Диссертация Ғылыми жетекші филол. ғыл док., проф. Мәдібаева Қ.Қ
Қожа Ахмет Йасауи (XI-XII)
жүктеу/скачать 353.34 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Шортанбай Қанайұлы (1818-1881)
| Қожа Ахмет Йасауи (XI-XII)
Әулиелер айтқан уәде келер болғай, Қияметтің күні жуық болды, достар, Ақылды құлдың болғанын білер болғай, Ел-жұрттан мейір, шапағат кетті, достар. Үлкен-кіші адамдардан әдеп кетті, Қыз, келінмен, нәзік жаннан ұят кетті... «Ұят барда иман бар» деп Расул айтты, Арсыз қауым бүлдіріп бітті, достар. Мұсылман, мұсылманға болды қатал, Нақақ істеп Хақ жұмысын бұзды батыл. Мүрит пірге жылы жүзбен болмай жақын, Ғажап сұмдық замана болды, достар! Ел, дүние, халқымызда қайырым жоқ, Патша менен уәзірлерде әділет жоқ, Дәруіштердің дұғасында қажет жоқ, Түрлі бәле халық үстіне жауды достар! [29,б. 183]. Шортанбай Қанайұлы (1818-1881) Мынау ақыр заманда Алуан-алуан жан шықты Арам, араз хан шықты Қайыры жоқ бай шықты [27,б. 218]. Мейір кетті пендеден, Сөйтіп ердің алдынан, Ақыл сұрасаң азбассың, Көпті көрген көнеден. Қасиет кетті төреден, Ғаділдік кетті билерден, Абырой кетті әкімнен. Қайын енесі ас ішпес, Қабағын түйген келіннен. Жалғыз құдай болмаса, Енді үміт жоқ өзгеден [20,б. 279-280]. Күннен күнге тартылып Заманақыр кезінде Ұл сыйламас атасын Арамсідік болған соң Атасы, бермес батасын Қазы, болыс қойыпты Некесіз туған шатасын. Өзі қылған өкінбес Күнінде содан тартарсың, Абақтыға жатарсың. Қыз сыйламас енесын Арттым деп егесін [29,б. 183]. Негізінде, зар заман ақындарының әдеби мұрасын мұсылмандық ағартушылықтың тарихи-көркемдік бағыттарында зерттеу әлі де күн тәртібінде тұр. Кеңестік кезең ұлтты рухани тірегінен айыру мақсатында «діннен безіндірсе», кейінгі кезеңде ауқымды мұсылмандық ағартушылық мұраттардың адамзат тарихындағы іргелі негіздері мен тарихи дәуірлердегі көрініс табу құбылыстарына кешенді зерттеулерге ұласуды талап ететін мәселелерде біржақты ұйғарымдарға басымдық беріп жүргендейміз. Кәсіби білікті мамандардың, теолог ғалымдардың зерттеу негіздері әлі де болса әдебиеттанудағы дін мәселесін көтеруге сәулесін түсіре қоймағандай. Пәнаралық зерттеулерді қажет ететін мұсылмандық діни ағартушылық жалпы ислам тарихымен тұтастықта танылып, әрбір тарихи заманның әдеби дамуындағы исламдық үрдістер сол негіздерге сүйену барысында сараланып, айқындалса керек. Бірді-екілі шығарма емес, тұтас тенденциялар ауқымында қозғалатын, аса сақ қарауды, асқан білімдарлықты талап ететін түйткілді, түйінді мәселе. Тұтас Алланың бірлігін, барлығын мойындап отырып ғұмыр кешу дағдысы тәртібі әбден, мығым орныққан ХІХ ғасырдағы ел өмірінің рухани кеңістігі – әдеби мұра мазмұнындағы тұрақты желі – мұсылмандықтың жайы болғандығы даусыз. А.