылы үғындыру балалардың білімі оқулық көлемінде қалмауына әсер етіп, шәкірттердің пәнге қызығушылықтарын оятады. Екіншісі, бастауыш мектепте қалыптасқан тілдік білімдері жетілдірілдіОсыған орай оқушылардың сөз таптары мен сөйлем туралы теориялық және практикалық дағдылары мен біліктерін еске түсіріліп отырылды. Әрбір сабақта сан есімді өткен кезеңде уақыт өлшеміне байланысты

бір-екі мысалдар арқылы қайталанды. Бұл оқушылардың тілдік дағдыларын еске түсіруіне көмектесумен қатар оларды сөздерді дұрыс тіркестіруге, сөйлемді нақты құрауға үйретті. Сондықтан мұғалімдерден оқушылардың игерген білімдерін практикада жиі қолдануына жағдай жасауы талап етілді. Бұл балалардың танымдық, білімдік қабілеттерін жетілдіреді.

2. Оқытудың жүйелік принципі дегеніміз оқушыларға сан есімді оқытуда игертілетін білім, дағды және біліктер өзара ішкі тәртіппен бір-бірімен сабақтаса байланысып, тілдік материалдарды белгілі бір ретпен берілуі. Бұл жалпы білім беретін бастауыш мектептерде оқытылатын қазақ тілінен меңгертілетін тілдік материалдардың бір-бірімен тығыз байланыста, бір жүйеге біріктірілгендігін көрсетеді. Қазақ тілін меңгертуде жүйелік принципі, біріншіден, сан есімді оқыту тапсырмалары қазақ тілі оқулығында берілген тақырыптар мен білім мазмұнына сәйкестілігімен, екіншіден, сан есімді оқыту тапсырмаларды орынды қолдануымен, үшіншіден, оқушылардың сөйлеу тілі, шығармашылдық қабілеттерінің біртіндеп дамуына сай етіп құрастырылуымен анықталады.

• 
  Оқытудың көрнекілік принципі бойынша оқушылардың қазақ тілін меңгеру сапасын көтеру, игерген білімдерін жадыда берік сақтау қабілеттерін жетілдіру барысында плакаттар, кеспе қағаздар, муляждар, портреттер пайдаланылады. « Осы сияқты көрнекі құралдарды әрбір сабақта қолданып отыру оқушылардың қазақ тілінен алған білімі мен нақты ойларын дәл, анық етіп пікірлерін пайымдауға септігін тигізеді. Оқушылардың дұрыс сөйлеуін қамтамасыз ете отырып, дәл сөйлеуге, нақты баяндауға баулиды» -, деген Ә.Исабаевтың пікірін негізге ала отырып, қазақ тілі сабағында көрнекі құралдарды барлық тақырыптарға сәйкестендіріліп пайдалану керек. Осыған орай бастауыш сыныпта қазақ тілін сан есімді меңгерту барысында төмендегі талаптар ескерілуге тиіс:
  
• 
  а) көрнекі құралдар игерілетін білімнің толық және анық болуын
  қамтамасыз етуі;
  
• 
  б) көрнекі құралдардың өтілген тақырыптарға сәйкестендірілуі;
  
• 
  в) көрнекі құралдар оқушылардың бақылағыштық және
  ізденімпаздық қабілеттерін жетілдіруі;
  
• 
  г) көрнекі құралдар өтілген материалдардың сапалы және терең
  меңгерілуіне септігін тигізуі,
  
• 
  д) көрнекі құралдар оқушылардың жас ерекшеліктеріне, психикалық
  қабілеттеріне сай болуы керек.
  
• 
  Осы аталған талаптар орындалған кезде ғана оқушылар қазақ тілінің заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктерін сапалы меңгереді.
  
• 
  Теория мен практиканың байланысы принципі тұрғысынан
  тілдік материалдарды терең меңгертумен қатар игерген білім, дағды
  мен біліктерін тілдік қарым-қатынаста орынды пайдаланып,
  оқушылардың дұрыс сөйлеуін қалыптастыру көзделді. Қазақ тілі
  сабағында сан есімді оқыту тапсырмалары біріншіден, оқушылардың
  продуктивті ойлау қабілеттері жетілдіріледі, екіншіден, олардың
  сөздік қоры молайтылып, тілі дамытылады, үшіншіден, диалогтық
  сөйлеумен байланыстырыла монологтық сөйлеу қабілеттері
  қалыптастырылады, төртіншіден, қиялы дамытылып, шығармашылық
  қабілеттері жетілдіріледі, бесіншіден, сөйлеу әдебі туралы түсініктері
  нығайтылып, тіл мәдениеттері арттырылады, алтыншыдан, тілдік
  қарым-қатынасқа еркін түсіп, өз ойын, пікірін, көзқарасын дәл
  жеткізеді.
  
