Дипломдық жұмыс Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Дүйсебекова А. М. Жұмыс­­­­­­­­­­­ жіберілді

Қоздырғышы – жоғарыда атылған үш түрлі құрт. Әсіресе Th. Rhodesi кең тараған. Жіптей жіңішке сарғыш түсті жұмыр құрттың ұзындығы 0,5-2 см. Оның басында кішкене капсуласы бар. Еркегінің құйрығы имектеліп біткен, осы арада бірі ұзын, біәрі қысқа екі спикуласы орналасқан. Телязияның кутикуласы (сыртқы қабығы) араның тісіндей болып иректелген. Ұрғашы құрттың жыныс мүшесі бас жағынан ашылады. Ол жұмыртқа салмайды, жыбырлаған тірі личинкалар туады. Бұл айтылғандар – құрттың сипаттамасы. Қалған екеуінің өзіндік ерекшеліктері бар.

Дамуы. Телязиоз ауруын musca convexifrons, musca amica, musca autumnalis деп аталатын қара шыбындар таратады. Құрт көздің ішін мекендеген. Кейде жас түтіктерін бойлай тереңдеп кетеді. Ұрғашы құрт көздің ішіне көптеген тірі личинкаларын шашады. Құжынаған лечинкалар жыбырлап жүріп еріксіз көзден жас сорғалатады. Кейде көздің іші іріңдеп кетеді. Личинкалар көз жасына араласып сыртқа шығады да, үстіңгі және астыңғы қабақтардың айналасына, кірпік астына жиналып, қатып қалады. Оларды көз жасымен қоректенетін қара шыбындар жаспен бірге жұтып қояды. Шыбын денесіне личинка 15-30 күн ішінде 2 рет түлеп инвазиялық личинкаға айналады да, шыбынның тұмсығына келіп жинала береді. Келесі жолы осындай личинкаға толған шыбын қоректену үшін сиырдың көзіне келіп қонады да оның кірпіктеріне, қабағының немесе көзінің айналасына құжынаған телязия личинкаларын бүркіп жібереді. Бұл личинкалар көздің клегейлі қабығына «кенедей» қадалып жабысады. 15-20 күн өтісімен личинка 2 рет түлеп ересек құртқа айналады. Телязия көз ішінде 1 жылдай тіршілік етеді.

Эпизоотологиясы. Телязия құрты малдың көзінен жылдың қай мезгілінде болсын табылады береді, бірақ жаз айларында ғана шығады. Телязиоз бен малдың жасы да ауырады. Құрт көздің ішінде қыстап шығады да, жаз шығысымен көптеген личинка туады. Личинканы малдың көзіне қонған шыбын жұтып қояды. Шыбын денесінде 2 рет түлеп личинка мал ауру жұқтыратын сатыға жетеді. Июнь айы мен октябрь айының арасында мал телязиозбен жаппай ауырады. Бірақ май айында сирек кездеседі. Октябрден кейін ауру біртіндеп жойыла бастайды.

Кейбір деректерге қарағанда ересек малдың 84 проценті, 1-3 жасар малдың 74,8 проценті, бұзаудың 74,3 проценті телязиозға шалдығады. Телязиоз тарататын қара шыбындар өзінің жұмыртқасын малдың жапасына салады. Кейбір шыбындар тірі личинка табуы мүмкін. Осы личинкалар топырақтың ішіне кіріп алып, қуыршақтанады да, 18-25 күннен соң ересек шыбынға айналады. Шыбын жайылымда июнь туысымен ұша бастайды да мал арасына ауру таратады.

Потогенезі. Телязиоз құрты көздің ішіне кіріп алып, оның кілегейлі қабығын жарақаттайды, мұндағы нерв ұштарын тітіркендіріп қызметін бұзады. Көздің ағы мен қарашығының айналасы қабынады. Бара-бара көзден жас сорғалайды. Көздің ағы мен еті семеді. Жарақаттанған жерге микробтар түсіп, телязиоз ауруы одан әрі асқындыруы мүмкін. Жара болған жерді дәнекер ткань басады. Оның арты конюктивитке айналады.

