Есептің математикалық қамтамасыз етілуі

2.4 Есептің математикалық қамтамасыз етілуі

Математикалық қамсыздандыру – ақпаратты өңдеу алгоритмдерінің модельдері мен математикалық әдістерінің жиынтығы.

Төменде негізгі қаржылық көрсеткіштердің есептеулері:

1. 
   Жабылу коэффициенті = айналым капиталы
   

2. 
   Ликвидтілік коэффициенті = ақшалай қаражат + дебиторлық қарыз + активтер / қысқа мерзімді міндеттемелер;
   

3. 
   Міндеттемелердің қызу коэффициенті = ағымдағы міндеттемелер
   

4. 
   Тәуелсіз коэффициенті = меншік қаражаты
   

5. 
   Меншік айналым қаражатының ауқаттылық коэффициенті =
   

қаржы айналымы

6. 
   Сатудың рентабельділік коэффициенті = өткізуден түскен пайда
   

7. 
   Айналымдылық коэффициенті = активтер шамасы
   

Компанияның банкротқа ұшырау тәуекелі деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін, төлем қабілетін және қаржы жағдайының көрсеткіштерін бағалауға негізделген статистикалық модель.

Альтман моделі қаржы коэффициенттерін көптеген сызықтық, дискриминантты талдаулар көмегіне негізделіп құрылған талдау, топтардың ішінде минимал қобалжуларды, тоатар арасындағы максимал айнымалы қобалжуларды тағайындап, несиеге берілетін өнім құнының оптимал мәнін анықтайтын – статистикалық әдіс. Минимал айнымалы дефольт басталған кездегі несиеге берілетін өнім құнына, ал максимал айнымалы міндеттемелерді өз уақытында орындау кезіндегі несиеге берілетін өнім құнына сәйкес келеді. Осындай үлгілерді құру әр түрлі статистикалық белгілер негізінде айнымалы қосу және шығару барысындағы қадамды үрдіс.

Алғашқы модельде 22 түрлі қаржы көрсеткіштері қолданылды, солардың негізінде 66 компанияға қадамды дискриминантты талдау жасалды, оның ішінде 33-і табысты қызмет көрсетті және 33-і банкротқа ұшырады. Талдау кезінде статистикалық маңыздылығы төмендері ірктеліп, үлгілер құрылғаннан кейін коэффициенттердің статистикалық маңыздылығын талдау да жойылды. Соның нәтижесінде, үлгіде тек бес негізгі қаржы көрсеткіштері қалдырылды. Коэффициенттер саны бестен төртке кемігенде, үлгінің статистикалық дәлдігі күрт төмендеді, бұдан шығатын қорытынды, бес айнымалы дискриминантты функция тиімді болып табылады.

12-кесте.

Альтман үлгісінің мәні кәсіпорынның екі тобын таңдап алу және дефольт жарияланғанға дейінгі 1 жыл ішіндегі кәсіпорынның қаржы көрсеткіштерін алу негізінде дискриминантты талдау жүргізу болып табылады. Өздерін банкрот деп жарияланған кәсіпорын топтарының нәтижесі бойынша, үлгі бұл оқиғаның 33-тің 31-ін (94%) дұрыс деп, ал 33-тің екеуін (6%) қате деп көрсетті. Компанияның банкротқа ұшырамаған екінші тобы бойынша үлгі тек бір ғана жағдайда дефольтқа (3%) қате болжам жасады, ал қалған 32 жағдайда (97%) банкротқа ұшырау ықтималдығын болжаған болатын және шындығында да солай болып шықты да.

13- кесте.

Альтманның үлгісі бойынша болжам нәтижесі (банкротқа ұшырағанға дейінгі 1 жыл ішіндегі).

Топтар	Бақылаулар саны	Болжам:1топқа жататын жабдықтар	Болжам:2 топқа жататын жабдықтар
1 топ (дефольт жарияланған)	33	31 (94,0%)	2 (6,0%)
2 топ (дефольт жарияланбаған)	33	1 (3,0%)	32 (97,0%)

Сыныптаудың жалпы дәлдігі 95,0%.
14-кесте.

Альтманның үлгісі бойынша болжам нәтижесі (дефольт жарияланғанға дейінгі 2 жыл ішінде).

Топтар	Бақылаулар саны	Болжам:1топқа жататын жабдықтар	Болжам:2 топқа жататын жабдықтар
1 топ (дефольт жарияланған)	33	23 (72,0%)	9 (28,0%)
2 топ (дефольт жарияланбаған)	33	2 (3,0%)	31 (94,0%)

Сыныптаудың жалпы дәлдігі 82,0%.
Сонымен, Альтман үлгісі 1-2 жыл көлеміндегі банкротқа ұшырау ықтималдылығына жеткілікті дәл болжам береді. Z – үлгісінің іс-жүзіндегі маңызды оның салыстырмалы қарапайымдылығында және компанияның несие алу қабілетін бағалау үшін қолдануға мүмкіндігінде және қарыз алушының несиелік рейтингін анықтауында болып табылады.