• 
  Оқытудың саналылық пен белсенділік принципі бойынша
  оқушыларға қазақ тілінің ережелері негізгі заңдылықтарын
  жаттанды емес, сапалы түсіндіру көзделді. Дұрыс ұйымдастырылған
  сабақ оқушыларға сапалы білім беріп, олардың өтілген
  материалдарды саналы ұғынуына мүмкіндік береді. Оқушылардың тілдік материалдарды саналы түсінуіне оның сабақ барысындағы зейініне тікелей байланысты. Мұғалім сабақты қызықты өтіп, бала зейінін өзіне аудара алса ғана оқушы білімді толық игереді. Меңгерілген білімдері мен дағдыларының негізінде окушылардың өзіне деген сенімі артып, сабаққа белсене арласады. Игерген білімдерін практикада дұрыс қолданады. Осының негізінде оқушылардың білімді саналы меңгеруі мен белсенділігі арасында тікелей байланыс туады.
  

Демек қазақ тілі сабағында сан есімді оқыту тапсырмалары оқушылардың тілдік материалдарды саналы түсінуіне және олардың сабаққа белсене қатысуына оң ықпал етеді.

6. Жеңілден ауырға қарай, оңайдан қиынға қарай принципі мұғалім оқыту барысында әрбір оқушының таным мүмкіндіктеріне, материалдарды' игеру қабілеттеріне, ойлау қабілеттерінің даму деңгейіне назар аударуы керек. Сыныптағы барлық оқушылардың жасы шамалас болғанымен, олардың мінез-құлықтары, жалпы психикалық қабілеттерінің дәрежелері бірдей болмайды. мұғалім осыны ескере отырып, оқушылармен жеке жұмыстар жүргізіп, білімі төмен балаларға жеңіл тапсырмалар беріп, кейінірек оны қиындату арқылы деңгейлеп көтеруі керек. Мұндағы мақсат — « ...баланың шамасына қарай, таным белсенділігіне ықпал жасау, оқушының жалпы дамуын тездетуге әсер... » ету

Бастауыш сынып сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы меңгертуде тапсырмалар алғашқыда жеңілден басталып, бірте-бірте қиындатылды.

8. Оқытудың қатысымдық принципі бойынша бастауыш сынып оқушыларының игерген білімдері практикалық өмірде, тілдік қарым - қатынаста орынды қолдануды үйрёту көзделді. Мұғалім бү_л үстаным бойынша оқушыда, біріншіден, басқа біреудің айтқан сөзін тыңдап, дұрыс үғу, екіншіден, өз ойын бүкпесіз, жасқанбай, анық әрі дәл жеткізе білу, үшішіден, оқулықтағы материалдар мен көркем әдебиеттерді оқып, түсіну, төртіншіден, өзінің ой-пікірін толық жазып жеткізу, бесіншіден, тілдік қарым-қатынаста сөйлеу әдебін сақтау қалыптастыруы қажет. Сөйлесім әрекетінің жоғарыдағы бес түрі өзара сабақтаса байланысып жатыр.Осы үстаным арқылы оқушылардың тіл мәдениеті жетіліп, жеке тұлғалық қабілеттері дамиды. Себебі оқушыны ана тілін жетік білуге, тіл мәдениетінің жоғары болуына дағдыландыру — ертеңгі үрпақты ұлттық сана-сезімде тәрбиелеп тәрбиелеп шығарудың негізгі құрамдас бөлігі.

Жоғарыда қарастырылған оқытудың дидактикальщ принциптер бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағьщда сан есімді оқыту тапсырмаларды қолданудың педагогикалық негіздері болып табылады.

Бастауыш сынып сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы меңгертуде психология ғылымының жетістіктеріне сүйенбесе болмайды. Психология ғылымы оқушылардың психикалық қабілеттерін, ой-санасының даму заңдылықтарын, іс-әрекеттерінің обьективті заңдарын және қабылдау, түйсіну, ойлау, байымдау, қиялдау психикалық құбылыстарының даму жолдарын зерттейді. Сондықтан сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы қазақ тілін игертудің психологиялық негізіне мұғалімнің сабаққа психологиялық дайындығының болуы, яғни үстаздың сабақты оқушылардың жас ерекшеліктері мен материалдарды меңгеру қабілеттерін ескере отырып, қызықты әрі тартымды өтуі және оқушылардың білімді игеру қабілеттерінің қалыптасу деңгейлері жатады.