Ахметбектің Абай және сопылық ілім аналогиясында жасаған пайымдаулары осы мәселенің түбегейлі сұрақтарын қамтып жатқандығына зер салған жөн. «Руханишылдық, адамгершілік тұрғысында Абайдың сопылық іліммен үндесіп жататын жақтары көп. Бірақ ол сопылық оқуды исламның біл бөлігі деп білген, сондықтан өмір, адам, қоғамды белгілеуші ахлақи мәселелерді Абай діни ағартушылық тұрғыда қарастырған: «Абай күллі саналы жанды таңқалдыратын биологиялық өріс айналымының пайда болу, даму, шегіне жету, яғни көзден кету түрінде өзгеше кейіпте қайта оралу фактісін Құран -Кәрім қағидаларымен бірлікте жырға қосады. Алла Тағала мәлім еткен құпия, ақиқатты Абай өз жүрегінің көрігінен өткізіп барып, баршаға аян етеді. Әрине, өлең құдіреті рухани танымдық құндылығы шексіз мифо-поэтикалық шындықты өмір салтына лайық жоралғы. Ғұрып машығын қосу талабымен көгеріп, көркейе түскен» [9,б. 4]», - деп келетін [29,б. 299] тоқтамы, түптеп келгенде қазақ әдебиеті тарихындағы, әдеби мұрадағы дін мазмұнымен, бар кезеңдегі айрықшалыққа да сыйымды, түбегейлі таным ұстанымы дер едік. А.Ахметбек көрнекті әдебиеттанушы Бақытжан Майтанов танымындағы талқыны ойтиянақ етіп алған болатын. Ақындық мұрадағы сопылық ілім негіздері бағытында арнайы зерттеулер әлде де жалғасын тауып отырады деп болжаймыз. Тұрағұл Абайұлы «Әкем Абай туралы» атты естелігінде «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңнің Абайдың «Тасдиқ» деп аталып жазылған (38-сөз) сөзіне қарай шығарылғандығы туралы айтады [30]. Өлеңге Абай және Шығыс, Абайдың исламиятқа қатысы, Абайдың ақындық кітапханасы мәселелерінде мән беріледі. Абай шығармаларындағы «Шығыс жағасының осылардан басқа бір саласы Абайдың діншілдік өлеңдерінен көрінеді. 1894 жылы жазылған А құдай, бере көр, Тілеген тілекті, - деген сияқты, немесе: Алланың рахметін, Яр тұтып әрнеге Әррәкман ол атын Үйреткен жүмлеге...- өлеңдері, баласы Әбіш ауырып жатқанда айтылған сыйыну, дұға, жалбарыну сөздері боп шығады. Бұлардың тұсында Абай – мұсылман. Мұсылман құдайына табынған «ғаси вәндә» өлеңі, дәрмен кеткен қарт көңілдің намаз артынан күңіренітіп айтып отыратын мінажаты, сынық кішік көңілдің қоңыр үнді дұғасы сияқты сезіледі. Бұл Абай басына келген соқпа күй емес. Көңілдің сынып, жамалып отыратын әлдеқалайы да емес. Өмірінің қысталаң шағында айтылған шыны. Дәл бұл жері ақын шығармаларында жарыққа шықпай, айтылмай, ашылмай да кете баруға мүмкін еді. Бірақ басына келген кезі мен қалы ішкі пердесін осы арада аша кеткен. Сонда ақын мен діндармын, мен иланушымын деп отыр. ...Бұған кірген бұйымдардың басы ислам діні, онан соң Шығыс поэзиясы және мұсылман ғылымының ілгері-соңғы ғұлама философтарының сөздері болады. Мысалы: 1895 жылы «Ылай суға май өтпес қой өткенге»... деген өлең жазады. Мұнысы жана: «Алланың өзі де рас, сөзі де рас»... деген қорытынды өлеңі ақынның діни философия ретімен сөйлеген сөздері сияқты» [31]. Абай шын мағынасында мұсылман еді деген Көпбай ақын. Бірақ мұсылманшылығы – молда, қожа айтып жүрген сырты сопы мұсылмандық емес, үлкен сынмен, терең оймен, өз жүрегімен тапқан мұсылмандық болатын. Бергі жерлердегі кітап сөзі, молда сөзі, шариғат жолы дегеннің барлығына сынмен қарап, діннің негізін, мақсат бағытын ғана салып, соны ақиқат діні қып қолданған. «...