Ауру белгілері. Телязиозға шалдыққан малдың бақтары ісініп, көзі қабынады, көздерінен жас сорғалайды. Мал жарыққа қарай алмай қалады. Қан тамырларын қан кермеп, көздері қызарып кетеді. Бара-бара оның ағы бозарып қабынады, тесіледі. Алғашқы ауру белгілері көзге құрт түсісімен 5-7 күн өтісімен біліне бастайды. Ауру 1-2 айға созылады. Аурудан айыққан малдың көзі шел басады. Малдың температурасы 1-2 градусқа көтерілуі мүмкін. Кей жылдары фермадағы сиырлардың тең жартысы соқыр болып қалуы мүмкін. Ауру малдың салмағы кемиді, арықтайды, кейде оның сүлдесі ғана қалады. Кейде телязиоз басталасымен өзінен-өзі тоқтайды да мал оңалып, қоңдана бастайды, тіпті көп кешікпей сауығып кетеді.

Диагнозы. Көздері жасаурап, қызарып тұрған малды табыннан алып оқшау шығарады да, оның басын мықтап шарбаққа немесе бағанаға байлайды. Содан кейін сол қолдың саусақтарымен малдың қабақтарын ашады да, оң қолымен резинке спринцовка арқылы көзінің ішіне бор қышқылының ерітіндісін құяды. Тап осы кезде көмекші адам фарфор не шыны ыдысты көздің шайылып жатқан астына тоса қояды. Бұдан кейін ыдыстың ішіне құйылған бор қышқылын жай көзбен қараса оның ішінде жыбырлап жүрген Th. rhodesi құрттарын көруге болады. Th. guloca және Th. skjabini құрттарын жоғарыдағы әдіспен табуы мүмкін емес: олар тереңде, жас жолының каналында жатады. Сондықтан ауруды анықтау мақсатымен көз жасын зерттеп, одан осы құрттардың личинкаларын іздейді. Оларды ажырату үшін телязия личинкаларының айырмашылықтары ескеріледі, Th. rhodesi ұзындығын 0,204-0,235 мм, басы жуантық келеді, құйрығынбда сопақша қабықшасы бар. Th. dulosa ұзындығы 0,249-0,226 мм, басы мен денесінің жуандығы бірдей. Құйрығында дөңгелек қабықшасы бар. Th. skjabini ұзындығы 0,26-0,24 мм, бас жағы жуан, денесінің орта шені жалпақ, құйрығында домалақ қабықшасы бар.

Ауруды өлексені тексеру арқылы анықтау қиын емес. Ол үшін өлексенің жоғарғы қабағын өзіне қарай тартып тұрып, жас ағатын жолды бойлай іш жағынан қайшымен қиып жібереді. Сол кезде жіп секілді сары құрттар жыбырлап шыға бастайды. Екінші бір әдіс жас ағатын жолды тіліп жатпай-ақ бармақпен сықса, құжынаған құрттар өзінен-өзі иіріліп, жылан сияқты болып шыға келеді. Кейде мал дәрігерлері жас безін көзден сығып алады да, ішіне су құйылған ыдысқа салып жаяды. Мал телязиоздан өлген болса, осы кезде телязия құрттары су бетіне қалқып шығып, кейін ыдыстың түбіне шөгеді. Бұл да бірден-бір дәл әдіс.

Емі. Ауру малдың 3 проценттік бор қышқылымен емдейді. Оның ХІХ ғасырдың аяғында Березов ұсынған болатын. Кейін Креолиннің, карбол қышқылының және протанголдың 1 проценттік ерітінділері қолданыла бастайды. Лизолдың 0,5 проценттік ерітіндісі, күшаланың 0,05 проценттік ерітіндісі пайдаланылатын болды. Бұлардың қай-қайсысы болсын құртты өлтірмейді, тек оны көздің ішінен айдап шығады. Н.И.Крастин (1957) қолданған дәрілерден де (1 проценттік креолин, 2-3 проценттік бор қышқылын, 0,05 проценттік лизол ерітіндісі) осындай нәтиже шықты. Сондықтан көздегі телязияларды өлтіру үшін соңғы кезде йодтың судағы ерітіндісі қолданылып жүр. Ерітінді былай дайындалады: 1 г йод кристалын 2 литр суда езеді де, оған 1-5 йодты калий қосып араластырады. Ерітіндінің түсі күрең, шайдың түсіне ұқсайды. Енді осы ерітіндіні малдың көзін спринцовка арқылы жуып шаяды. Ем арасында 5-6 күн салып 3 рет қайталанылады. Жара түскен көзді йод ерітіндісімен емдеуге болмайды: йод жараны күйдіріп, оның көлемін одан сайын ұлғайтып жіберуі мүмкін. Сондықтан йод ерітіндісін малды аурудан сақтандыру үшін алдын-ала қолданған жөн. Телязиозды емдеу үшін қолданылып жүрген дәрілер аз емес. Солардың кейбіреулеріне қысқаша тоқтай кетейік. В.Ф.Размазин жаңадан ауыра бастаған малды күкірт қышқылды цинкпен емдеді. Ем 2-3 рет қайталанылады.