Психология ғылымында еңбекті оқу және еңбек секілді адам іс-әрекетінің бір Тұрі ретінде таниды. Психолог ғалымдар іс-әрекеттің өзіндік ерекшеліктерін, оның құрамдас бөліктерін, анықтамасын айқындауда түрлі көзқарас білдіреді.

Психолог-ғалым Т.Тәжібаев: «Адам психологиясының сипаттамасын беру үшін оның іс-әрекетінің басты-басты белгілерін атап өткен жөн. Осындай айрықша сипаттардың бірі — адамның дүниедегі заттарға, құбылыстарға, еңбек обьектісіне , оның процесіне назар соғуы, зейін қоюы, әр уақыт адам санасының бір затқа, құбылысқа, болмысқа бағыт алып » отыруын іс-әрекет деп таниды [...107]. Ғалымның пікірі іс-әрекеттің анықтамасын жан-жақты ашып көрсеткен пікір.

В.В.Давыдов адамның қоршаған өзгертуге арналған практикалық қимылын іс-әрекет деп таниды: « Деятельность — әто практическое преобразование общество человеком обьективного мира». Ғалым іс-әрекетті іштей мынадай бөліктерге жіктейді образ — зат ( предметность) — мағына ( смысль) — іс-әрекет (действия) жіктейді [...10]

Бірқатар психолг ғалымдар іс-әрекеттің мынадай құрамдас бөліктерін атап көрсетеді:

1. 
   Мақсат— құрал — нәтиже ( Л.С.Выготский, С.Л. Рубинштейн)
   
2. 
   Іс-әрекет — қимыл — нәтиже(А.Н.Леонтьев)
   
3. 
   Тұрткі — норма — білім — дағды — құрал ( М.С.Кветной)
   
4. 
   Мақсат — себеп — дағды — нәтиже — іс-әрекетпен нәтиже
   арасындағы байланыс (А.А.Люблинская)
   

Қазақ тілі сабақтарында қолданылған сан есімді оқыту тапсырмалары барысында оқушылардың іс-әрекеті деп — балалардың бүтіндей ақыл-ой, теориялық білімдері мен практикалық дағдылары арқылы алдына қойылған проблеманы шешу барысында қолданылатын әрекеттер тобын айтамыз. Оқыту барысында дұрыс ұйымдастырылған сан есімді оқыту тапсырмалары ғана оқушылардың мақсатқа жету керек деген мотивтерш қанағаттандырып, осы арқылы оның басқа психикалық қабілеттерінің дамуына ықпал етеді. Себебі, оқушылардың мақсатқа жету тілегін ішкі және сыртқы түйсіктер туғызады , ал орындалатын іс-әрекеттер қимыл түйсіктері арқылы реттеліп отырылады. Түйсіктері арқылы оқушылар сыртқы дүниемен әсерленеді, осы әсердің негізінде оған жауап береді. Түйсіктер оқушылардың¹ көру, қабылдау, есту, әмоқиялық жай-күйімен тығыз байланысты. Сондықтан, дұрыс үйымдастырылған сан есімді оқыту тапсырмалар оқушылардың бірнеше түйсігіне бір уақытта әсер етіп, тілдік материалдарды саналы қабылдауына, түсінуіне, игеруіне ықпал етеді. Осы арқылы сан есімді оқыту тапсырмалары шәкірттердің « жақын даму аймағымен » байланысқа түседі.

Демек сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы оқушылардың ауызша тіл дамыту арқылы олардың псикалық қабілеттері проқестерін дамытуға болады. Бұл үшін сан есімді оқыту тапсырмалары қолдану барысында оқушылардың көру түйсіктеріне көрнекі құралдарды пайдалану, есту түйсіктерін дамыту үшін мұғалім жағымды дауыспен, бір сарында сөйлеуі керек. Сабақтың қызықты өтуі оқушылардың әмоқионалдық күйін бей-жай қалдырмайды, әмоқиясы шарықтау шегіне жеткен оқушылар сабаққа белсене қатысып, өтілген материалдарды талдауға жарыса қатысады.

Оқушылардың қазақ тілінен тілдік материалдарды меңгертуі алдымен олардың өтілген материалдарды қабылдаудан басталды . Қабылдау- бірнеше түйсіктер арқылы заттар мен құбылыстардың адам миында бейнеленуі.Қабылдау ойлаудың байымдау және ой қорыту актілерімен тікелей байланысты. Оқушы алдымен талдау және жинақтау ойлау операциялары арқылы игерген білімін байымдайды, ал топтастыру, қорыту, жалпылау ой операциялары көмегімен игерген білімнің негізгі ерекшеліктері мен өзіндік белгілері туралы ой қорытады.осы арқылы оқушыларда өтілген тілдік материалдар туралы ү_ғым қалыптасады.

