Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р

Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р

Облыстардың бюджеттері

Астана және Алматы қалалардың бюджеттері

бағыныштағы

қалалардың

бюджеттері

тер

дық бюджет

тер

Аудандық

бюджеттер

Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын және өзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңы мен бекітілген орталықтандырылған қоры.

Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалардың, аудандарың бюджеттері.

Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.

Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлердің өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және жариялығы қағидаттарына негізделеді.

Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық – экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО – ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік алынумен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтарының берілумен байланысты. Бұл қағида әлсіреді. Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің жалпы жүйесінің өмір сүруіне мемлекет шығыстарының бір келіктігінде көрінеді. Бұл қағида бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара байланыста кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент тарапынан бюджеттік қаражатарының қозғалысына тиімді бақлауды қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикамыз егеменді мемлекеттердің жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің зара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі үшін оларды қарждылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.

Бюджеттердің бірлігі біріңғай құқытық негізбен, Қаржы министрлігі бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы стастикасы нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен ақша жүйесінің бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік – экономикалық саясат арқылы іске асырылады.

Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің құруды маңызды қағидаты болып оытрған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлуді тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.

Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы аумақтың әлеуметтік – экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады.

Бюджеттің толықтылығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының оның жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын шоғырландыруда әрбір бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдерімен шығыстары ескерілетін бюджетті жасауды білдіреді. Қазақстан Республиксының салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың алынатын түсімдердің шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай – ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.

Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси ахуалды, өндірістің дамуы тенденциясын,жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу қажет. Дүние жүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнет ақы, әлеуметтік сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының қаражаттары енгізілген.

Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуына индикативтік жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі. Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп – қисаптарымен негізделуі тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы жоспарларында жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке алынуы қажет. Дүние жүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай ақ оларды нақтылы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішіндегі түзетуді пайдаланады. Нақтылы қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарының сметаларды және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.

Нақтылы қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және бұзылуын жою үшін ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл көрсетілуін бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдарымен бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздерімен шығыстар бағыттарының есеп – қисаптарының негізділігімен анықталады.

Бюджеттердің жариялылығы бекітілген бюджеттермен алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.

Жариялылық елдерге адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілердің және қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің мазмұны, оны қалыптастыруды көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі, сондай – ақ бюджет қаражыттарының бағыттары туралы болуы тиіс. Президент қол қойған Қазақстан Республикасынің бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндеті болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістерімен шығыстарының көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оның жабудың әдістері жария етіледі.

Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және бірін бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және “Бюджет жүйесі туралы”, “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы” арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.

Төменгі – жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеудің шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады.

Барлық деңгейлер бюджеттердің теңгерімділігі бюджет – қаржы саясатының қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және бекіту кезінде билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі бір мөлшерлерін белгілеу мүмкін.

Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен белгіленген. Бюджет тапшылығы жабудың негізгі нысандары мыналар болып табылады:

• 
  мемлекеттік қарыздар шығару;
  
• 
  кредит ресурстарын пайдалану.
  

Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік бағдарламалардың тізбесін республика Парламентімен биліктің жергілікті органдары анықтап бекітеді.

1. 
   2. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары.
   

Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін пайдалану процестерін басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың ролі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру мен олардың негізгі мақсаттарда , яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі қарай тереңдетуге , білім мен денсаулық сақтауды дамытуға , индустриалды- инновациялық дамуға , аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің мүмкіндіктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар – бюджетті құрғанда көрінеді.

Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағанасы барлық қаржылық жүйенің әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процесінде көрінеді. Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті- экономикалық даму бвғдарламасы табылады.

Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен қатар , қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың ролі өте зор, себебі ол тек қана бюджеттің кірісі мен шығындарының жоспарын құруы және оларды атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттермелерді тағайындау мен бюджеттік қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға жалпы мемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар арсындағы қаржылық және бюджетаралық қатынгастарды жетілдіру байланысында және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін ұтымдылауда білінеді.

Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен , бюджеттік арнаулардың мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен шығындардың теңгерушіліктермен өзара талаптарына сәйкес болуы тиіс. Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағанасы тиісті өкілетті органдардың мемлекеттік бюджетке салықтар мен түсімдердің түсуін болжамдау , талдау мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету , бюджеттік құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.

Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:

• 
  орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
  
• 
  бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
  
• 
  қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
  
• 
  салалар , іс- әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы жоспары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әртүрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
  
• 
  бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.
  

Бюджетті жоспарлау мен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының ықтимал бағыттарына нақты бағалау процесі түсіндіріледі. Бұл экономика дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды көрсеткіштердің болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ғылыми болжамдау мүмкін емес.

Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде пайда болған тенденцияларды , нақты әлеуметтік- экономикалық шарттарды және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып , бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау нәтижесінің мемлекеттің қаржы – бюджеттік саясатында тиімді шаралар қабылдауда өте маңызды мәні бар.