А.Шашкин телязиозға қарсы хлорлы әктің 0,5-1,5 процентті ерітіндісін қолданды. Ерітінді былай дайындалады. Хлорлы әп ұнтағын қажет мөлшерде фарфор ыдысқа салады да, үстіне аздап су құйып араластырады. Бұдан пайда болған қоймалжыңға су қосып 0,5-1,5 процентті ерітінді жасайды. Ерітіндіні 1 минуттай тұндырады да 2-3 қабат дәке арқылы шыны, ағаш немесе резина ыдысқа сүзеді. Осындай мөлдір ерітіндімен спринцовка арқылы көздің ішін жуып шаяды.

Н.П.Домен ауру 40 бас малды мынадай эмульсиямен 20 күн емдеді. 1 г йодоформ өлшеп алып, оны фарфор келіге салып ұнтайды да, 18 г балық майына езеді. Қойыртпақты 38-40 градуске дейін қыздырып, 1 г эктиол қосып араластырады. Телязиоз салдарынан конюктивитке және кератитке ұшыраған малды А.А.Безруков эктиолды 3-5 процентті сүртпе майымен емдеді: 4-5 рет жаққаннан кейін көз жазылып кеткен. Кератитке қарсы сүртпе май қолданылады. Телязиозды ксероформ эмульсиясымен емдеуге де болады. Эмульсия былай дайындалады. 100 мл балық майын жылытады да үстіне 4 г ксероформ, 1 г йодоформ салып мұқият араластырады. Ауру малдың көзіне 3-4 күн өтісімен қайталанылады.

А.Ф.Русимовтың әдісі бойынша, ауру малдың көзін 3 проценттік бор қышқылымен жақсылап жуып, артынан сүртпе май (100 г жылқы майы – 10 г навакаин – 1 млн өлшем пинициллин) жағуға болады.

Кейбір мал дәрігерлерінің деректеріне қарағанда, малдың көзіне сульфантрол ұнтағын түтік арқылы үрлеп енгізсе, ол телязиоздан тез арада айығып кететін көрінеді. Сондай-ақ фенотиазин ұнтағын норсульфазол ерітіндісін қолданудан да ойдағыдай нәтиже шыққан.

Мәселен, Польшада телязиоз фенолтиазиннің соя майындағы 3 проценттік ерітіндісімен, немесе ДДТ-нің 3 проценттік эмульсиясымен, немесе пиперазин ерітіндісімен емделеді. Сақтық шаралары. Телязия құрты әдетте малдың көзіне қыстап шығады. Сондықтан телязиоздан арылу үшін көктемде, шыбын шықпай тұрғанда, жоғарыдағы көрсетілген дәрілердің біреуімен малға дегельминтизация жасалады. Телязиоздан сақтандыру мақсаты мен бор қышқылының 2-3 проценті ерітіндісі, йодтың 0,05 процентті ерітіндісі (2 л жылы суға – 1 г йод кристалы) әрбір 5-6 күн сайын 3-4 рет қолданылады. Шаруашылықтағы мал күз бен көктемде түгелдей емделеді. Бұл шара әрине көрші шаруашалықта да жүргізілуге тиіс. Мұнымен қатар малдың көзіне шыбын қондырмау жағы көзделеді. Шыбынның тұқымын құрту үшін малға ас тұзына араластырып, фенотиазин (салмағының әр килограмына – 0,03 г ) беруге болады. Нәжістегі шыбын жұмыртқалары мен личинкалары уланып қырылып қалады. Көзіне шыбын қондырмау үшін малдың қабақтарына қара май жағып қоюға болады. Сондай-ақ жылдың ортасынан бастап көздің айналасына жанарына тигізбей 0,25 проценті гехсахлоран эмульсиясы жағылады.

