Диплом жұмысы Тақырыбы "КӘсіпорынның Қаржылық ТҰРАҚтылығын талдау" Ғылыми жетекші: Төремұратов Е. Т доцент, экономика

ІІ –тарау. Кєсіпорындарды басќаруда ќаржы талдауы мен ролі.

1. 
   Ќаржы т±раќтылыѓы – ќаржы жаѓдайды баѓалайтын
   

Єдетте кєсіпорынныњ ќаржы т±раќтылыѓы ќаржы есеп беру активтерініњ ќ±ралы мен ќ±рылымы динамикасын зерттеуден басталады. Б±л жаѓдай шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер м‰ліктері мен олардыњ жеке т‰рлерініњ абсалют жєне относителді µскендігін немесе кемейгендігін білдіреді, сонымен бірге кєсіпорынныњ тиімді дєрежеде орналасќандыѓы туралы пікір айтуѓа м‰кіндік жасайды.

Активтерді талдау жасау кезінде ќаржылыќ есеп беру негізгі элемент болып табылады, себебі сол арќылы баланс активтерініњ кµлемі, ќ±рамы ќ±рылымы мен ондаѓы µзгерістердіњ болуы туралы толыќ мєлімет алуѓа болады.

Баланс активтерініњ єсері шаруашылыќ ж‰ргізуші ењбекшілердіњ ќарамаѓындаѓы м‰ліктердіњ кµбейгендігін білдіреді. Активтерді талдау кезінде шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ µндірістік потенциал жаѓдайы аныќталынады. Оныњ ќ±рамындаѓы негізгі ќ±ралдардыњ, єсіресе ж±мылдырылѓан м‰ліктердіњ орналасќан жаѓдайына кµњіл бµлінеді.

Кєсіпорынныњ µндірістік потенциалы екі єдіспен белгіленеді. Бірінші єдіс – б±л жаѓдайда µндірістік потенциал кєсіпорынныњ ќарамаѓындаѓы негізгі ќ±ралдардыњ, µндірістік запастардыњ жєне аяќталмаѓан µндірістіњ ќ±ндары арќылы белгіленеді.

Екінші єдіс – б±л жаѓдайда кєсіпорынныњ µндірістік потенциалына аяќталмаѓан капитал салымдары мен ќ±рал-саймандарыныњ ќ±ндары кіреді. Б±л кµрініс кєсіпорынныњ жєне оныњ материалды-техникалыќ базасыныњ дамыѓандыѓын білдіреді.

Кєсіпорынныњ µндірістік потенциалы тµмендегідей кµрсеткіштермен аныќталады.

1. 
   Кµрсеткіш. Өндірістік маќсаттаѓы м‰ліктер коэффициенті. Ол тµмендегідей формуламен жазылады.
   

2-Кµрсеткіш. Шаруашылыќ субъект активтерін ж±мылдыру (мобильность) коэффициенті. Б±л коэффициент аѓымдаѓы активтер жиынныњ субъектініњ барша м‰ліктер жиыны ќатысы арќылы аныќталынады. Б±л ќарыздарды тµлеу ‰шін ажыратылѓан ќаржылардыњ ‰лесін сипаттайды. Коэффициент жоѓары болѓан сапйын ‰здіксіз ж±мыс істеу жаѓдай жасалынады. Активтерді ж±мылдыру жоѓары болѓан сайын кєсіпорыннныњ ќаржылыќ жаѓдайы жаќсара береді.

Ќаржылыќ кµзќарас жаѓынан ќараѓанда кооффициентіњ жоѓарылауы баланс активініњ ќ±рылымында оњ µзгерістердіњ болѓандыѓы байќатады: м‰ліктіњ ќалыптасуы жаѓы жетіліп ж±мылдырылады оныњ айналымы жылдамдатылады, оны пайдалануда экономикалыќ тиімділіктіњ µскендігін білдіреді.