Бюджетті жоспарлау мен болжау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс істеуді қарастырады:

• 
  кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингентердің болжамдық мөлшерін анықтау ;
  
• 
  әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша реттеуші кірістердің бөлісі;
  
• 
  қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты дайындау.
  

Бюджеттік жоспарлау бірлестік , жалғастырушылық , басымдылық , теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске асырылады.

Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджеттін құрумен қамтамасыз етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын бюджеттік бағдарламалар тізімін қалыптастыруға , бюджеттер деңгейлер арасындағы кірістер бөлісу нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін тағайындауға негізделеді.

Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік – экономикалық даму болжамдарына негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.

Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті- экономикалық даму жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлау мен қамтамасыз етіледі.

Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі. Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті атқару мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция беру арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.

Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.

Бюджетті жоспарлағанда аймақта арасындағы табиғатты-климаттық және әлеуеті-экономикалық ерекшеліктері есепке алу қажет, себебі олар әр аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан бюджетті кодекске сәйкес натуралды нормативтер-ол бюджетті жоспарлау мен атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды немесе материалды емес қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады және бекітіледі.

Жергілікті бюджеттерге қолданатын кірістері бөлісу норматьивтер-ол әр деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі ол орта мерзімді фискалдық саясаттың негізінде анықтамалады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.

1.3. Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
Салықтан басқа Қазақстан Республикасы Салық Кодексінде белгіленген және белгілі бір мөлшерде бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер іс- әрекет етеді.

Алымдар , баждар және төлемдер деп әдетте заңда және жеке тұлғалардың мемлекеттік орындардың оларға көрсететін қызметтері үшін төлемдерін айтады. Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттердің кірісіне не белгіленген үлестерде бюджеттер мен тиісті ұйымдарға не арнаулы қызметтер көрсететін ұйымдардың мекемелердің шығындарын ішінара немесе толық өтеуі

Мемлекеттік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатаң іске асырылуыға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың қайтып оралмас принципі негізінде әлеуметтік саланы қаржыландыруда пайдаланады. Ал егерде экономиканың дамуы қаржыландыру құралдары жөнінде айтсақ, онда нәтижелік инвестициялау орын алады. Яғни бұл арада бөлінген бюджеттік құралдарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сақтау принципі –ол өз алды бюджет шығыстарын төмендетудің формалары мен әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресуростарының нәтижелі және тиімді пайдалану іске асыруға мүмкіншілік береді.

Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады. Олардың ішінде негізгі болып мемлекеттің табиғаты мен функциялары, елдің әлеуметті экономикалық даму деңгейі мемлекеттің әкімшілк аумақтық жайластырушылығы, бюджет құралдары беру формалары саналады. Мемлекеттік бюджет шығыстарының құрамы мен құрылымы оларды экономикалық мазмұны және ЖІӨ бөлу жөніндегі мемлекет алдындап тұрған мақсаттармен анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы ролі мен мәнін анықтау мақсат пен олар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі. Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.

Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік бюджетте шоғырланған құралдар арқылы қаржыландырылады. Бұл шығыстар қоғамдық қайта өндірістегі роліне байланысты екі топқа бөлуге болады:

• 
  өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістік үздіксіз процесін қамтамасыз ету үшін
  
• 
  қорғам мүшелірінің әлеуметті мәдениеттік мұқтаждықтары қанағаттандыру үшін.
  

Осы екі топ арасындағы ара қатынас бюджеттің тиімділігін анықтайды. Экономиканың бәсеке қабілеттілігі дамуға бағытталған шығындардың денігейі қаншалықты жоғары және бюджеттің тұтиынушылық шығындары соған сәйкес төмен болса соғұрлым бюджет құралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады. Әрине бюджет құроалдарын пайдалану титімділігі бұл арада мемлекеттік бюджеттің шығыстаны қалыптастыру әдістеріне мемлекеттің жүргізіп ждатьөқанг әлеуметтік саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметті экономикалық ахалына байланысты.

Бюджет тьүрлері бойынша шығыстарға қалыптастыру ерекшеліктері олдардың арнаулы маңында жатыр. Сондықтан бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастырғанда келесі негізгі факторрларды есептеу ажет:

• 
  басқару органдары арасынджағы функцияларды шектеу
  
• 
  мекемелердің бағңынушылығы
  
• 
  мекемелерджің іс әрекет шекарасы
  
• 
  шығывстарды тиісті бюджетке апару
  

• 
  жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер
  
• 
  қорғаныс қоғамдық тәіртіп қауіпсіздік
  
• 
  құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері
  
• 
  білім беру
  
• 
  денсаулық сақтау
  
• 
  әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету
  
• 
  мәдениеьт спорт туризм және ақпарат кеңістігі
  
• 
  тұрғын үй комуналдық шаруашылығы
  
• 
  ауыл орман су балық шаруашылықтары мен қоршағана ортана қорғау және жер қатынастары
  
• 
  өнеркәсіп құрылыс және жер қойнауын пайдалану
  
• 
  көлік және коммуникация
  
• 
  басқа да бағыттар
  

Бюджет жүйесіінң әрбір деігейінің шығыстар құрамы мен қалыптасуы әрекеттегі заңнамалық актілерімен тиісті аумақ бойынша қаржыландыруы қажет нақыт объектілер және оларды іс әрекетін қамтамасыз ету үшін қажетті шығындарды анықталады.

Республикалық және жергілікті бюджеттер шығыстьарының лимиті бюджеттік жосапарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдардың ағымдағы және даму бюджеттік бағдларламалар үшін қалыптастарады. Бюджеттің болжамдық көрсеткіштері бюджет құралдарын пайдаланудың басымдылық бағыттар көрсеткшітері операциялық қалдық мөлшері орташа мерзімді фискалдық саясатпен белгіленген көрсеткіштер және республика мен аймақтар дамуын орташа мерпзщімді жоспарлаумен анықталған көрсеткшітер бюджет шығыстарымен лимитін анықтау негшіздері болады. Бұл лимиттерді бюджеттік комиссиада құроалып бекітілгеннен кейін бюдждет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар бюдлжеттік бағңдарлама әкімшілікткеріне жеткізеді.

Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарына мемлекет лимитін есептегенде келесілер қолоданылады:

• 
  ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы
  
• 
  бекітілген натуралды нормалар
  
• 
  тиісті қаржы жылдавғы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар көлоемі
  
• 
  орташа мсепрзімсді фикалды саясатта нарықталған бюджет шығыстарының өсуі немесе төмендеуі
  
• 
  ғаымдағы қаржылық жылды аяқталатын ағымдағы бьюджеттік бағдарламалар
  

Өкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік бағдарламалар әкімшішлктері бюдлжет жоспарлау жөнінденгі уәкілетті органга бюджетті өтініш ұсынады. Бюджеттік өтініш ол бюджеттік бағдарламаларды дәлелдеук мен оларды қаржыландыру сомасын анықату үшін қажетті және бюджетьтік бағдарлдамалар әкімшілігі жыл сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы. Бюдлжеттік өтінішгтерді құрудың негіңзгі мақсаты ол бағдарламаны орындау нәтимжесімен қавжетті ресурстар жөніндегі сандық және қарждылық тақпарат базасы арқылы болжамдық мерзщімді бюджеттік бағдарламалар таңдау және олардың нәтижелігімен тисіділігін бағалау.

Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтің экономикалық дамуыныңі орташа мерзімді жоспары тиісиі мерзімидегі мемлекеттік салалық жә”не аймақтық бағдарламалау негізінде құрылады. Оның мәліметтері бағдарлама жөнінде нақты және толық ақпараттарды көрсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік бағдарламалар әкімсшілік түрі ағымдағы және даму бюдлжеттік бағдарламалық үшіән бекітілонген шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюдждеттік комиссия анықтаған тиісті бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялық жобавлар тізімиі мен көлоемі нігіздерінде құүрады. Ресупбликалық немесе жеоргілікті бюдлжеттіку бағдарлама әкімшілігі тек қана бір бюджеттік өтініш құүрады.

Бюджеттік өтініш келесі бөлімдерден тұрады:

• 
  бюджеттік бағдарламалар тізімі ждәне шығындар солмасы
  
• 
  әрбьір бюджетті бағдарламаға түсінджірме хат
  
• 
  бюдлжеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаны паспорптының жобасы
  

Шығыстарды қайта құрылымдау аумағындағы бюджеттік саясат экономиканың әр салаларына мемлекет қатысуының салыстырмалы тиімділігіне баға беру мен мемлекеттке жөнді және қасиетті емес бағыттардлы қатынасуын бюджет құраладары арқылы қаржыландыруда азайтуға негізделеді. Бұл саясат бюджет құралдарын шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы міндеттемелерін атқарумен бірге экономика дамуының басымды бағыттарын шешуге мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда қарастырылған шаралардың бюджет шығыстарымен байланысын айқын белгілеу мен бюджет құралдарын пайдалану тиімділігін жоғарлатуға экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың әсершіл жүйесін дасау, бағдарламалық құжатитарды оңтайдандыру мен қалыптагдыру және оларды бағалау әдісін дайывндау себепші болады.

Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасын жоғарлатуға мүмкіншілік беретін жолдардың бірі – ол натуралдық нормаларды пайдалану, яғни мемлекеттік органдар топтары бойынша бір қызметкерге шаққандағы ағымдағы шыңындардың орташаландырылған нормативін пайдалану орнына қажетті материалды және материалды емес байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық көрсеткіштерін қолдану.

Республиканың әлеуметті экономикалық дамуының орташа мерзімді жоспарының негізінде және мемлекеттік пен салалық бағдарламаларға сәйкес басымды бюджеттік шығыстар ретінде алдысыздағы жылдарға келесі бағыттар анықтадған:

• 
  денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы
  
• 
  білім берудің дамуы
  
• 
  әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі
  
• 
  индустриалды инновациялық дамытуды
  
• 
  аграрлық секторды дамытуды
  
• 
  жаңа тұрғын үй сасясатын іске асыруды
  
• 
  Астана қаласының дамуы.