Ой — сөйлеу арқылы жарыққа шығады. Тіл арқылы алам баласы өз ой-пікірін басқа біреуге жеткізеді. М.Жұмабаев ойдың жарыққа шығатын екі жолы бар екендігін атап көрсете келе , тіл арқылы адам өз ойын толық жеткізеді дейді: « Жанның жайын жарыққа шығару үшін, жанның сырын сыртқа шығару үшін адамның екі құралы бар — біреуі ым — мимика, біреуі сөз. Мимика дегеніміз жанның сырының дене арқылы сыртқа білінуі ( бас изеу, күлу, жылау сықылды) . Ым сынын әркім үғады. Бірақ ыммен бар нәрсені үқтырып болмайды. Ым — ішкі сезім « тілі». Ым арқылы ойды жарыққа шығару мүмкін емес. Ойдың тілі — сөз. Біз сөз арқылы неше түрлі ойымызды сыртқа ойларын біле аламыз. »

Ғалымның пікірі ой мен тіл өзара бірлікте қолданылады. Сондықтан оқушыларға тілдің заңдылықтарын ұғындыру арқылы олардың ойлау л-абілеттерінде дамытуға болады.

Оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту үшін сан есімді оқыту тапсырмалары проблемалық сипатта беру қажет. Адамның миы бір проблеманы шешу барысында белсенді жұмыс істейді. Бұл ойлау қабілеттерінің жетілуіне ықпал етеді. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілеттерін жетілдіруде әсіресе сан есімді оқыту тапсырмалардың маңызы ерекше. Бірақ, оқыту процесінде сан есімді оқыту тапсырмалардың барлығы оқушылардың ойлау қабілеттерін жерілдіреді деген ой тумау қажет. Мұғалім сан есімді оқыту тапсырмаларды оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытатындай етіп түзуі , сондай-ақ сабақта сан есімді оқыту тапсырмаларды орнымен пайдалануы тиіс. Мұнда мынадай мәселелерді:

1. 
   Сан есімді оқыту тапсырмалардың оқушыларды
   ойландыруға итермелеуін;
   
2. 
   Тапсырмалардың проблемалық сипатта түзіліп, оқушылар
   белгісізді өздері табуын,
   
3. 
   Оқыту процесінде тапсырмаларға неғүрлым көп оқушы
   қатысуын;
   
4. 
   Сан есімді оқыту тапсырмалар оқушылардың жас
   ерекшеліктеріне сай құрылуын қадағалау керек.
   

Демек оқушылардың еркін, танымдық белсенділігін тәрбиелеуде дидактикалық ойындарды қызғылықты өту қажет. Осы арқылы мұғалім оқушылардың зейінін өзіне қаратып, олардың ынта-жігерін бір мәселеге жұмылдырады.

Қазақ тілі сабақтарында өтілген тілдік материалдарды оқушылардың саналы меңгеруіне олардың зейіні ерекше роль атқарады. Оқушылардың зейінін ескермей дидактикалық ойындарды арқылы қазақ тілін меңгерту нәтижелі болмайды. Сондықтан мұғалім сабақта дидактикалық ойындарды орынды пайдаланып, олардың зейінін өзіне аударту қажет. 10-12 жасар оқушылар зейіні Тұрақталып, назарын оқуға аударуымен ерекшеленеді. Бұл кезең оқушыларға оқудың қаншалықты мәні бар екендігін үғындырып, сабақта дидактикалық ойындар өзіне аудартудың оңтайлы кезеңі. Қазақ тілі сабағында қолданылатын ойындарды мұғалім күн ілгері іріктеп, арасынан проблемалық сипатта түзілген қызғылықты ойындарды таңдап алуға тиіс. Ойындар қызғылықты болған жағдайда ғана балалар ойын процесінде бүкіл білімін, бар күш жігерін бір арнаға тоғыстырады. Бұл үшін мұғалімдер оқушы зейінін өзіне аударту үшін мынадай талаптарды орындауға тиіс:

1. 
   Жаңа берілетін сабақты баланың білетін мағлұматымен
   ұштастыру;
   
2. 
   Тиісті таныстыру арқылы сабақтың мазмұнына
   ынталандырып, ілтипат аудару;
   
3. 
   Сабақтың алдын-ала даярлайтын сүраулар қою ынтасын,
   ілтипатын сақтау;
   