Активтердіњ тиімді дєрежеде орналасќандыѓын білдіретін кµрсеткіш б±л: ќаржылардыњ ж±мылдырылѓан жєне ж±мылдырылмаѓан араќатынас коэффициенті. Бұл ағымдағы активтер құнының ұзақ мерзімді активтер құндарына жеке бөлінуі арқылы анықталыды. Бұл жағдайдағы оптимал дәреже шарушылық субъектілерінің салалық ерекшеліктеріне байланысты болды, мысалы өнеркәсіп салаларда бұл көрсеткіш 0.5-тен төмен болмауы тиіс.

Кәсіпорынның мүліктік жағдайының сапалы өзгерісі өндірістік потенциалдың негізгі элементі болып табылатын материалдық – техникалық базасы арқылы яғни негізгі қорлардың жағдайы арқылы анықталынады. Бұл жағдай негізгі құралдардың нақты құн коэффициенті арқылы белгілінеді. Жалпы мүліктік құнда негізгі құралдардың нақты (қалдық) құнының өзгеруі кәсіпкердің қандай мақсатта қызмет еткендігін білдіреді. Жалпы алғанда шаруашылық субъектінің мүліктік құнында негізгі құралдардың үлесі 50% - тен кем болмауы тиіс. Әсіресе негізгі құралдардың ішіндегі оның актив (машина трактор т.б) бөлегі көбейген сайын оның жағдайы жақсара береді, шаруашылықтың материалдық – техникалық базасы дамиды. Негізгі құралдардың құрамында оның үлесінің артуы қорлардың қайтарылымын асырады, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі жоғарылайды, негізгі құралдардың техникалық жағдайы оның тозу (ескіру) коэффициенті арқылы анықталынады. Бұл коэффициент ескіру (тозу) құнының негізгі құралдардың бастапқы құны арқылы анықталынады. Негізінде бұл коэффициент 50%- дан жоғары болмауы тиіс.

Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымына талдау жасағанда материалдық құндылықтардың санында өзгерістер мен орнын алмастыру болғандығын анықтау қажет, әсіресе сұраныс болмайтын өнімдердің қиын реализация етілетіндігі, мөлшерден тыс шикізат запастарының материалдық аяқталмаған өндірістердің болуы еске алынуы қажет. Дебитарлық қарыздарды тиянақты түрде үйрену қажет, әсіресе қарыздарды төлей алатындығы немесе келешекте болатын күдікті жағдайларды бағалап бару тиіс.

Кәсіпорында қиын өтейтін товарлы – материалдық құндылықтардың болуы, үлкен көлемде девиторлық қарыздардың кобеюі айнымалы қаржылардың айналымын бәсеңдетеді және шаруашылық субъектің қаржылық жағдайына теріс әсер етеді , өндірістің тиімділігін төмендетеді.

Экономикалық әдебиеттерде қаржы тұрақтылығына талдау жасағанда қаржы ситуация типінің үшкомпонент көрсеткіштері пайдаланылады. Бұл көрсеткіуштерде запас және шығындар көлемі мен оны қалыптастыратын қаржы көздерінің жиынтығы пайдаланылады.

1. 
   Меншікті айналмалы қаржылардың болуы мынадай формуламен белгіленеді: СОС=CC-BA-У
   

СС – меншікті капитал кµзініњ кµлем;

ВА – айналмалыдан тыс активтердіњ кµлемі;

У – зиян.

2 Кµптеген мамандар меншікті айналмалы ќаржыларды есептегенде меншікті ќарыз кµздерініњ орнына µзгермелі капиталды алады.

ПК = (CC+ДЗС) – ВА – (У).

Б±нда: ПК - µзгермелі капитал

ДЗС - ±заќ мерзімді ќаржы ќарыздары.

3. Запастармен шыѓындары ќалыптастырудыњ негізгі ќайнар кµзініњ жалпы мµлшері тµмендегідей формула мен белгіленеді:

ВИ =(CC+ ДЗС +КЗС)-ВА – У.