Онан соң, жалпы мұсылманшылық жолындағы үлкен ғұламалар жазған ірі сөздердің барлығын да білетін. Бәрінен өз тұсындағы үлкен молдалардың қайсысына болса да қатар түсерлік мағлұматы бар-ды. Сонымен Семейге бара жатқан уақытта, Семейдің Кәмали қазірет сияқты үлкен молдаларымен, анда-санда бас қосып, мәжіліс те жасап қоятын (Кәмалитдин қазірет ХІХ ғасырдағы аса көрнекті мұсылмандық дін ағартушысы, жәдитизм ілімінің белді өкілі Шаһабутдин Маржанидың шәкірті – Э.С.). Осындай мәліметтер арқылы Семей қаласындағы қазақ, татар молдаларының барлығы да Абайдың дін мәселесіне әбден көзі жеткен соң, бұл кісіні өз заманының ғұламасы сияқты да көрген,» - дейді Абайды көзі көрген, жанында көп жүрген ақын шәкірті Көпбай Жанатайұлы [30,б. 212]. Көкбай Жанатайұлы Абайдың діни өсиеттері, дін жайындағы негізгі пікірлері қара сөздердің ішіндегі «Ғақлиқат тасдиқат» деген сөзінде толық айтылды дейді. Ауызша уағыз насихаты, өлеңмен үгіт қылуы, адамшылық, құдайшылық жолы барлығы сол сөзіне жиылып қорытылған сияқты, дін жайындағы өлеңдері түгелімен сол сөздің жеке пікірлерінен туған сияқты дейді. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңіндегі Тұрағұл Абайұлы, Көкбай Жанатайұлы айтып отырған «Китаб-тасдихпен» сабақтастық дінтану бойынша арнайы зерттеуді қажет етеді. Кейінгі кезеңдегі Абайтану ғылымының жаңа бағыттарындағы Абайдың діни-ислами кітапханасы туралы зерттеулер Абай дәуіріндегі, Абай оқуы ықтимал еңбектер туралы біршама нақтылы деректер ұсынып отыр. Абай шығармашылығындағы дін негіздерін кешенді зерттеу мәселелері туралы ой қозғалуда. Шығыстанушы Ы.Палтөре Абай мұсылмандық діни әдебиет туралы Араб елдері архивтерінде араб қарпімен жазылып сақталған құжаттарда әлі айтыла қоймаған тың мағлұматтар бар екендігін құлаққағыс етеді. Мысырдағы «Дарул-Кутуб» кітапханасында сақталған «Тарих түрки Талғат» (Хиджра жыл санауы бойынша 1328 жылы жазылған) атты 624 көшірме тіркелген еңбекте Абай елі туралы да жазылған. Ы.Палтөре ұсынған мұсылмандық шығыс елдеріндегі әдеби шығармашылықтағы Құран негіздеріне қатысты зерттеулер бойынша ұсынған библиографиясы Абай өлеңдері мен қара сөздеріндегі Құран аяттары мен Хадис материалдарының пайдаланылу негіздері тұрғысында да маңызды. Бұл еңбектер Абай тұсында оқылған, кезінен таралған діни кітаптар туралы зерттеулер үшін дерекнамалық та маңызға ие [32]. Абай шығармашылығын Құран сүрелері, Пайғамбар хадистерін негіз еткен экзегетикалық дәстүр бағытында арнайы зерттеу әлі де күн тәртібінде тұр. Абайдың 38- қара сөзіне («Китаб-тасдих») қатысты Ы.Палтөре келтірген дерек, дәйекті бұл қара сөзбен сабақтас жазылған «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңіндегі дін негіздеріне қатысты да пайдалану керек. «Бірақ күні бүгінге дейін бұл аяттардың Құран мәтініндегі қандай сүрелердің қай аяттары екендігі ешбір әдебиетте нақты көрсетілмеген. Тіпті екі бөлек аят бір аят тәрізді (нақтырақ айтсақ, «Әтәмурун әинәсә билбирри, уә әхсәну инналаһу юхиббул мұхсинин» үлгісінде біріктіріліп беріліп кеткен). Енді осы Құран аяттары араб тіліндегі тұпнұсқа мәтінге үңіле отырып іздесек, олардың Құрандағы: «Маида», «Бақара» және «Әли Ғимран» сүрелерінің аяттары екенін аңғарамыз [32,б. 28]. Ы.