4. 
   Қажетсіз мағлұматтардан сақтанып, баланың ілтипатын
   қоздыратын қызық нәрселерді сөйлеп, үйрету;
   
5. 
   Баланың ішін пыстыратын біркелкі мағлұматтардан
   сақтану, лайықты салыстыру, теңестіру, ұқсастыру Тұрлі
   әдіс, оңтайлы оқытуды жандандыруға тырысу;
   
6. 
   Алғашқы кездегі оқыту деректі, көрнекі болу. Оған сай
   жобаларды дұрыс қолдану;
   
7. 
   Өзгелерді ынталандыру үшін үйрететін нәрсесіне өзі де
   ынталану, өзі де жақсы көру; оқытушы сүйген нәрсені
   оқушылар да сүйеді [... 80]
   
8. 
   Оқушыларға берілетін дидактикалық ойындардың
   қызғылықты болуы;
   
9. 
   Дидактикалық ойындар түзгенде мү_ғалімдер
   оқушылардың псикалық ерекшеліктерін ескеруі қажет.
   

Бастауыш сынып қазақ тілі сабағында қолданылатын дидактикалық ойындар оқушылардың пәнге қызығушылықтары мен әмоқиялық күйіне әсер етуімен тікелей байланысты. Сан есімді оқыту тапсырмалары оқушылардың әмоқиялық күйін көтереді, сабаққа белсенді араластырады Сан есімді оқыту тапсырмалардың қарапайым жаттығу, тапсьгрмалардан негізгі айырмащылығы бү_л тапсырмалар оқушылардың әмоқиясына оң әсер етуінде. Күнделікті сабақта үялып, өз ойын айтуға жасқанып жүрген оқушылар тапсырмалар барысында түрленіп, сабаққа белсене қатысады. . Олар өздерінің ойларын, пікірлерін, көзқарастарын таласа отырып дәлелдейді. Мұнда оқушылардың басқа біреуден тобы не өзі қалып кетпеу спорттық түрткісі іске асырылады. Сан есімді оқыту тапсырмаларды мақсатты түрде қолдана отырып, оқушылардың оқуға, ізденуге деген түрткілерін тәрбиелеуге болады . Бұл оқушылардың өз бетінше білім алуына, өзін-өзі тәрбиелеуге, ішкі ынтасы мен талпысын реттеуге мүмкіндік береді.

Ес — адамның сыртқы шындық әлеммен әсерленуі негізінде

қабылданған ақпараттар мен бейнелерді тұрақтандыратын псикалық
проқестердің бірі. Оқушылардың ес қабілеті оларыдң сабаққа, оқуға
деген қызығушылықтырымен , зейінімен, өтілген материалды
қабылдау мүмкіндіктерімен, тілдің негізгі ұғымдарын бір-бірімен
ассоциациялық байланыстыруымен тығыз байланысты.

Ассоциациялар ес процесінің негізі болып табылады. Окушылардың

1. 
   Жаңа берілетін сабақты баланың білетін мағлұматымен
   ұштастыру;
   
2. 
   Тиісті таныстыру арқылы сабақтың мазмұнына
   ынталандырып, ілтипат аудару;
   
3. 
   Сабақтың алдын-ала даярлайтын сүраулар қою ынтасын,
   ілтипатын сақтау;
   
4. 
   Қажетсіз мағлұматтардан сақтанып, баланың ілтипатын
   қоздыратын қызық нәрселерді сөйлеп, үйрету;
   
5. 
   Баланың ішін пыстыратын біркелкі мағлұматтардан
   сақтану, лайықты салыстыру, теңестіру, үқсастыру Тұрлі
   әдіс, оңтайлы оқытуды жандандыруға тырысу;
   
6. 
   Алғашқы кездегі оқыту деректі, көрнекі болу. Оған сай
   жобаларды дұрыс қолдану;
   
7. 
   Өзгелерді ынталандыру үшін үйрететін нәрсесіне өзі де
   ынталану, өзі де жақсы көру; оқытушы сүйген нәрсені
   оқушылар да сүйеді [...80]
   
8. 
   Оқушыларға берілетін дидактикалық ойындардың
   қызғылықты болуы;
   
9. 
   Дидактикалық ойындар түзгенде мұғалімдер
   оқушылардың псикалық ерекшеліктерін ескеруі қажет.
   