Б±нда: ВИ- барша ќаржы кµздері:

КЗС – ќысќа мерзімді ќарыз ќаржылары.

Авторлардыњ айтуынша ќысќа мерзімді несиелер мен ќарыз ќаржыларына ссудалар мен мерзімінде µтелгендер ќосылмайды.

Ќаржы кµздері ќалыптасуыныњ ‰ш кµрсеткішіне сєйкес запастар мен шыѓындары ќамтамасыз етудіњ ‰ш кµрсеткіштері бар.

1. 
   Артыќ немесе кем меншікті айналмалы ќаржылар.
   

Б±нда: ФСОС = артыќ немесе кем меншікті айнымалы ќаржылар.

2. 
   Артыќ немесе кем µзгермелі ФПК=ПК-33. Б±нда ФПК – артыќ немесе кем µзгермелі капитал, ПК - өзгермелі капитал, 33-запастар мен шығындар.
   
3. 
   Артыќ немесе кем барша ќаржы ќайнар кµздері
   

2.2. Т±раќтылыќтыњ ќаржылыќ коэффицентерін есептеу жєне баѓалау.

Халыќаралыќ тєжірбиеде жєне прогрессивтік фирмаларда негізгі кезењде ќаржы т±раќтылыѓы относительді баѓалау ќаржы коэффицентері кµмегімен µткізіледі.

Ќаржы т±раќтылыѓы тµмендегідей єдіспен сипатталынады.

1. 
   Меншікті жєне ќарыз ќаржыларыныњ араќатынасы арқылы.
   
2. 
   Меншікті ќаржы кµздерініњ ќорландыру ќарќыны (темпі) арќылы.
   
3. 
   ¦заќмерзімді жєне ќысќа мерзімді міндеттемелердіњ араќатынастары арќылы.
   
4. 
   Материалдыќ айнымалы ќаржыларды меншікті ќаржы кµздермен ќамтамасыз ету арќылы сипатталынады.
   

К_Н= С_К:О_К

Бұнда К_Н – тәуелсіздік коэффициенті.

С_К – меншікті капитал

О_К – жалпы, жиынтық капитал (баланс валютасы)

Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін рыноктар қатынастар жағдайында инвесторлармен кредиторлардың пікірімен санасқан жағдайда тұрақты қаржы жағдайының жетерлі қамтамасыз етілуі үшін меншікті капитал мен жалпы капитал арасындағы арақатынас 0,5-0,6 дәрежеде болуы тиімді болып есептелінеді.

Тәуелсіздік коэффициенттің өсуі субъектілердің қаржылық тәуелсіздігінің артқандығын білдіреді. Әлбетте кәсіпкерлер үшін тәуелсіздік коэффициент 50 % -дан жоғары болғанда барша қаржылардың жартысының көбі өзінің меншікті қаржылар есебінен болғандығын білдіреді. Бұл көрініс тиімді әрі қолайлы жағдай жасайды.

Қаржы көздерінің құрылымын үйрену және оны бағалау қажет, себебі ол олардың орынды, ұтымды орналасқандығын білдіреді. Сонымен бірге ол ақпараттарды іштей және сырттай пайдаланғандығын бағалайды. Ақпараттарды іштей пайдаланушылар - банк кредиторлары капиталдың жалпы жиынтығындағы меншікті капитал үлесінің өзгергенін бағалайды, әсіресе бұл жағдай келісім – шарт жасалғанда ғана қаржы нарығында байқалады. Меншікті капиталдың үлесі төмендегенде тәуекел толысады, қауіп күшейеді.Сонымен бірге капитал құрылымын үйрену шаруашылық қызметі кеңейту немесе тарылту туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді несиенің кемеюі мен меншікті капиталдың ұлғаюы субъект қызметінің тұрақты түрде сақталуына мүмкіндік жасайды. Бірақ бір жақты мұндай қорытынды жасауға да бола бермейді. Себебі бұнда қаржылар үлесінің көбеюі басқа факторлардың әсерінен де болуы мүмкін: кредит үшін пайыз ставкалары мен девиденттерден де болуы мүмкін. Егер несие ставкасы девиденттен төмен болса ол жағдайда тартылған қаржыларды ұтымды түрде ұлғайтуға болады. Егер жағдай керісінше болса, онда меншікті капиталды мақсатты түрде пайдалануға болады. Капиталдың құрылымы әрқашан жоғарыда қаралған шарттарға тікелей байланысты тәуелді болады.

Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын тағы бір көрсеткіш – бұл қаржыландыру коэффициенті болып есептелінеді.

Ол төмендігідей формуламен жазылады:

К_ф=С_к: 3_к. Бұнда К_ф- қаржыландыру коэффициенті. С_к – меншікті капитал;

3_к –қарыз капиталды қаржыландыру коэффициенті жоғары болған сайын банкирлер мен инвеситорлар көбірек қаржыландыруға ұмтылады және оған сенім артады. Егер С_к< 3_к болса, онда жағдай қауіпті болады, қаржыландыру шеттен келмей қиындай түседі.

Егер жалпы көлемде меншікті капиталдың үлесі жартысынан төмен болса, ол жағдайда кәсіпорында қаржылық тұрақтылықтың жоғары дәрежесі сақталынады. Егер белгілі бір мақсатқа белгіленген активтердің үлесінде қарыз қаржылықтардың үлесі 40.50 % дан жоғары болса қаржы тұрақтылығы үшін қауіпті болады.

Қаржыландыру коэффициентінің теріс көрсеткіші бұл қарыз және тартылған қаржылардың арақатынас коэффициенті. Бұл тартылған капиталдың меншікті капиталға болған қатынасы арқылы белгіленеді.

К_3/С=3_K:C_K: Бұл меншікті қаржы активіне салынған бір тенгеге субъект қанша қарыз қаржысын жұмсалғандығын білдіреді. Нормал шегі бұл көрсеткіштің К_3/С< 1 болуы тиіс. Егер мағына 1-ден жоғары болса кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы қолайсыз жағдайда болады.Бұндай жағдайлар бола бермейді, көбінесе К_3/С салалардың өзіне тән ерекшеліктеріне байланысты болады, сонымен бірге ол шаруашылық қызметтің сипатына, барлығынан бұрын айналым қаржыларының айналым жылдамдығына байланысты болады.

Шаруашылық субъектінің тәуелсіздігін білдіретін тағы бір көрсеткіш, бұл – қаржылық тұрақтылық коэффициенті немесе инвестицияны қаптау коэффициенті деп аталады.

Ол мынандай формуламен белгіленеді.

Кфу =:

Б±нда: Кфу- ќаржы т±раќтылыѓы коэффиценті.

До - ±заќ мерзімді міндеттемелер (±заќ мерзімді несиелер мен ќарыздар).

Ок – жалпы капитал.

Ск – меншікті капитал.

Атаулы оныњ маѓынасы 0,9-ѓа тењ болады. ¤те ќиын жаѓыдайы оныњ 0,7-ге тењ тµмен болуы. Субьектініњ капитал ќ±рлымын сипаттайтын жеке кµрсеткіштер де пайдаланылады. Б±ндай кµрсеткішке ќарыз ќаржыларын ±заќ мерзімге тарту коэффиценті. Ол мынандай формуламен белгіленеді.

Кд/о=:

Б±нда: Кд/о-ќарыз ќаржыларын ±заќ мерзімге тарту коэффиценті; Ск- меншікті капитал: До - ±заќ мерзімді міндеттемелер:

Б±л кµрсеткіш арќылы ќаржылыќ есеп беру негізінде активтерді ќалыптастыру ‰шін алынѓан ±заќ мерзімді несие мен ќарыздардыњ ‰лесін білдіреді. ¤ндірісті жањарту жєне кењейту ‰шін субьекттіњ ќарыз ќаржыларын ќарќынды пайдалану дєрежесін білдіреді.

Капаитал ќ±рлымындаѓы ќалыптасудыњ ±ѓымдылыѓын аныќтау ‰шін инвестициялау коэффицентін пайдалану ±сынылады. Ол меншікті капиталдыњ негізгі капиталѓа ќатысы арќылы есептелінеді.

Меншікті капиталды зерттеуде кєсіпорынныњ меншікті айнымалы ќаржыларындаѓы µзгерістерге єсер ететін жаѓдайларды есепке алу тиіс.

Меншікті айналмалы ќаржылардыњ кµлемін аныќтау ‰шін меншікті капитал жиынтыѓынан баланс активініњ бірінші бµлімін яѓни ±заќмерзімді активтерді айырып тастаѓандаѓы ќалдыќќа тењ болады.

Тєжірбиеде ірі капитал салымдарды ќаржыландыру ‰шін жєне негізгі ќ±ралдарды сатып алу ‰шін ±заќ мерзімді несиелер мен ќарыздар пайдаланылады, м±ныњ нєтижесінде меншікті капиталдыњ кµлемі ±лѓаяды ќаржыландырудаѓы ќосымша тартылѓан капитал бастапќы кµрсеткіштіњ кµлемін аныќтайды. Б±л кµрсеткіш абсалют кµрсеткіш болып есептелініп, оныњ кµбейуі динамикада (ќозѓалыста) оњ тењденция болып, ал азаюы, теріс тењденция болып есептелінеді. Талдау кезінде меншікті айналмалы капиталдыњ абсолют мµлшерін аныќтау ѓана емес, сонымен бірге оныњ меншікті капиталдыњ ќ±рамындаѓы ‰лесін де есепке алу ќажет. Б±ны аныќтайтын кµрсеткіш – ж±мылдыру коэффиценті деп. аталады. Ол формула былай жазылады: Км =: б±нда Км- ж±мылдыру коэффиценті; Сок – меншікті айналмалы капитал;

Ск – меншікті капитал:

Б±л кµрсеткіш кєсіпорынныњ қаржылық т±раќтылыќтың м‰лде мањызды сипаттамасы болып саналады. Ол кєсіпорынныњ меншікті ќаржыларыныњ ќай бµлігінің ж±мылдыру формасында екендігін білдіреді.

¦заќ мерзімді ќарыз ќаржылары негізгі ќ±ралдар сатып алуѓа баѓытталады жєне ірі (капитал) салымдарѓа ж±мсалады. Б±л кµрсеткіш меншікті капиталѓа ќосылуы мен ±заќ мерзімді міндеттемелердіњ кµлемін есептеп береді. Ж±мылдырудыњ тµмен дєрежедегі маѓанасы- субьектініњ меншікті ќаржыларыныњ кµбірек бµлегі ж±мылдырылмаѓан сипаттаѓы ќ±ндылыќтарда бекітілген. Б±л жаѓдайда µтімділік тµмен дєрежеде болады, аќшаныњ наќтылыѓы жетіспейді.

Жұмылдыру коэффициентінің көтерілуі және жоғары дәрежеде болуы субъектінің қаржылық жағдайын оң сипаттайды: себебі меншікті қаржылар бұл жағдайда жұмылдырылған болып есептелінеді. Оның көбірек бөлігі негізге құралдар мен басқа ұзақ мерзімді активтерге жұмсалмаған, ал ол айналмалы қаржыларға жұмсалған.

Сондықтан К_М-ның өсуі белгілі бір шекте ғана болғаны көңілге қонымды болар еді, тек субъект мүліктерінің нақты құрылымы жағдайында мүмкін.

Егер “К_М” негізгі құралдар құнының кемею есебінен болмай өзінің меншікті қаржы қаржы көздері есебінен ұлғайса ондай жағдайда “К_М” кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының көтерілуі туралы куәлік бере алады.