Палтөре Абайдың Құран және хадис мәтіндерін интерпретациялаудағы әдістері туралы арнайы сөз қозғайды. Бұл әдістер дінтанушы мамандарға мәлім болғанымен, әдеби шығармадағы экзегетикалық дәстүр негізінде қазақ әдебиеттану ғылымында толық зерттеу айналымына тартыла қойған жоқ. «Жалпы, ислам дінін түсіндіру, Құран және хадис мәтіндерін шығарма тілінде пайдалану шығыс әдебиетінде ертеден қалыптасқан үрдіс болатын. Қасиетті Құран мәтініндегі сюжеттер мен сарындар, пайғамбар өміріндегі басты оқиғаларды өлең-жыр жолына төгуде: «талмих», «иқтибас», «тәржәмә», «тахлил», «тәмсил», «тәдмин», «илтараб», «ишара» немесе «ижаз» т.б. тәсілдер кеңінен қолданылған» [32,б. 76]. Осындағы 1) талмих – белгі беру (аллюзия, ишарат); иқтибас – үзінді келтіру, қаз-қалпында мәтін кіріктіру; тахлил – түпкі қалпын сақтамай, белгі беріп түсіндіру; тадмин – дәйектеме ретінде келтіру, т.б.; Шығыстанушы Б.Жұбатованың «Қазақ тіліндегі араб, парсылық кірме фразеологизмдер» тақырыбында қорғалған докторлық диссертациясында бұл мәселе ғылыми сараланған (Ы.Палтөре еңбегі бойынша сілтеме жасалды – Э.С.). «Құраннан аудармай алынған дәйектемелерді түркі немесе парсы тілдеріндегі мәтіндердің тіліне қоса өріп, енгізіп жіберіп отыру – орта ғасырлардан басталып, ХХ ғасырға дейін созылған тілдік дәстүрлердің бірі Араб, парсы әдебиетінде «тәдмин» деп аталатын бұл поэтикалық фигура кең қолданыс тапқан» [30,б. 79]. Ы.Палтөре Абайдың «Алланың өзі де рас, сөзі рас» сөзін тәржіме тәсілі арқылы жеткізілген, Мұхаммед Пайғамбардың (с.ғ.с.) «Сен Хақсың, сенің сөзің де хақ» сөзі дейді. Бұл өлеңде қазіргі исламтануда терминдік маңызы бекіген атау, ұғымдар қолданысқа түскен. Екінші шумақтың «Аманту оқымаған кісі бар ма?» (1995) болып келген бірінші тармағындағы «Аманту» сөзін Абайдың 38 қара сөзіндегі айтылатын «Мен Аллаға оның көркем есімдері мен сипаттарында баян етілгендей етіп (оны танып), оған иман келтірдім» деген, түп негізі, Әмәнту биллаһи иәма рууә би әсмаики уа сифатики» болып келетін тоқтаммен сабақтас. Мұхаммед Пайғамбардың (с.ғ.с.) «мән лә хаяун ләһу уә лә иманун ләһу» деген хадисін («кімде кімнің бойында ұят болмаса, онда оның бойында иман да жоқ»), Абай 36, 38 қара сөздерінде келтіреді. Бұл ұстаным оның шығармаларындағы тұрақты желінің бірі. «Алланың өзі де рас, сөзі де раста» иман сөзі қазақ тілінде төрт қайтарып айтылған. Өлеңдегі араб тілінен қазақ тіліне ауысқан, дін термині мағынасында алынған атаулардың да бұл иман сөзімен сабақтасып жатқандары бар. Құран, хадис мәтіндеріне негізделген араб, парсы сөздері Абай шығармашылығында өнімді қолданыс тапты. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңі – Алланың сегіз сипаты, иман келтіру, құлшылық жайындағы ой-толғамдар түзілген ортағасырлық түркі поэзиясы дәстүрінде жазылған шығарма. ХІХ ғасырда қазақ даласына кең жайылған мұсылмандық ағартушылық мұраттар негізіндегі озық туындының бірі. Осы өлеңдегі «үш сүю» мәселесі – әлі де айқындауды қажет ететін, қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелерінің бірі. ««Алланың өзі де рас, сөз де рас» деген өлеңі. Мұнда ақын дүниетанымын, исламиятқа қатысын аңғартады. Төрт кітаптың, төртеуі де Алланы танытады деу – мұсылмандық таным (басқа діндер шынында Мұхаммедті танымаған). Өлеңінде үш сүю (имани гүл) туралы күрделі ұғымдарды саралап, өзі ұстанатын жайды баяндап өтеді. Заман шаруа (экономика) күнде өзгеріп отырады» дейді. Мұсылманшылықтың ішкі мазмұнынан асып шығып кетеді. «Адамзаттың бәрін сүй» деп үш сүюдің екінші, үшінші түріне ден ұрады. Ал, ислам діні бәрін емес, тек Алланы сүй дейді, ал Абай соңғы екеуіне қол артады (адам, әділет) [33]. («Абайтану» арнаулы курсында сол кездегі Қазақ мемлекеттік университетінің 3 курс студент Әуезхан Қанафиннің 1950 жылдың 11 мамырындағы конспектісі). «Үш сүю «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңіндегі мәтін бойынша Алланың адамдзатты сүюі, Адамның Алланы сүюі, Адамның адамзаттың барлығын сүюі». Мүрсейіт Бікіұлының 1905 жылғы көшірме қолжазбасында өлеңнің осы «үш сүюге» қатысты шумағы былайша жазылыпты: Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Аллаһты жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй «бауырым» деп, Және Хақ жолы осы деп ғадаләтті 1909 жылғы жинақта бұл шумақ: Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті. Адамазаттың бәрін сүй бауырым деп, Және Хақ жолы осы деп әділетті. 1977 жылғы кітапта да осылай болып келген. 1995 жылғы басылымда да осы мәтін алынған. Төртінші тармақ кейінде қандай себептерге байланысты өзгерілгені белгісіз. Бұл өзгеріс М.Әуезовте де бар. 1934 жылы жазылған «Абай ақындығының айналасы» атты мақаласында осы өлеңнен келтірілген жолдар: Адамзаттың бәрін сүй бауырып деп, Және сүй «Хақ жолы» деп әділетті [31,б. 132]. Абайтанушы Қ.Мұхамедханов «үш сүюді» Мұхтар Әуезовтің осы еңбегін негіз етіп саралайды [34]. 1995 жылғы жинақ түсінігінде «Біз де осы түзетуді қабылдауды орынды санадық» деп жазылғанымен, мәтін Мүрсейіт көшірмесі (1905) 1907,1977 жылдардағы қалпында алыныпты. «Үш сүюді» арнайы саралаған М.Мырзахметұлы келтірген мәтін де Мүрсейіт (1905), 1909 жылғы жинақ негізінде берілген. Абай өзі тоқталып отырған «үш сүюдің» әділетті Хақ жолы екендігіне меңзеген. Сүй және Хақтың әділетті жолы деп мойында деген мағына осы шумақтың интерпретациясында көбінде Алланың адамзатты махаббатпен жаратқан бірінші сүюі айтылмай, үшінші сүю төртінші тармаққа ойысып кетіп жүр. Үш сүю туралы Ж.Дәдебаев, А.Омаров айтқан тоқтамдардағы шынайы негізділік ескерілмей келеді [35, 36]. Бұл өлең Мүрсейіт Бікіұлының 1905 жылғы қолжазба көшірмесінде, 1977, 1995 жылғы кітаптарда төрт тармақтан келген он төрт шумақ өлең 1909 жылғы жинақта осы өлеңге «Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас», деп басылып үш шумақ қосылыпты. Бұл кейінгі басылымдарда жеке шығарма болып берілген [37]. Өлеңнің бірінші шумағындағы төртінші тармақ Мүрсейіт Бікіұлының 1905 жылғы қолжазба көшірмесінде «Алланы танытуға сөз айырмас болып жазылған», 1995 жылғы кітапта осылай алынған. 1909 жылғы жинақ пен 1933,1957, 1977 жылғы басылымдарында бұл тармақ «сөзі айырмас» деп аяқталған. Екінші шумақты Мүрсейіт қолжазбасында «Әманту» деп басталған бірінші тармағы 1909 жылғы жинақта «Аманат» деп келіпті. 1977 – «Аманту». 1995- «Аманту» жазбасында – «Уа кутуби». 1909 – «уәктутба». 1977,1995 – «уәктубаһи». Осы шумақтағы төртінші тармақ Мүрсейіт қолжазбаларында (1905) «Жарлықпен ол сіздерге, сізді оларға» деп жазылған. 1909 жылғы кітап «Жарлықпен ол сіздерге, сізді олар ма?» деп беріпті. 1977 жылы бұл сөз – «сіз де оларға». 1995 – «сөзді ұғарға». Мүрсейіт көшірмесіндегі «Бос сөзбенен қастаспай түзу келмес» деп аяқталған төртінші тармақ 1909 жылғы кітапта «Бос сөз маған» болып басталыпты. Алтыншы шумақтың бірінші тармағы Мүрсейіт Бікіұлының көшірме қолжазбасында «Осы үш сүю болады иманға гүл», болып жазылыпты. 1909, 1933, 1977, 1995 жылғы басылымдарында – «имани гүл». Осы шумақтағы екінші тармақ Мүрсейіт көшірмесінде (1905) «Иманның асылы үш деп сен тахқик біл» деп жазылыныпты. 1977, 1995 жылдардағы кітаптарда да осылай берілген. 1909 жылғы жинақта «асылы» сөзінің орнында «асыға» сөзі басылған. Оныншы шумақ Мүрсейіттің қолжазба кітабында «Адамдар ғибадаттан сөз қозғаған» болып басталған. 1909 жылғы жинақта да осылай беріліпті. 1933, 1939, 1945, 1977, 1995 жылғы кітаптарда «Адамдар» сөзі «Имамдар» деп жазылған. Он үшінші шумақтың бірінші тармағы Мүрсейіт жазбасында – «Мұсылман болсаң, әуел иманды бол», 1909 жылғы кітапта «Мүмин» деп беріліпті. Осы шумақтың, үшінші тармағы Мүрсейіт көшірмесінде «Шыр айлан да, ойла бір иманды» деп жазылған. 1903, 1977, 1995 – «Шын илан». Соңғы шумақтың бірінші тармағы Мүрсейіт Бікіұлында (1905), 1909, 1977 жылғы жинақта «Аллаһ ішімді айтқызбай біледі, ойла» деп берілген. 1995 – «ішіңді». 1977, 1995 жылғы жинақтарда бұл өлеңнің әр жылдардағы басылымы бойынша текстологиялық түсінік берілген. Абайдың әдеби мұрасын дін негіздері бағытында зерттеуде текстологиялық – мәтінтанымдық мәселе ұдайы назарда болып отыруы қажет дер едік. Қазіргі уақытта маман шығыстанушылар түзіп отырған ХІХ ғасырдағы қазақ арасында қолданыста болған дін терминдері сөздіктерінің бұл шаруаға көп септігі тимек. Жазу тарихындағы өзгерістер таңбасы қалған бұл тарихи сөздер ендігі мүмкіндіктер ауқымында нақтылы мағынасында тани бастадық. Араб тілінің парсы тілі ықпалынан өтіп барып жеткен жекелеген фактілері ескеріліп түзілген сөздіктер дін терминдерінің түп мағынасын ұғынуға нақтылы жағдай туғызып отыр. Абай тілінде, әсересе қара сөздер түзілімінде көп кездесетін шет сөздердің мән-мағынасын ұғынуда әлі де үстірт қаралып жүрген тілдік қолданыстар аз емес. Бұл өзі – шағатай жазба тілі кең жайылған ХІХ ғасырдағы әдеби мұраға да қатысты өзекті мәселе. жүктеу/скачать 353.34 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|