Бастауыш сынып қазақ тілі сабағында қолданылатын дидактикалық ойындар оқушылардың пәйге қызығушылықтары мен әмоциялық күйіне әсер етуімен тікелей байланысты. Сан есімді оқыту тапсырмалары оқушылардың әмоцялық күйін көтереді, сабаққа белсенді араластырады Сан есімді оқыту тапсырмалардың қарапайым жаттығу, тапсьгрмалардан негізгі айырмащылығы бұл тапсырмалар оқушылардың әмоқиясына оң әсер етуінде. Күнделікті сабақта үялып, өз ойын айтуға жасқанып жүрген оқушылар тапсырмалар барысында түеніп, сабаққа белсене қатысады. . Олар өздерінің ойларын, пікірлерін, көзқарастарын таласа отырып дәлелдейді. Мұнда оқушылардың басқа біреуден тобы не өзі қалып кетпеу спорттық түрткі іске асырылады. Сан есімді оқыту тапсырмаларды мақсатты түе қолдана отырып, оқушылардың оқуға, ізденуге деген түрткілер тәрбиелеуге болады . Бұл оқушылардың өз бетінше білім алуына, өзін-өзі тәрбиелеуге, ішкі ынтасы мен талпысын реттеуге мүмкіндік береді.

Ес — адамның сыртқы шындық әлеммнен әсерленуі негізінде қабылданған ақпараттар мен бейнелерді тұрақтандыратын процестердіңбірі. Оқушылардың ес қабілеті олардың сабаққа оқуға

деген қызығушылықтырымен , зейінімен, өтілген материалды
қабылдау мүмкіндіктерімен, тілдің негізгі ұғымдарын бір-бірімен
ассоциациялық байланыстыруымен тығыз байланысты.

Ассоцицияларес процесінің негізі болып табылады. Оқушылардың елгілі бір қозу аймақтарына , түйсіктері арқылы ойлау проқестеріне мақсатты түрдебірне рет қайта-қайта әсер ету арқылы олардың есін қайта жаңғырту процесіншартты рефлекске айналдыруға болады. Ғылымда ассоциация құбылыстарын шартты рефлекс құбылысымен дәлелдеген — И.П. Павлов. Ғалымның пікірі нше ассоциация ми қабығында екі қозу процесінің қабаттасып келуі арқылы пайда болып, бірнеше рет қайталаудың әсерінен тұрақтанады. Сонымен қатар ассоциация құбылысына мынадай түсініктеме береді.« Уақытша нервтік байланыс жануарлар дүниесінде де біздің өзімізде де байқалатын жан-жақты физиологиялық құбылыс. Сонымен қатар ол әрекеттерден, әсерлерден құралған психикалық кұбылыс болып табылады, оны психологтар ассоциация деп атайды »[... ]

Ассоциация құбылысы үшке бөлінеді. 1) іргелестік, 2) ұқсастық,3) қарама-қарсылық

Іргелестік- ассоциация бойынша 5- сынып оқушылары сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы сөз мағыларының Тұрлері . сөздің тура және ауыспалы мағыналарын қатар түсінеді. Егер оқушы сөздің тура мағынасын тез, дұрыс табатын болса . онда ол сөздің ауыспалы мағынасын да дұрыс табатын болады.

Үқсастық ассоциация арқылы балаларға сан есімді оқыту тапсырмалардың ережелері мен мақсаттары бірдей етіп беріледі. Бір сан есімді оқыту тапсырмаларды ойнау арқылы тапсырманы шешкен оқушы осы ойынға үқсас ойындарды оңай шешеді. Бұл олардың тілдік материалдарды саналы игеруіне оң әсер етеді.

Қарама - қарсылық ассоциация бойынша оқушыларға сан есімді оқыту тапсырмалардағы танымдық материалдар қарама- қарсы сипатта беріледі. Қарама- қапсы топтың оқушылары осы сөзге антоним сөзді тауып айтулары қажет. Осы ойын арқылы Оқушыларды сөздің өзі айтылғанда оның қарама- қарсы мағынасы автоматты Тұрде есіне түсу біліктері қалыптасады.

Адамның есте сақтау қабілеті оның жасына тікелей байланысты. Жасы келген қарт адамдардың есте сақтау қабілеттері төмендейді. Ал, бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілеттері өзінің шарықтау шегінде

Тұрған кезең болып есептеледі. Сол үшін оқыту процесінде сан есімді оқыту тапсырмаларды мақсатты Тұрде оқушылардың есте сақтау қабілеттерін тәрбиелейтін етіп түзу керек. Бұл жөнінде айтылған М. Жұмабаевтың пікірін үнемі есте үстау қажет: « естің аса күшті болатын кезі 7-15 жас арасы. Сыртқы дүниемен, адамзат Тұрмысымен жаңа таныс болып келе жатқанда адам бір нәрсені білуге, білгенін есте үстауға үмтылады.естің қатысуын керек қылатын осы нағыз қолайлы кез. Бұл жасыңда бала өмірлік даярлайды. Демек, бұл жастағы

баланың міндеті ой жүргізіп білімді іске асыру емес, білімді молайта беру, бар нәрсені еске ала беру.»