“К_М” –ның сапалы ұтымды дәрежесі ≥ 0,5 көлемде болуы қабылданған, дегенмен тәжірбиеде нақты мағыналы норманы белгілеу әлі жоқ. Бұл жоғарыдағы берілген дәрежеде менеджерлер мен меншік иелері үшін активтерді жұмылдыру және жұмылдырмау сипаттарын анықтауда меншікті қаржылардың салымын білгілейді, баланстың өтімділігін жетерлі дәрежеде қамтамасыз етеді.

“К_М” дәрежесі субъект қызметінің сипатына байланысты болады. Қорлары көбірек өндірістерде оның нормал дәрежесі материалы көбірек өндірістерге қарағанда “К_М” дәрежесі төмен болуы қажет, себебі қорлары көбірек кәсіпорындарды меншікті қаржылардың көбірек бөлігі негізгі өндірістік қорларды жабуға жұмсалады.

Қаржылардың тұрақтылығын әсер ететін тағы бір көрсеткіш ол- ТМЗ-ны меншікті қаржы көздерімен қамтамасыз ету коэффициенті деп аталады. Ол меншікті айналмалы қаржылардың ТМЗ-ның құнына болған қатынасы арқылы анықталынады. Ол формула былай жазылады:

К_О/З = С_ОК ; Бұнда К_О/З- ТМЗ –ны қамтамасыз ету коэффициенті;

ТМЗ

С_ОК –меншікті айналмалы капитал; ТМЗ – тауарлы материалдық запастар.
Бұл коэффициент ТМЗ –ның қанша дәрежесі меншікті қаржылар есебінен жабылғандығы туралы мәлімет береді. Норматив бойынша бұл көрсеткіш 50,0 % -дан төмен болмауы тиіс . Шаруашылық тәжірибелерде статистикалық мәліметтердің негізінде берілген нормал мағына төмендегідей көріністе болады:

К_О/З ≥ 0,6 : 0,8; Бұл нормал коэффициент ТМЗ –ның нормал шамасы, мөлшері өзінің меншікті қаржы көздері арқылы өтеледі, ал қалғандары қысқа мерзімді қарыз қаржылары арқылы өтеледі. Бұл жағдайда ТМЗ –ның мөлшері сол кезеңдегі негізделген қажеттіліпен сәйкес келуі тиіс. Егер оның мөлшері қажеттілікпен жоғары болса, ол жағдайда меншгікті айналмалы қаржылар материалдық запастардың тек бір бөлігі арқылы өтелуі мүмкін, бұл жағдайда көрсеткіш < 1 ден. Дегенмен бұл жағдай кәсіпорындағы қаржы жағдайының жақсы екендігінен белгі бермейді. Сондықтан ТМЗ –ны қамтамасыз ету дәрежесе барлығынан бұрын ТМЗ –ның жағдайына тікелей тәуелді деп бағаланады. Талдау жасау үшін қарыз қаржының жеке статьяларындағы есеп көрсеткіштерін топтардың қорытындысымен салыстыру қажет, соның нәтижесінде оның базис дәрежесінен ауытқуларды анықтау мүмкін және салыстырмалы мөлшердің өзгеруін көрсетеді. Бұл арқылы субъектің міндеттемелерде ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелердің үлесін білу үшін қажет, сонымен бірге оларға несиелік қарыздың үлесін білумен оны дебиторлық қарыздармен салыстыру үшін қажет болады.