Үлгісінің болжау дәлдігін бағалау үшін екі белгі қолданылады:

1. 
   шындығында банкротқа ұшыраған, потенциалды несие алу қабілеті жоқ компанияларды анықтау дәлдігі (дұрыс емес идентификация кезінде біртекті қате жіберіледі);
   
2. 
   банкротқа ұшырамаған, потенциалды несие алу қабілетті компанияларды анықтау дәлдігі (дұрыс емес идентификация кезінде екінші текті қате жіберіледі);
   

Альтман үлгісі сонымен қатар, облигацияларға несиелік рейтинг тағайындау үшін де қолданылады. Облигация рейтингісінің тарихын талдау, өз кезегінде дефольт элементтерінің ықтималдығын бағалауға мүмкіндік береді.

Альтманның үлгісі (1.1) ары қарай бірнеше рет өзгертілді және жетілдірілді. Сонымен, 1993жылы, Альтман, Хартцель және Пек корпорацияларды талдауға арналған қорытынды үлгіні модификациялады. Олар онда х коэффициентін есептеуде баланстық бағаны нарықтық бағамен алмастырды, сөйтіп олар айналымда акциясы жоқ, жеке меншік кәсіпорынның банкротқа ұшырауын болжау үшін келесі үлгіні алды:
Z¹ = 0,717 x₁ + 0,847 x₂ + 3,107 x₃ + 0,420 x₄ + 0,998x₅ (1.2)
F- статистика мәні Х₁ коэффициентін есептегенде компанияның көрсеткіші нарықтық бағадан (33,3) баланстық баға (25,8) төмен екенін байқаймыз.

Дамып келе жатқан несие алу қабілеттігі Z индексті пайдалану үшін қорытынды үлгі түрі өзгертілді және оны “дамып келе жатқан нарық скорингі” деп атады (emerging market scoring - EMS). Мысалы, Z – үлгісін пайдалану негізінде мексикандық кәсіпорын ссудалары бойынша несие рейтингін тағайындау үрдісі былайша жүргізілді:

1. 
   EMS индексінің мәнін есептеу және несие рейтингінің “эталонын” анықтау, яғни АҚШ корпоративтерінің облигациялар рейтингі эквиваленттері бойынша EMS үлгісінің нәтижесін калибрлеу негізінде;
   
2. 
   Шетел валютасымен белгіленген, міндеттерді атқару қабілеті тұрғысынан компания облигацияларының осал жерін талдау. Осалдық шетел валютасымен шығыны алынған “сыртқы кірістердің” “ішкі шығындарға” қатынасы арқылы анықталады. Шетел валютасымен есептелген ақша ағыны келесі жылдық валюталық міндеттемесіне кіреді және осалдың дәрежесіне байланысты рейтингтің төмендеу жағына қарай түзету енгізіледі;
   
3. 
   Рейтингтің төмендеу (жоғарлау) жағына қарай түзету енгізіледі, компания тәуекелі көп (аз) деп танылады, егер бірінші белгіде анықталған, облигациялар рейтинг эквивалентіне сәйкес келсе;
   
4. 
   Төмендеу (жоғарлау) жағына қарай түзету енгізу нарықтағы және оның салаларындағы компанияның позициясына байланысты;
   
5. 
   Рейтингтің жоғарылау жағына қарай түзету енгізу ерекше шарттар қойғанда жасалады. Мысалы, қосымша қамтамасыз еткенде немесе сенімді кепіл болғанда;
   
6. 
   1-кестеден акцияның нарықтық бағасын баланстық бағаға алмастыруды есепке алып және алынған нәтижені облигация рейтингі эквивалетімен сәйкестендіріп, Х₁ көрсеткішін есептеу. Егер рейтингте елеулі айырмашылық байқалса, онда қорытынды рейтингке жоғарылау немесе төмендеу жағына қарай түзету енгізіледі.
   

Программалық жабдықтау екі бөлімнен тұрады: жалпы программалық жабдықтау, арнаулы программалық жабдықтау.

Жалпы программалық жабдықтау – бұл жабдықтаудың кең көлемдегі қолданушыларға есептелген және ақпаратты өңдеу есебінде жиі кездесетін, есептеу кезеңінің “және-немесе” шешімін ұйымдастыруға арналған программалардың бірігуін бейнелейтін АЖ-ны программалық жабдықтаудың бөлімі. Бұл бөлім үшке бөлінеді: амалдық жүйе, программалық өнімді тұрғызу жабдығы, сынаққа арналған программалар.

Банк қызметіндегі тәуекелдікті басқарудағы ақпараттық жүйесінің программалық қамсыздануы келесілерден тұрады:

• 
  Windows’2000 операционды жүйесі негізінде жалпы жүйелік қамсыздандыру;
  
• 
  Жұмыс істеу барысында негізгі операциялардың автоматты түрде орындалуын қамтамасыз ететін программалар модульдерінің жиынтығы, яғни функционалды қамсыздандыру;
  
• 
  Қолданушы мен операционды жүйе арасындағы интерфейс пен мәліметтер базасын қамтамасыз ететін Delphi ортасында программалау;
  

Есептеуіш техника мен программалау технологияларының дамуы Borland фирмасының жаңа программалық Delphi өнімін алып келді. Delphi - бұл Windows-та жұмыс істейтін программаларды, қосымшаларды тез өңдейтін (Rapid Application Development - RAD) интегрирленген орта болып табылады. Ол генератор кодынан, визуалды дизайнерлер және мәліметтер базасын жүргізу құралдарының және жақсы интерфейсінің болуы, сондай-ақ үйренуге қарапайымдылығымен сипатталады. Delphi негізінде визуалды жобалау технологиясы және програмалаудың объектілі-бағытталған әдісі бар. Delphi-дің бірінші версиясы, Windows 3.1 ортасында жұмыс істеген. Windows 95 шыққаннан кейін, Borland 16 разрядты Delphi екінші версиясын шығарды. Одан кейін 32 разрядты Delphi-дің үшіншісі шықты. Delphi программасында Borland-пен өңделген Object Pascal тілі қолданды, оның негізі ретінде классикалық осы тіл алынған.

Келесі Delphi 5.0-дің үш версиясы бар:

Standard – мәліметтер базасын қолдана отырып жеке қосымшаларды өңдеу;

Professional – көптеген қолданушылардың қосымшаларын құруға арналған;

Client-Server Suit – корпоративті қосымшаларды өңдеуге арналған.

Delphi ортасында программалау үшін компьютерге Windows98, Windows NT немесе толығымен сәйкес келетін операциондық жүйе қажет. Delphi Client-Server Suit-8 Мб кем емес жедел жады, ал Delphi-ді толығымен орнату үшін 170 Мб қажет. Кез келген дербес компьютер процессоры Pentium, жедел жады көлемі 8-16 Мб, дисплейі VGA болса, Delphi-дің жұмысын тиімді етеді.

2.5.2 Программалық қамтамасыз ету құрылымы
Программалық қамтамасыз етудің құрылымы ортақ жүйелі және арнайы программалық қамтамасыз етуден тұрады. Ортақ жүйелі программалық қамтамасыз ету - программалар бірлігінен тұратын кең қолданушылар көлеміне бағытталған есепті ұйымдастыруда және ақпаратты өңдеуге арналған программалық қамтамасыз ету бірлігі. Операционды жүйе есептеріне жүйенің барлық ресурстарын басқаруға жауап береді. Операционды жүйе дербес компьютерлердің аппарат құралдарының ақпараттық қабықшасының ең төменгі деңгейінен тұрады. Дербес компьютер үлгілерінде, архитектуралары, мүмкіндіктері әр түрлі операциондық жүйе ресурстары қажет. Қолданушыға программалық өңдеу және қолдану үшін ұсынылатын қызметтер әр түрлі болады, яғни операционды жүйе ядросы белгілі қызметтік программалар көмегімен жүзеге асады. Осы программалар көмегімен дискінің бастапқы белгіленуі, диск құрылғыларының параметрлерін орнату, жедел жадыны тестілеу, компьютердің басқа да компоненттерін, ақпараттық баспада жіберу локальды желілермен байланыс орнатуды жүзеге асырады. Осылай операциондық жүйе аппарат құралдарын толықтырып, дербес компьютердің бөлінбейтін бөлігі болып табылады.

Windows 2000 Professional операциондық жүйесінің сипаттамасы:

Windows тек қана файлдар мен операция үшін ыңғайлы интерфейспен қамтамасыз етпейді, сонымен қатар Windows ортасында жұмыс істейтін программалар үшін жаңа мүмкіндіктер береді. Программалар мүмкіндіктерін қолдану үшін Windows талаптарына сәйкес жобалануы тиіс, сондықтан оларды Windows программасы немесе Windows қосымшалары деп атайды.

Windows DOS– та өңделген қарапайым программаларды орындайды, бірақ мұндай программалар Windows-тың басымдылықтарын қолданбайды, осыған байланысты баяу жұмыс істейді.

Windows-қа келесі сипаттамалар тән:

• 
  қолдану мен игеру өте қарапайым;
  
• 
  өнімділік өте жоғары;
  
• 
  желілік құрылғыларымен жұмыс істейтін әмбебап желілік клиент рөлін атқарады.
  

• 
  Microsoft Word мәтіндік редакторы;
  
• 
  Microsoft Excel электрондық кесте;
  
• 
  Microsoft Power Point презентация редакторы;
  
• 
  Microsoft Acces мәліметтер базасын басқару жүйесі;
  
• 
  Microsoft Schendule күнделік редакторы.
  

• 
  486DX және одан жоғары процессор;
  
• 
  6 Мб кем емес жедел жады;
  
• 
  сәйкес келетін VGA видеоадаптері;
  
• 
  Windows 2000 толығымен орнату үшін қатты дискінің көлемі 70 Мб болуы керек.
  

“Несиелік тәуекелді басқарудағы” АЖ-ң ПҚ