Демек оқушылардың ес қабілетін жетілдіру үшін мұғалім сабақта сан есімді оқыту тапсырмаларды, олардың өзіндік ізденуіне, өзі негізгі заңдылықтар мен ережелерді табуға лайықтап қолданып өтуі тиіс. Мұғалім мұндай сабақтарды алдын-ала балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, жаңа сабаққа сәйкестендіріп жоспарлауы керек.

Қиял — адамның сырқы дүнмемен әсерлесуі барысында есінде тұрақталған бейнелердің қайтадан өңделіп, жаңартылып мида жаңа бейне жасалуы. Ойындар психикалық қабілеттерінің ішінде қиялды ерекше дамытады. Қиял адамдарды шығармашылықпен жұмыс істетіп, өмірде болмаған нәрселерді болдырады, жаңа нәрсені болжатады, үнемі адамның ойлау шекарасын кеңйтеді53]

Психолог ғалымдар қиялдың жүзеге асуына бірден-бір жолы ретінде қарастырады. Олар сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы балалардың қиялы дамиды деген көзқарас ұстанады. Ғалымдардың әрқайсысы қиялды әрТұрлі терминмен ; атайды. Ж. Пиаже — ойындарда таңдалық қызметтің( қиялдың) дамитындын айиса, А.Н.Леонтьев — ойында елестету жағдаятынын ( қиялдың) бар екенін айтады. Д.Б. Әльконин өмірді танып- білу жоспарыны қалыптасады дейді[...].

Бастауыш сынып оқушылары сабақта қолданылған сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы басқа рольге еніп, сол кейіпкердің жақсы қасиеттерін өзіне сіңіреді, сол кейіпкердің дауыс ырғағын, сөйлеу мәнерін көшіреді, мінез - қүлқын сипаттайды. Осы арқылы өздерін- өздері тәрбиелейді, жаман кейіпкердің жаман мінездерін әжуалап, ондай мінездерінен бойларын аулақ салуға дағдыланады. Сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы оқушылар басқа әлемге енеді, өзіне таныс емес жағдаяттарда « өмір сүреді». Бұл оқушылардың қиялын дамытуда басты роль атқарады.

Бастауыш сынып кезеңдегі •балалардың психикасы қүбылмалы келіп, олар ненің жақсы екенін, ненің жақсы екенін айыруға өзіндік талпыныс жасайды. Бұл жаста оқушылардың « Мені » нығайып, қоршаған әлемге өзіңдік көзқарасы қалыптасады. Бүған мынадай жайттар әсер етеді: « оқу процесінлегі «жаңа жағдайлар» да балалардың жеке басы қасиеттеріне әсер ете бастайды: біріншіден бастауыш сыныпта, пәндер белгілі бір ғылым негіздері бойынша білім беруге қарай бағытталады, яғни, білім мазмұны күрделенеді. Бастауыш сыныптың баласы үшін мұғалімнің тапсырмасы міндетті саналып, оқытушының жеке басы ерекше жоғары бағаланса , ар жеткіншек мұғалімге сын көзімен қарайды, оның нүсқауларын өз тілегіне қарай орындауға тырысады. Үшіншіден, бұл кезде бала өзініңжолдастарымен, сыныптағы балалармен қарым- қатынас жасау мәселесін оқудан гөрі маңызды деп есептейді.» Төртіншіден, бұл кезеңдегі оқушылардың пікірлері тұрақсыз болады, яғни оқушылар басқа адамның сөзіне тез ереді. Бесіншіден, мінезі қүбылмалы болады. Бұл жастағы балалар өзінің ойын-пікірін тыңдайтын, сырын айтатын, мінезі сай келетін дос іздейді.

Бү_л аталған жайттар бастауыш сыныпта оқитын оқушылардың негізгі психологиялық ерекшеліктері. Мұғалімнің міндеті — осы жастағы оқушыларға гуманизм тұрғысынан қарап, олардың ұстазды, жолдастарын сыйлауға үйрету.

III. Сан есімді өту процесінде жалғаулар мен жұрнақтардың маңызы

Алты жастан бастап оқытылатын төртжылдық бастауыш мектептін бағдарламалары мен оқулықтарын жасау барысында педагог-ғалымдар осы мәселенің шешімін дұрыс табуға үмтылуда. Олар бүрыңғы үшжылдық бастауыш мектепте жинақталған бай тәжирбеге сүйене отырып, балалардың психо=физиологиялық қабылдау мүмкіндіктеріне сай кеелтін олардың іс жүзілік дағдыларын дамытуға жағдай жасайтын грамматикалық ұғымдың оқытылуға тиісті көлемін анықтаДы.