Дебиторлық пен кредиторлыќ ќарыздар арасындаѓы араќатынас шамамен 2:1 дєрежеде болуы ±сынылады. Егер кредиторлыќ ќарыз дебиторлыќ ќарызбен µтелмесе ондай жаѓдайда ќаржы т±раќтылыѓы ќолайсыз деп баѓаланады, б±л жаѓдай айналым аќша айналымыныњ нашарлаѓандыѓын білдіреді: Егер субъекттің қарамағында комерциялық неше өскен болса, бұл не дебиторлық қарыздар үлкен шамаға жетуі мүмкін Ќаржы т±раќтылыѓыныњ абсалют кµрсеткіштері болып ТМЗ – ны ќаржы кµздері мен ќалыптастырудыњ ќамтамасыз ету дєрежесін сипаттаитын кµрсеткіштер болып табылады.

ТМЗ – ны ќалыптастырудаѓы ќайнар кµзін сипаттайтын ‰ш негізгі кµрсеткіштер бар.

1. 
   Меншікті айналмалы капиталдыњ болуы. (Сок) Бұл көрсеткіш меншікті капитал мен ұзақ мерзімді активтер арасындағы айырмашылық арқылы анықталынады. Ол меншіктіњ айналмалы ќаржыларды сипаттайды. Оныњ б±рынѓы кездермен салыстырѓанда кµбею субьект ќызыметініњ одан єрі дамыѓандыѓынан мєлімет береді.
   

Сок =Ск- Да. Б±нда Ск – меншікті капитал; Да - ±заќ мерзімді капитал.

Сок – кµрсеткіші – ењ мањызды талдау жасайтын коэффициенттерді есептегенде (есептеу ‰шін) пайдаланылады: субьектініњ аѓымдаѓы активтер ќ±рамындаѓы меншікті айналмалы капиталдыњ ‰лесі (б±л кµрсеткіш нормал маѓынада 0,1кем болуы тиіс);

ТМЗ – да меншікті айналмалы ќаржылардыњ ‰лесі. (б±л кµрсеткіш нормал жаѓыдайын 0,6 –дан кем болмауы керек).

2. ТМЗ –ның қалыптастырудың меншікті және ұзақ мерзімді қарыз қайнар көздерінің болуы . Бұл көрсеткіш бұрынғы көрсеткіштердің ұлғаюы жолымен анықталынады, яғни меншікті айналмалы капиталдың ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиынтығына болған қатынас арқылы бұл формула анықталады.

С_ОК/Д= С_ОК+Д^О

Бұнда Д^О ұзақ мерзімді міндеттемелер .

3. ТМЗ – ды қалыптастыруда негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшері. Ол алдағы көрсеткіштерді көбейту жолымен, қысқа мерзімді несиелер мен қарыздардың жиынтығымен анықталады. Төмендегі формуламен беріледі:

OИ= С_ОК/Д+ K_K

Бұнда: OИ – негізгі қайнар көздері: K_K – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.

ТМЗ – ны қалыптастырудың қайнар көздері болып үш көрсеткіштеріне сәйкес ТМЗ – ны қалыптастыруды үш көрсеткіштері болады.

1. 
   Меншік айналмалы капиталдың артық (+) немесе кем (-) болуы. (COK)  С_ОК = С_ОК - ТМЗ
   
2. 
   Меншікті және ұзақ мерзімді қайнар көздері арқылы ТМЗ – ны қалыптастырудың артық (+) немесе кем (-) болуы (COK /д)
   

3. 
   Негізгі қайнар көздерінің жалпы мөлшері арқылы ТМЗ-ны қалыптастырудың артық (+) немесе кем (-) болуы (OU).
   

Осы жоғарыда көрсетілген ТМЗ –ны қайнар көздермен қалыптастырудың үш көрсеткіштер арқылы оның тұрақтылық дәрежесі бойынша субъектінің қаржылық жағдайын жіктеудің 4 типіне бөлінеді. Олар мыналар:

1. 
   Ќаржы жаѓыдайыныњ абсалюттік т±раќтылыѓы.
   
2. 
   Ќаржы жаѓыдайыныњ нормал т±раќтылыѓы.
   
3. 
   Ќаржы жаѓыдайыныњ т±раќсыздыѓы.
   
