Бастапқы құны-жойылу құны/пайдалану мерзімі

2. 
   Амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл).
   

3. 
   Негізгі құралдардың құнын жеделдетіп есептен шығару әдістері.
   

А) Кумулятивтік әдіс.

В) Азайып отыратын қалдық әдісі.

Кумулятивтік әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген мағынаны білдіреді, яғни сандары қосу бойынша тозуды есептеу тәсілі есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын, объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.

Азайып отыратын қалдық әдісі кумулятивтік әдістің принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы азайып отыратын қалдық әдісі деп те атайды.

Екі еселенген нормамен есептелінген, азайып отыратын қалдық әдісінде амортизациялау нормасы 20 пайыз (10%*2) болады. Бұл белгіленген мөлшер 20 % қалдық құнға әрбір жылдың соңында апарылады.

Қалдық құнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу құны есепке алынбайды деп саналады.

Жеделдетілген амортизация әдістері негізгі құралдардың сапалық тозуынан болатын зияндарды тез азайтуға мүмкіндік береді, экономиканың барлық салаларында тездетіп қайта жабдықтауды қамтамасыз етеді.

Отандық тәжірибеде негізгі құралдардың мынадай түрлері бойынша амортизация есептелінбейді:

• 
  жер;
  
• 
  кітапхана қорлары;
  
• 
  фильм қорлары;
  
• 
  архитектура және өнер ескерткіштері;
  
• 
  музейлік құндылықтар;
  
• 
  өнім беретін малдар;
  
• 
  жалпы мақсатта пайдаланылатын көлік жолдары.
  

Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебінің бас шоттар жоспарына сәйкес субъект меншігіндегі және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозу сомасын жинақтау үшін 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» бөлімшесінің тиісті синтетикалық шоттары пайдаланылады.

Негізгі өндірісте пайдаланылатын меншік және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша есептелінген тозу сомасына:

Дт 8045 «Негізгі құралдардың тозуы»

Кт 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» бөлімшесінің тиісті шоттары

Жалпы шаруашылық мақсатқа пайдаланылатын меншікті және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдарға есептелген тозу сомасына:

Дт 7210 «Әкімшілік шығыстар»

Кт 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» бөлімшесінің тиісті шоттары

Кәсіпорындағы негізгі құрал-жабдықтар шаруашылық процессіне қатынасып отыру нәтижесінде тозады, ал кей жерлері жөндеуді қажет етеді. Оларды үнемі жұмысқа жарамды күйінде сақтап отыру үшін жөндеу жүргізіледі. Жөндеу жұмыстары көлеміне байланысты қарапайым және күрделі жөндеуге бөлінеді.

Қарапайым жөндеу деп - әдетте негізгі құралдарды күнделікті пайдалануға байланысты болатын қарапайым жұмыстарды айтады.

Бухгалтерлік есептің 16 «Негізгі құралдар» деп аталатын қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес шығындары актив өнімділігінің алғашқы есептелінген нормативтеріне сәйкес кәсіпорын күте алатын келешек экономикалық пайданың сақталуы немесе қалпына келтірілуі үшін жүзеге асырылады. Мұндай сапада олар әдетте туындауына қарай кәсіпорынның шығыны ретінде танылады (есепке алынады).

Кәсіпорын өндірістік негізгі құралдарды жөндеуге жұмсалған шығындарды өндіріс шығындарына жатқызады.

Кәсіпорында жөндеу шығындарын өндірістік шығындарға біркелкі енгізіп отыру үшін жөндеу қорын құруына болады. Бұл қорға кәсіпорынның өзіне бекітілген нормативтер бойынша жарналар есептелініп, өнімнің өзіндік құнына енгізіліп отырады.

Субъектіде жөндеу жұмыстары мердігерлік әдіспен және шаруашылық әдіспен орындалуы мүмкін.

Жөндеу жұмыстары шаруашылық әдіспен жүргізілгенде барлық жұмыстар шаруашылықтың өз күшімен орындалады.

Мердігерлік әдісті пайдаланғанда жөндеу жұмыстарын арнайы құрылыс және жөндеу мекемелері орындайды.

Жөндеу жұмыстарының бухгалтерлік есебін жүргізу олардың қандай әдіспен орындалғандығына байланысты.

Мердігерлік әдіспен орындалған жөндеу жұмыстарына шығарылған шығындар жөндеу қоры есебінен жабылады. Ал кәсіпорында бұл қор құрылмайтын болса жөндеу шығындары тиісті өндірістің шығындарына енгізіледі. Жөндеу жүргізілген негізгі құралдарды субъектіге арнайы тағайындалған коммисияның шешімі бойынша қабылдап алады.

Ондай негізгі құралдарды қабылдау барысында № НҚ-2 нысандағы жөнделген, қайта құрылған жәнежаңартылған объектілерді қабылдап тапсыру» актісі толтырылады. Егер негізгі құралдарды жөндеу мердігерлік әдіспен жүргізілген болса, онда № НҚ-2 нысандағы «Жөнделген, қайта құрылған және жаңартылған объектілерді қабылдап-тапсыру» актісі екі дана етіп толтырылады да, екінші данасы негізгі құралдарға жөндеу жүргізген субъектіге беріледі.