Кей жерлерде ауру малдың көзіне шыбын қонбайтындай етіп сым темірден өрілген көзілдірік кигізіп қояды. Көзілдірік мұнымен қатар көзді ұрылу-соғылудан қорғайды.

2.6. Мал ағзасы жєне ќоршаѓан орта

Гельминтофаунаныњ т‰зілуіне єсер етуші экологиялыќ факторларды ‰ш топка бµледі: абитикалык, биотикалык жєне эфафикалык. Б. Г. Иоганзенніњ (1959) пікірі бойынша, топыраќты фактор ретінде карастыруѓа болмайды, µйткені ол гельминтофаунаныњ тіршілік ортасы ѓана. Єйтседе топыраќ, су, ауа єрі тіршілік иесі, єрі фактор бола алады.

ететін µте абиотикалык факторлар- ауа райы , температура , гидрологиялык жаѓдай, т‰рѓылыќты жердіњ бедері. Температураныњ єсері гельминттердіњ ж±мыртќасы мен дернєсіліне жіне оларды ашык ортада болуына ыќпалы ќ±шті. Басќа да абиотикалыќ факторлардыњ єсері мањызды.

Антропогендік фактор. Гельминтофаунаньщ т‰зілуі Ќазаќстанда мал шаруашылыѓы колѓа алынѓанннан бастап бастау алады. Паразиттік тіршілік ететін, сондай-аќзиянды єсерлерді беретін гельминттердіњ таралуын тоќтатуѓа немесе адамѓа патогендік т‰рлерін азайтуѓа баѓдарланѓан ж±мыстар біздіњ елімізде кµптеп ж‰ргізілуде.

Зерттеу ж±мыстары Түркістан ауданына қарасты А.Усенов ауылында ветеринар дәрігерлер Нұрхатов Мұхтар мен Еркінбеков Құралбектің жетекшілігімен жүргізілді. Ењ алдымен осы ауылға қатысты үй саны мен ірі қара мал басын анықтадық. Нематодтарды накты кµзбен байќау маќсатында нєжісті бірнеше єдіспен тексерудіњ техникасын жасадым. Зерттеу барысында ауыл малынан телязиоз, буностомоз, монозиоз ауруыныњ коздырѓыштары табылды. Б±дан єрі зерттеуімді ауыл тұрғыны қасап Фархадтың (мал союшы) үйінде жалғастырдым.

Ветеринар дєрігерлер паразиттік тіршілік ететін нематодтардың ірі қара малдың ағзасына келтіретін аса ќауіпті зиянды єсерлерін үй маңында байќап, баќылауѓа бар м‰мкіншілікті қарастырып, емдеу шараларыныњ д±рыс ж‰ру керектігін үйретті. Нєтижесінде нематодтардың ірі қара мал ағзасына тигізетін зиянды єсерін аныќтадым.

3.2 Гельминттерді зерттеу єдістері.

Зерттеу єдістері. Нєжісті зерттеу єдістері немесе копрологиялык зерттеу гельминтоз ауруларына диагноз коюда мањызы зор, µйткені гельминттер малдың барлык аѓзаларында, эсіресе ішекте мекендейді, ал ж±мыртќалары нєжіспен бірге сыртќа шыѓады. Сондыктан нєжісті зерттеу єдістерін білу болашаќ биологтарға µте кажет. Себебі мектепте зоология пәнінің бірнеше тараулары гельминттердің биологиясын білуге және зертханалық жұмыстар жүргізуге арналған. Анализ ‰шін алынѓан нєжіс тез арада, ±заѓымен 1 тєулік: ішінде лабораторияѓа жеткізілуі керек.

Нєжісті зерттеу ‰шін: макроскопиялык жэне микроскопиялык єдістер колданылады. Макроскопиялыќ єдіс арќылы гельминттердіњ басы, денесініњ бµліктері, ‰зіліп шыќќан стробилалары зерттелсе, ал микроскопиялыќ єдіс арќылы олардыњ ж±мыртќалары мен личинкалары табылып диагноз койылады.