4. 
   Ќаржы жаѓыдайыныњ даѓдарысќа ±шырауы.
   

Ќаржы жаѓыдайыныњ абсалюттік т±раќтылыѓы ситуатция тењсіздікпен сипатталынады. Ол былай кµрінеді.

Сок > ТМЗ.

Б±л көрініс тµмендегідей жаѓыдайда салыстырылды. ТМЗ- негізінен меншікті айналмалы капитал есебінен µтеледі. Субьект сыртќы кредиторларға тєуелді болмайды. М±ндай ситуатциялар сирек кездеседі.

Екінші:

Ќаржы жаѓыдайыныњ нормал т±раќтылыѓы төмендегідей тењсіздікпен сипатталынады: Ол былай жазылады:

Сок/д <ТМЗ<ОИ.

Екінші жаѓдайда ТМЗ-ны субьекті єрт‰рлі ќаржы кµздері мен: және меншікте тартылѓан ќаржы кµздері арќылы іске асады.

Үшінші:

Т±раќсыз ќаржы жаѓдайы тµмендегідей тењсіздік ситуация сипатталѓанда пайда болады.

ТМЗ>ОИ немесе ОИ < ТМЗ.

Б±л жаѓыдай аздап µзініњ жєне кµбірек ќосымша ќаржы кµздері жєне алда белгіленбеген ќаржылар арќылы ТМЗ µтеледі.

Төртінші:

Даѓдарысќа ±шыраѓан ќаржы жаѓдайы алдынѓы тењсіздікке ќосымша субьект µз мезгілінде тµленбеген, таѓы мезгілі µткен несие мен ќарыздары бар жаѓдайѓа айтылады. Б±л ситуацияда субьект µз уаќытында кредиторлармен ж±мысты бітіре алмайды. Кєсіпорын банкротќа отырады. Оныњ аќшалай ќаржылары, ќысќа мерзімді ќ±нды ќаѓаздары жєне дебиторлыќ ќарыздар оныњ кредиторлыќ ќарыздар мен мезгілі µткен ссудаларды µтей алмайды.

Нарықтық экономикалыќ ќатынастар жаѓдайында м±ндай ситуатциялардыњ ‰здіксіз ќайталана беруі - шаруашылыќ ќызыметті атќарушы субьект банкрот деп хабарланады.

Кєсіптік кітаптарда ќаржы ситуацияныњ ќалыптасуына ќарай субьект єрт‰рлі басќа т‰рлермен жіктеледі. Олар тµрт топќа бµлінеді:

- қаржылық жағдайы жақсы дәрежедегі кәсіпорын;

• 
  қаржылық жағдайы орта дәрежәдегі кәсіпорын,
  
• 
  қаржылық жағдайы жаман дәрежедегі кәсіпорын.
  
• 
  қаржылық жағдайы банкротқа ұшыраған кәсіпорын.
  

1. 
   Нормал өндірістік шаруашылық және ұдай өндірістік қызметтердің қамтамасыз етілуі.
   
2. 
   Ұзақ мерзімді несилер мен қарыздар бойынша өз уақытында есептесу.
   
3. 
   Субъекті дамыту бойынша бойынша алқымды жобаларды қаржыландыру мүмкіндігі (рыноктың жаңа секторларын иемдену; өндіріс көлемін ұлғайту; жаңа түрдегі өнімдерімен технологияны игеру,т.б) егер субъектінің қарамағындағы қаржы ресурстары барша жоғарыда көрсетілген қызметтерді орындауға толығымен мүмкіндік жасаса, онда жағдай өз орнында, жақсы деп есептеуге болады, ол алдынғы екі қызмет орындалып үшіншісі орындалмаса, онда жағдай орта дәрежеде деп есептеуге болады. Егер субъекті алдыңғы екі қызметті орындауға жетерлі дәрежеде қаржысы болмаса онда жағдай нашар деп, кәсіпорын банкротқа ұшырау алдында деп есептелінеді.