Кәсіпорындағы негізгі құралдарды жөндеудің есебін жүргізу үшін шоттар жұмыс жоспарының 8040 «Үстеме шығыстар» бөлімшесінде 8044 «Негізгі құралдарды жөндеу» шоты қаралған. Бұл шоттың дебетінде негізгі құралдарды жөндеу бойынша нақты шығындардың сомасы көрсетіледі.

«Негізгі құралдарды жөндеу» шоты қаралған. Бұл шоттың дебетінде негізгі құралдарды жөндеу бойынша нақты шығындардың сомасы көрсетіледі. Негізгі құралдар кәсіпорыннан мынадай жағдайларда есептен шығу мүмкін:

● Тозығы жетіп, іске жарамай қалған негізгі құралдарды есептен шығару;

● Жарғылық капиталға қосқан үлес ретінде басқа кәсіпорындарға беру;

● Ұзақ мерзімге жалға беру;

● Басқа заңды және жеке тұлғаларға сыйға тарту;

● Ересек малдардың тұқымдық не өнім беру қасиетін жоғалтқандарын басқа топқа ауыстыру, сатуға не союға жұмсау;

● Әр түрлі апаттардан (су тасқыны, өрт, жер сілкіну) шеккен зиян;

● Ұрлану немесе жоғалту нәтижесінде болған жетіспеушілік;

● Өндіріске қажеті жоқ құрал-жабдықтарды сату және тағы басқалар.

Солардың ішіндегі негізгілер: жойылғанда, сатып-өткізілгенде және басқадай активтерге айырбасталғанда есептен шығу.

Негізгі құралдар кәсіпорыннан қандай себептермен (жолдармен) есептен шықса да, есептен шыққан күнге дейін олар бойынша тозу (амортизация) есептелінеді. Содан кейін барып, олардың бастапқы құнымен жинақталған тозу сомасы тиісті шоттардан есептен шығарылады.

Кәсіпорындағы негізгі құралдардың тозу дәрежесін анықтау үшін тұрақты комиссия құрылады. Оның құрамына кәсіпорын басшысының орынбасары, бас мамандар, бас бухгалтер тағы басқалар кіреді. Комиссия іске жарамай қалған құралдардың тозу дәрежесін, оның себептерін анықтамайды. Негізгі құралдарды есептен шығару жөнінде шешім қабылдағаннан кейін олардың түріне қарай акт толтырылады.

Қазіргі кезде бұл мақсаттарға «Негізгі құралдарды есептен шығару актісі» (№ НҚ-3 нысанындағы) пайдалынады.

Тұрғын-үй, қора-жайлар есептен шыққандар олардың бастапқы құны қанша рет және қанша сомға жөндеу жүргізілгені, не себепті істен шығарылатыны көрсетіледі.

Құрал-жабдықтар, көлік құралдар есептен шығарылғанда актіге мына мәліметтер тіркеледі: машина маркасы, заводтың номері, шаруашылыққа қабылданған мерзімі, пайдалану кезінде орындаған жұмыс көлемі, баланстық құны, жүргізілген күрделі жөндеу саны және оған кеткен шығын мөлшері. Сатып-өткізілген, жойылған негізгі құралдардың тозу құны 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» бөлімшесінің тиісті шоттарының дебеті, 2410 «Негізгі құралдар» бөлімшесі шоттарының кредиті бойынша есептен шығарылады.

Нақты жағдайларға байланысты сатып-өткізудің нәтижесі таза табыс (пайда) немесе зиян болуы мүмкін. Егер актив белгіленген мерзімнен ұзағырақ жұмыс істейтін болса және толық амортизацияланған болса, онда оған тозу есептелінбейді, және де кәсіпорыннан шығуының ақырғы сәтіне дейін есептен шығарылмайды. Амортизацияның мәні негізгі құралдардың құнын оның барлық жұмыс істеу мерзіміне бөліп таратуда болып табылады.

кесте-2.3.2.

Кәсіпорынның қысқа мерзімді активтерін талдау жалпы алғанда, жағымды динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді. Осымен қысқа мерзімді активтердің құрамы мен құрылымын талдау үшін келесі кесте ұсынылады.

(2005-06жыл «Crocus Multimedia Services»ЖШС)

кесте-3.1.1.

мың тг.

Көрсеткіштер	2005 жыл		2006 жыл		Құрылымының өзгеуі
	сомасы мың тг.	үлес салмағы %	сомасы мың тг.	үлес салмағы %	сомасы мың тг.	үлес салмағы %
Қысқа мерзімді активтердің барлығы	30623789	100	15810052	100	-14813737	-
Ақша қаражаттар	15354975	50,1	5768425	36,5	-9586550	13,6
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары	884000	2,9	10021543	63,3	9137543	60,4
Ағымдағы салықтық активтер	1860998	6,1	14291	0,09	-1846707	-6,1
Басқа да қысқа мерзімді активтер	12521816	40,8	1012	0,006	-12520804	-40,8
Қорлар	4781	0,015	2000	-0,012	-2781	-0,003

Кестеде көрсеткендей қысқа мерзімді активтер-14813737 мың теңгеге төмендеген. Бұл қысқа мерзімді активтердің есеп беру жылы төмендегенің себебі ақша қаражаттар 5768425 мың теңгеге азайды. Және сатып алушылар

мен тапсырыс берушілердің борыштары 9137543 мың теңге жоғарлады. Ал қорлардың 2000 мың теңгеге өткен жылмен салыстырғанда 2781 мың теңгеге төмендеудің себебі қорлардың айналымы нашар болғандықтан осындай жағдайға ие болып отыр.