Фюллеборн єдісі - гельминттердіњ ж±мыртќаларын зерттеу ‰шін жиі колданылатын єдіс болып табылады. Ќажетті заттар: 400г NaС1 ќаныќ ерітіндісі, зат шынысы, сыйымдылыѓы 50-100мл ауызы кењ банка немесе стакан, спиртовка, к‰кірт, аѓаш таяќша, пипетка, ќаѓаз, кайшы, ќалам, сымнан жасалынѓан ілмек (препараттыњ бетіндегі ќаймаќты алу ‰шін), глицеринніњ 30 пайыз сулы ерітіндісі, микроскоп.

Ж±мыс ж‰ргізу тєртібі:

- Бірнеше банкаѓа аѓаш таяќшамен 2,5-5 г нєжісті салу керек.

- Банкаларѓа жайлап каныќ NaС1 (т±з) ерітіндісін ќ‰йып сол таяќшамен

араластырып т‰ру, ерітіндіні банканыњ аузына дейін толтырып ќ±яды.

- Ќаѓазбен банканыњ бетіне шыќкан ірі нєжістердіњ бµліктерін

алып зарарсыздандыру ерітіндісіне салады.Єр зерттелініп жатќан

байќауѓа 3 зат шынысын терезеге салатын єйнектіњ ‰стіне ќойып 50

пайыз сулы глицетин ерітіндісінен 2 тамшыдан тамызып шыѓады.

- 45 минуттан соњ сымнан жасалѓан спираль тєрізді ілмекпен банканыњ

бетіндегі плюнканы алып глицерин тамшысыныњ ‰стіне сілку керек.

Б±л процедураны 2 зат шынысында 4 препарат дайындалады.

Банкадаѓы ерітіндініњ с‰йыќ бµлігін тµгіп, т‰біндегі ќалдыѓынан 5-6 тамшысын ќалѓан зат шынысына тамызып 2 препарат дайындалады.

Жалпы барлыѓы 6 препарат: 4-плюнкадан, 2-калдыѓынан дайындалып микроскоп арќылы ќаралып гельминттердіњ ж±мыртќалары табылады.

Химиялыќ стаканѓа 5-10 г нєжіспен 100-200 мл флотационды ерітіндіні шыны таяќшамен араластырамыз. Араластырып болѓан соњ тез арада дернєсілдер шыѓады. Стаканды заттыќ шыны мен с‰йыќтыќ бір-біріне тиіп т‰руы керек. Егер стакандаѓы с‰йыќтыќ тола болмаса, с‰йыќтыќты толтыру керек. Ж±мыртќаныњ ќалкып шыѓу ‰шін 10-30 минут керек. 20-30 минуттан соњ заттыќ шыныны алып, микроскоп аркылы бакылап кµреміз. Штативте пробиркілерді 15-20 саѓатка ќалдырамыз. Осы уаќыт ішінде екі т‰рлі кабат т‰зіледі. Т±нѓан ж±мыртка мен нєжістіњ ±сак бµліктері пробирканыњ т‰біне т‰седі. 2-3 саѓаттан кейін нєжісті пипеткамен сорып алып, калѓан т‰зды ерітіндіні таѓы 12-20 саѓаттан кейін центрифугалайды. Т±нбасын пипеткамен алып, микроскоппен зерттейді. Б±л єдіс µте сезімтал, біраќ ‰зактау.

Горячев єдісі арќылы таѓы да басќа клонорхоза, метагонимоза жєне басќа трематодтарды зерттеуге болады.

Берман єдісі. Гельминттерді б±л єдіспен зерттеу ‰шін диаметрі 10 см воронка алып, штативтке орналастырамыз. Воронканыњ ‰шына резина т‰тік пен Мор ќыстырѓышын орнатамыз. 20-50 гр нєжісті металл с‰згіден µткіземіз. С‰згі ‰стіне 2 кабат дєке немесе ш‰лыќ тµсейміз. Нєжісті сумен, нєжіс салынѓан воронканы жылы бµлмеде ќалдырамыз (себебі нєжістегі дернєсілдер суѓа шыѓуы керек). Дернєсілдер суѓа шыѓып тµмен ќарай резина т‰тікке жинаќталады. Б±л жинаќталѓан т±нбаны резина т‰тіктен центрифугалык пробиркаѓа зажимді тез ашып ќ‰йып аламыз. Дернєсілдер пробирка т‰біне тез шµгеді. Бірак центрифугаѓа айналдырып алуѓа болады. Суын тµгеміз. Шµгіндіні микроскоптыњ кіші объективімен карастырамыз. Б±л тєжірибені бірнеше рет ќайталап ортак кµрсетішін аламыз. Б±л єдіспен 96% инвазиялыќ паразиттерді аныќтауѓа болады. Ауруды стронгилоидозаѓа тексергенде асказан сµлінде олардыњ дернєсілдерініњ 83% -ын тапќан. Ал нєжісте 72% тапќан Берман єдісімен ќатар Зонд єдісі мен центрифугада айналдыру єдісін де катар ќолданады. Науќаспен дигельментизация ж‰ргізіледі. 3-ай анализ тапсырады. Осы 2 єдіспен тексергенде дернєсілдер шыкпаса, сонда гана ол аурудан айыќќаны болѓаны.

Топыраќтыњ ќ±рамындаѓы гельминттерді аныќтау. 50 немесе 25 г топыраќты центрифугалыќ пробиркаѓа салып, 150 -250 мл су ќ±йып, 3-4 минут араластырамыз. Оѓан 3% КОН ерітіндісін ќ‰ямыз. Сосып 3 минут центрифугада айналдырамыз (1 минутта 800 -1000 рет). сонан соњ т±нбаныњ суын тµгіп, оѓан 130 мл ќаныќќан NaNС0₃ ерітіндісін к±йып араластырамыз.

Горячев єдісі. Горячев єдісін кµбіне описторхоз ауруына к‰дікті деген науќастарды тексеруде колданады. Зерттеу ‰шін 1,5 гр нєжісті химиялыќ стаканда 3-4 мл сумен араластырамыз. Ќоспаны екі кабат дєкеден центрифугалыќ пробиркаѓа с‰земіз, ал оларѓа алдын-ала 4-5 мл ас т‰зыныњ ерітіндісін ќ±йып коямыз. Таѓы да центрифугалаймыз. NaNС0₃ ерітіндісін бетпе-бет ќ±йып, заттыќ шышыны жауып, 0,25-0,5 минут калдырамыз. Заттыќ шыныны бірден тµњкеріп алып, глицерин тамызамыз. Сонан соњ микроскопта баќылаймыз.

Суды Ромоненко єдісі бойынша гельминттерге тексеру.

Сыйымдылыгы 1,5 мл -лік ыдыска 1 мл аѓын су аламыз. Оѓан альюминий сульфаты немесе темір сульфатын ќосып, араластырамыз. Суда зендер пайда болады. Ол зењдер судыњ ішіндегі т‰йіршіктермен бірге гельминтт ќ±рттарын орап, т±нбаѓа т‰седі. М‰ны біраќ т‰ндырып ќойып, цинтрифуга пробиркасына ќ±йып, 3 минут центрифугалайды. Сонан соњ 2 4 мл 1 -3% НСІ ќ‰ямыз (зењді еріту ‰шін) жєне бір рет центрифугадан µткіземіз. Т±нбаны заттыќ шыныѓа тамызып, микроскоптан караймыз.

Зерттеу ж±мысы бойынша алынган тєжірибелерге келер болсак, Т‰ркістан аймаѓында 41 елді мекен бар. Осы елді мекендердің өпшілігінде ветеринар дәрігерлер бар болғанымен олар арнайы жалақы алмайды. Гельминтке тексеруді жоспарлау жылына бір -аќ рет ж‰ргізіледі. Б±л жаѓдай барлыќ мал санын ќамти алмайды. Екіншіден- гельминттер жайында тұрғындардың, мал иелерінің гельминттер туралы биологиялык мағл‰маттары, т‰сініктері толыќ емес. Сондыктан мал иелерінің басым кµпшілігі малдарын гельминттерге тексертпейді. Ал тексерткендері µз бетінше емдеуге тырысады.

Сынамаға А.Усенов ауылындағы 260 үйден мың төл алынып тексерілген (ветеринар мәліметі бойынша). Оның 700-нен нематодтар табылған. Қалған 300 малдан 170 жеке падаға қосылмай мал иелері өздері бағады. 130 мал егістікке шығарылмай жем берумен күтіліп (сауын сиырлар) қорада тұрады.

Кестеден байќаѓанымыздай С.Қожанов ауылына караѓанда А.Усенов ауылында нематодтардың жоѓары болуы мал ұстайтын үй санының кµп болуына байланысты.

Ж±мыс орындарыныњ тапшылыѓы, ж±мыссыздыќ, ењбекке жарамсыздык каѓазыныњ (больничный) толык тµленбеуі таѓы баска себептердіњ салдарлардан тұрғындардың мал жағдайын жасауға кµп кµњіл бµле алмайтындыѓы мал иелерімен єњгімелесу барысында аныќталды.

Ал б±л жаѓдай Батыс елдерде єлдекашан шешімін тапкан ‰й жануарларын дигельминтациялау (дєрілеу) біздіњ еліміздіњ кµптеген

аймаќтарында атап, айтканда ОЌО-да єлі толыќ шешімін таппаѓанын білдіреді. Зерттеудіњ соњѓы сатысы каладаѓы бірнеше дєріханаларда болып ішк±рт дєрілерініњ µтімі туралы сараптама ж±мысын ж‰ргіздік. Б±л мєселе бойынша ќ±нды деректер 1-ші халыќтын кез-келген ауруды µз бетінше емдеуі. 2-ші 1 айда ішќ±ртќа ќарсы колданытлатын дєрі-дєрмектіњ аз сатылуы болып т±р.

Ќазаќстан Республикасында паразиттік аурулар бойынша санитарлыќ-індетке карсы шаралар ж‰ргізіледі. Халыќтыќ санитарлыќ-эпидемиологиялыќ сауаттылыѓы туралы Ќазакстан Республикасыныњ зањыныњ 7-ші бабыныњ 10-тармакшасында жєне 24-ші баптыњ 1-ші тармаѓында кµрсетілген. Ішќ±рттарѓа карсы ќ±рес шаралары:

эхинококкоздыњ табиѓи ошаќтарындаѓы санитарлыќ

гельминтологиялыќ зерттеу ањшылыќ маусымыныњ басталуына жєне аяќталуына орай орайластырады. Ќалалар мен аудандарда иттердіњ ветеринарлыќ есебі мен тіркеу ж‰ргізіледі, босќын иттер мен мысыќтарды жою керек. Зарарсыздандырылмаѓан ауылшаруашылыѓы жануарларын сою ќалдыктарымен иттердерді ќоректендіруге болмайды. М‰йізді ќара малды, шошќаны, б±ѓыларды сою ветеринарлыќ санитарлыќ ережелердіњ таоаптарына сай ж‰ру керек. Эхинококкпен заќымдалѓан барлыќ сою µнімдері мал кµмілетін жерге барып кµміледі немесе арнайы пештерде жаѓылады. Баска да топыраќтыњ. онда µсірілетін кµкµністіњ, жемістіњ, жидектердіњ, асхана кµктерініњ сондай-аќ термиялыќ µњдеусіз тамакта пайдаланатын таѓамдардыњ гельминттер кабыршыктарымен ластануыныњ алдын-алу керек.

Ошакты эпидемиялогиялык тексеру кезінде конттактыде болѓандарды иммунологиялыќ тексеруден жєне кµкµністер, топыраќ, саркынды су сынамаларын санитарлыќ-гельминтологиялык зерттеулер ж‰ргізу керек. Осы жоѓарыда аталѓан алдын алу іс шараларын орындау єрбір азамат ‰шін міндетті.

V. ¦сыныстар мен ќорытынды

Ішќ±рт індетіне карсы шаралар, девастация принципі негізінде ж‰ргізіледі. Девастацияда карастырылатындар:

1. Инвазия кµзін сауыктандыру;

2. Берілу факторына єсер ету;

3. Ќоршаѓан ортада инвазиялы материалмен ластанудан корѓау;

4. Тазалык-аѓарту ж±мысын кењейту;

5. Ж‰ргізілген шаралардыњ нєтижелілігін баќылау.

Гельминтозѓа ќарсы арнайы дєрілер- антигельминттер колданылады. Гельминтоз ауыл шаруашылыќ малдарында кµп кездеседі, казір оныњ 2000-нан астам т‰рі белгілі. Сондыктан ‰й жануарларын дегельминтациядан µткізіп отыру кажет. Ішќ±рт ауруынан сактану шараларыныњ ењ бастысы тазалыќ сактау. Іш тазартатын дєрілер сактау. Іш тазартатын дєрілерді дєрігердіњ кµмегімен ќолдану. ‡й жануарларын мезгіл-мезгіл мал дєрігерлік тексеруден µткізіп, ауырѓан малды бµліп алып, дєрі-дєрмекпен емдеу.

Мал калдыктарын биотермиялык жолмен µњдеу, ортаны

коздырѓыштарынан тазарту. - Аурудыњ алдын алу маќсатында, баланы жастайынан жеке бас тазалыѓы даѓдыларына ‰йрету кажет. Дєретханаѓа барѓан соњ, сырттан келгенде колды сабындап жуу, жеміс-

жидектерді жуып жеу керек. Еттен даярланатын таѓамдарды жаќсылап пісіру лєзім. Баланыњ нєжісін жылына бір рет ішек ќ±рттары ж±мыртќаларына тексеріп т±ру шарт. Тазалыќ-денсаулыќ кепілі екендігін естен шыѓармалык. Ішќ±рттардыњ алдын-алу маќсатында таѓам µнімдерін сапалы пайдалану жас балалар ‰шін аса мањызды. Ішќ±рттармен ќ±рес баѓдарламасыныњ міндетті саласы халыќтыњ барлык тобыныњ єсіресе балалар аѓзасыныњ физиологиялык т‰рѓыда д±рыс калыптасуы. Т‰ркістан аймағын эндемикалык жєне экологиясы ауыр аймаќка жатќызудыњ біршама себептері аныќталды. Биология жєне экология мамандыќтарында іш ќ±рттарыныњ салдары жµнінде магл‰маттар беретін паразитология пєнініњ ж‰руі ќуантарлык жайт. Студенттер б±л пєнпіњ мањыздылыѓын т‰сініп, коѓамныњ келешегі ‰шін балалар арасындаѓы ішќ±рт ауруларынан азап шегуші т‰лѓаларды емдеуде ата-аналар арасында єњгімелесу ж‰ргізіп, дєрістер оќып µз ‰лестерін косу керек.

ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР

1. 
   Денсаулыќ журналы. 2006 ж. №6-7 саны.
   
2. 
   Догель.В.А. Зоология беспозвоночных. М: Высшая школа,1981.
   
3. 
   Шульц Р.С., Гвоздев Е.В. Основы общей гельминтологии. М:
   

4. 
   Практическая паразитология. Под редакцией проф. Д.В. Виноградова-
   

5. 
   Биология. Под редакцией В.Н.Ярыгина. 1984 ж. Москва.
   
6. 
   Биология. В 2-х книг., под редакцией В.Н.Ярыгина, 2001,Москва.
   
7. 
   Бекенов А.Б., Б.Есжанов, С.М.Махмутов. Ќазаќстан
   

8. 
   Дєуітбаева К.Є. Омыртќасыздар зоологиясы (І-белім). Алматы: 1996.
   
9. 
   Дєуітбаева К.Є. Омырткасыздар зоологиясы (П-бµлім). Алматы: 1997.
   
10. 
    Жизнь животных 2 том М: 1968 .Кабышев Н.М., В.С.Кубанцев.
    

11. 
    Константинов В.М., С.П.Шаталова. Зоология позвоночных. М: 2004
    
12. 
    Кузнецов Б.А., А.З.Чернов, Л.Н.Катонова. Курс зоологии. М: 1989
    
13. 
    Лукин Е.И. Зоология. М: 1989
    
14. 
    Махмутов С.М. Зоология (І-бµлім). Алматы: 1994.
    
15. 
    Махмутов С.М. Зоология (П-бµлім). Алматы: 1996.
    
16. 
    Наумов С.П. Зоология позвоночных. М: 1973
    
17. 
    Омырткалылар зоологиясы. Алматы: 1970.
    
18. 
    Н.В.Димидов., В.А.Потемкина. Справочник по терапии и
    

20 Б.Б.Ысқақбаев. Сиырды қолда өсіру – Алммматы: Қайнар, 1987. –144-б (Қосалқы шаруашылық)

21 Б.Саудабаев., А.Н.Нартбаев. Қой мен ешкіні қолда өсіру. – Алматы:

Қайнар, 1988.–184-б

22 Жақып Бердімұратов. Ірі қара аурулары. Алматы, «Қайнар», 1976. –

348-б