Жаңартылған бағдарлама бойынша тілдің морфологиялық жүйесі 2- сыныптан бастап оқытыла бастайды. Бұл класта оқушылар сөздердің семантикалық- грамматикалық топтарынан яғни сөз таптырынан алғашқы мағлұматтар ала бастайды. Сөз таптарын терминдік тұрғыдан ажыратпағанымен, 2- сынып оқушылары «Кім? не? кімдер? нелер? сұрақтарына жауап беретін сөздерді», «Бас әріппен жазылатын сөздерді», «Не істеді? қайтті? неғылды? сұрақтарына жауап беретін сөздерді», Қанша? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздерді», олардың анықтамаларымен бірге оқып үйренуге тиісті. Сонымен қатар әр топтағы сөздердің қайсысына қандай сү_рақ қойылдатынын біліп, оның себебін түсінулері қажет. Сондай-ақ заттың қимылын, сыны, санын білдіретін сөздермен тіркесіп сөйлем қү_рай білу дағдыларын да меңгеруге міндетті. Егер оқушылар бү_л соңғы дағдыны меңгермесе, кеәнгі "«Сөйлем» тарауындағы мағлұматтарды дұрыс игере алмайды. Тағы бір айта кететін мәселе, 2-сыныпқа тілдің морфологиялық жүйесін оқыту барысында оқушылардың сөздік қорын, сөйлеу мен жазу дағдыларын жетілдіруге, емлелік заңдылықтарды «мысалы, заттың атын білдіретін сөздерді жекеше Тұрден көпше Тұрге айландыру кезеңіндегі, не болмаса «Қанша? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздер» тақырыбын өткен кездегі, т.б.) меңгертуге барынша көңіл бөлу қажеттілігі ескерілген.

3-сыныпта оқушылар ана тіліндегі сөздердің құрамы туралы алғашқы түсінік алады. Дыбыстан сөз құрап, олардан сөйлем жасап, оқу мен жазуды меңгеріп қалған балалар енді әлгі сөздердің дайын күйіндегі сөйлем құрамына ене алмайтыны түсенеді. Сөздердің өзгермейтін бөлігін «түбір» деп, ал сөйлем құрамына енер кезде қосылатын бөліктерін «қосымша» деп атайтынын біледі. «Негізгі түбір», «қосымша сөз» яғни туынды түбір туралы мағлұмат алады. Сөз тудырушы немес сөзбен сөзді байланыстыру шы болу қызметіне сай қосымшалардың жұрақ және жалғау болып бөлінетінін ұғадыҚосымшаларды түбір сөзге дұрыс жалғап жазу емлесін меңгере бастайды.

Қорыта айтқанда, оқушылар бұл сыныпта өздері күнде қолданып жүрген сөздер құрамының сөйлеу, жазу кезінде өзгеріп Тұратынын саналы Тұрде оқып үйренуге кіріседі. Сондай-ақ бастауыш класс оқушылары 3-сыныптан бастап тілдегі сөз таптары туралы да (олардың ғылыми терминдік атаулары, т.б.) кең мағлұмат алады. Атап айтқанда, «Зат есім», «Сан есім», «Етістік» сияқты сөз таптарын негізгі және туынды Тұрлерін, болымсыз етістіктерді, есептік жәен реттік сан есімдерді бір-бірінен ажыратып, күнделікті өмірде пайлалана білуге тиіс. Олар мұндай мағлұматтарды осының алдындағы «Сөз құрамы» тарауынан алған білімдеріне сүйене отырып меңгере алады. Бұған қоса «Сөз таптары» тарауын оқыту барысында оқушылар сан есім мен зат есімнің бір-бірінен өзгешелігін, зат есімнің түрлерін, олардың тәуелденуін толық меңгере бастайды. Яғни «Сөз құрамы» тарауында өздері жұрнақ, жалғау деп бөлінген қосымшалардың ары қарай да жіктеле беретінін үғына түседі. Тағы бір айтатын нәрсе: бұл сыныпта оқушы сын есімнің, зат есімнің етістіктің сан есіммен байланысып айтылуы туралы жан-жақты мағлұмат алып, оны іс жүзінде саналы Тұрде қолдана білуі қажет. Егер олар мұндай дағдыны меңгермесе, кейінгі «Сөйлем» тауында оқылатын сөйлем мүшелері, олардың өзара байланысы.

жүктеу/скачать 1.99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: