Диссертация Ғылыми жетекші филол. ғыл док., проф. Мәдібаева Қ.Қ
ХІХ ғасырдағы ақындық өнер дамуындағы ортағасырлық түркі әдебиеті ықпалы
жүктеу/скачать 353.34 Kb.
|
| 1.3 ХІХ ғасырдағы ақындық өнер дамуындағы ортағасырлық түркі әдебиеті ықпалы
«Қайырымды, мейірімді Алланың атымен бастаймын» деп, «түбі бір түркі тілін» жазған Махмұд Қашқари адамзат тарихындағы түркілердің орнына аса мән берді. «Түркілер өздерінің қатарына қосылғандарды барлық игі тілектеріне ортақтастырып залымдардың зорлық-зомбылықтарынан сақтады. Олардың қаһарынан сақтану үшін түркілердің салты мен жолын ұстау сол заманның ақыл иелеріне дәстүр болып қалыптасты. Қасірет-мұңын түсіндіріп, шағыну үшін түркілерге өз тілінде сөйлеуден басқа жақсы жол жоқ» [38]. Өз тілінде шалқар әдеби мұра жасап сақтаған қазақ халқының XIX ғасырдағы шығармашылық кеңістігінде өміршең, озық, жалпыадамзаттық мұраттар ислами құндылықтар арқауында мазмұн түзіп отырды. Арғы түркілер аңғарған дүние қисындарының исламдық дүниетаным аясы берік те мығым болмысынан жазған жоқ. Таусылып бітердей тар кезеңдерде тұғырдан таймады. Тұрақты мұраттардан тайқымады. «Сөздіктегі» [39] сезімі ұшқыр бір беймәлім ақынның ұрпақ өсіру парызымен сабақтастырып айтқан бір ауыз тоқтамы – қазақ әдебиеті тарихында жақсы мен жаманның текетірес алаңында ұзақ уақыттармен жалғасқан дәстүрлі желі. «Ұлың жақсы болса», «Жаман бала – сорың» дегендей үкім мәнді тоқтамдар ұлттық тәрбие мектебінің, заманалар көшінде негізінен ауызша жайылған дәстүрлі поэзия қызмет қылған Тәлім, тәрбие институтының тұрақты бағыттарының бірі болып қалды. Жеткіз менің сөзімді білімді адамдарға, Тай ат болса – енесі артына алаңдар ма. («Түбі бір түркі тілі сөздігі») Қазақ ақындығында ащы айтылып, айыбын бетіне басып айтылып келген тұрақты желінің бірі – ел басқарушыға қаратып айтылған туындылар шоғыры. Жүсіп Баласағұн қадап айтқан бұл әділетті басшының жайының ислами негіздері Құран Кәрімде баяндалып, ықылым замандар бойы үздіксіз рухани таразыға тартылып келеді. Әкім осы асқынған Өз еліне қас қылған. Жазықсызды басқа ұрған Отыр енді бүкшиіп, («Түбі бір түркі тілі сөздігі») XIX ғасырдағы қазақ поэзиясының ортағасырлық түркі әдеби ескерткіштерімен поэтикалық, тарих рухани сабақтастығы бағытында кең кешенді саралаулар жасау міндеті қазірде қазақ әдебиеттану ғылымының олжалы бір саласына айналып отыр. Нақтылы, түптамырлы зерттеулердің бастамасы іспетті Шығыс, ислам мәдениеті және қазақ әдебиеті бағытында «Құтты білік», «Түбі бір түркі тілі», дін қиссалары, Қожа Ахмет Йасауидың дәстүрі тұрғысындағы ізденістер, ілгері басқан зерттеулер осыны көрсетеді. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу бағыттары негізінен кеңестік кезеңде қалыптасып, орнығуы себепті әдеби мұрадағы дін негіздері ұдайы теріс, кертартпа бағыттар есебінде бағаланып отыруы мұраның таза ғылыми негізде танылуына елеулі кері ықпалын тигізді. Түрік тілдес тайпалардың терең тамырлы рухани мұрасының исламият құнарын сіңіру үдерісі тұтастай тарихи, көркемдік алғышарттар ауқымында кейінгі қырық жылға жуық уақытта жан-жақты зерттеуге тартыла бастады. Сонда да болса, ислам мәдениетінің қазақ руханиятындағы орнын ашудағы әдеби мұраның мәні әлде де кешенді зерттеулер бағытында танылатыны айқындала түсіп отыр. Қазақ әдебиеті тарихын арғы дәуірлерден бастау тұрғысындағы профессор Бейсенбай Кенжебаев тенденциясы қазіргі кезеңде ғылыми өрісін кеңіткен үстіне кеңіте түсіп отырғандығы қазақ әдебиеттану ғылымының кейінгі кезеңдегі ғылыми зерттеу бағыттарын ислам дәуіріндегі әдебиетке, Қожа Ахмет Йасауидің ақындық мектебі мәселесіне, қазақ поэзиясындағы сопылық негіздер жайына, жеке шығармашылық тұлғалар мен әдебиет үлгілеріндегі діни сипаттарға жаңаша пайымдау, баға беру тұрғысындағы зерттеулерден көреміз. Қазақ әдебиеті тарихындағы ықпалды шығармашылық негіздер, қилы тарихи кезеңдер таңбасы тұрғысында қазіргі әдебиеттану ғылымында белгілі бір жүйеге түскен, әдебиет тарихы кезеңдеріне, әдебиет үлгілеріне, жанрлық төлтума сипаттарға, жаңғыру- трансформациясына негізделген зерттеулер ауқымында ХІХ ғасырдағы ақындық дәстүрдің рухани қайнар бұлақтары туралы жүйелі ғылыми зерттеулер жүргізуге де мол мүмкіндіктер туып отыр. «VIII-IX ғасырлардан бері қазақ жерінде, сонымен шектес жерлерде, кейбірін қазақ халқы құрамына енген рулар өкілдері жасаған, қай-қайсысы болсын бүгінгі қазаққа түсініксіз, бірақ бір кезде қазаққа түсінікті болған, қазақ қолданған тілдерде жасалған жазу-сызуларды, жазба әдебиет нұсқаларын қазақтікі деп айтуымызға, қазақ жазба әдебиетінің тарихына енгізуімізге болады. Атап айтқанда, VIII-IX ғасырлардағы «Орхон-Енисей» жазу-сызулары; ІХ-Х ғасырлардағы Талас-Шу бойында жасалған кітаптар – «Құтадғу білік», «Лұғат-ит түрік» т.б.; Х-ХІІ ғасырларда Каспий теңізі жағалауларында жарыққа шыққан кітаптар – «Кодекс куманикус» («Қыпшақ тілдерінің сөздігі»), «Қисса-ул-Әнбиа» т.б.; ХІ-ХІІ ғасырларда қазақ жерінде жасалған Қожа Ахмет Яасауи, С.Бақырғани шығармалары – «Дивани хикмет», «Хакім Ата», «Бақырғани кітабы», «Ақырзаман» т.б.; Алтын Орда тұсында Сырдария бойында, Ауған маңында жасалған әдеби шығармалар – «Махаббат-наме», «Қобызнаме», «Саяхатнаме», «Жұм-Жұма» тағы басқалар қазақ халқының ертедегі жазба әдебиет нұсқалары деп есептеліп, қазақ әдебиеті тарихында тексерілуі тиісті» [40]. Профессор Бейсембай Кенжебаев әдеби және музыкалық мұралар жөнінде өткен 1959 жылғы конференцияда атап көрсеткен бұл мәдени-рухани мұраның әр қайсысы бойынша қазірде жекелеген зерттеулер жазылды. Бұл негізде ХІХ ғасырдағы қазақ ақындығының даму үдерісіндегі ортағасырлық түркі әдебиетінің ықпалын тану, саралау міндеті де біршама қарастырылып, қазақ әдебиеті тарихындағы зар заман ағымы тұрғысындағы зерттеулерде, «Құтты білік» туралы, Қожа Ахмет Йасауи, Сүлеймен Бақырғани мұрасы туралы, қазақ әдебиеті тарихындағы діни дастандар ислами әдебиет жанрлары тұрғысындағы зерттеулер негізінде ғылыми айналымға тартылып келеді. Ислам дінінің қағидаларын мейлінше ұстанған, дін шарттарын мүлтіксіз орындауды Алла алдындағы ең басты парызы санаған, иманға ұйыған ата-бабаларымыздың дүниетаным, адамгершілік ұстаным негіздерін қалыптастыруда дін желілерін мазмұндаған әдеби туындылар айрықша орын алды. Ахмет Байтұрсынов қазақтың өлең сөзді сүйетін мінезін біліп, дінді молдалар халыққа өлеңмен үйреткендігін айтады [41]. Мұхтар Әуезов қазақ арасына ислам дінінің жайылуында халықтың ақындық өнерге ықыласты болғандығынан деген пікір дұрыс дейді [42]. Дін мазмұндағы шығармаларда Аллаға мадақ айтып сөз бастау; мұсылманның бес парызы, Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с), басқа да пайғамбарлардың өмірі, дін жолындағы күрес уақиғалары баяндалып отырды. Әрбір мұсылман хаж сапарына баруды көксейтін. Бұл желі де діни сарындағы туындылардағы тұрақты желілердің бірі болып орнықты. Ислам шарттарын мүлтіксіз орындау уағыздалып отырды. Исламның бес парызы намаз, ораза, тәуба сені тозақ отынан сақтайды деп жырланатын уағыз өлеңдер дәстүрі ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясында кең өріс тапты. Зікір айтың, жарандар, Жақсы мал шалып құрбанға. Таһрет алып, намаз қыл, Суын құйып құманға. Зекет беріп, хажіге бар, Айналмаңыз құр малға, Дүниеге айналып, Тәңірі берген дәулеттен Мақшар күні құр қалма. Көңілге иман беркітіп, Иманға мықтап сиынып, Үйретіңіз туғанға... Исламның бес парызы Жанған оттан құтқарар, Хақ таразы құрғанда,– Шапағат қылар бес намаз, – [16,б. 124]. Абайдың жиырма сегізінші қара сөзі де иманды түзету жайын мұсылмандық парыз міндетінде ұғындырады. «Әуелі иманды түзетіп барып, ғибадат ету жөнін түсіндіреді» [43]. ХІХ ғасырдағы ақындар айтысын ғылыми негізде классификациялауда бұл мұраның жанрлық төлтума сипатының бірі дін мазмұнына құрылуда болғандығы туралы сөз қозғауға қолайлы жағдай Тәуелсіздік кезеңде туды. 1942 жылғы «Қазақтың XVIII-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер» еңбегінде Сәбит Мұқанов «дін айтысы» деп арнайы атап өтетін айтыс түрін бар дәстүр, маңызымен ашуға заманның салқын қабақ ұстанымы тосқауыл болған еді [44]. Мұсылмандық-ағартушылық айтыстар (Т.Тебегенов) [12,б. 2] Құран кәрім сүрелерінен білім тексеру, имандылық негіздерін уағыздау бағытында ХІХ ғасырдағы айтыс өлеңнің өзекті желілерінің бірі болды. Діни мазмұндағы шығармалардағы Ислам тарихына құрылған, Мұхаммед (с.а.с) пайғамбарды дәріптеу тұрақты сарынның бірі есебінде орныққан дәстүр ХІХ ғасыр әдебиетінде де кең өріс, рухани кеңістік құрған ықпалды тақырыптың бірі болатын. Жігіттер, пайғамбарға қылмағыл иек, Таза қып бойыңызды жүріңіз кәп, «Құдай –бір, Құран –шын» деп біліп, Және тағы біліңіз пайғамбарды хақ. Малың болса, зекет бер, қажы барғыл, Пайғамбар айтып кеткен ісіне иланғыл, Парыз, уәжіп, сүннәті мен мұстақабына Орнына келтіруге талып қылғыл, - [45]. Расулаллаһтың төрт шадияры – Әбубәкір, Омар, Оспан, Әли ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясында ауызға жиі ілігіп отырады. Адамның ғүмыр жас кезеңдері, дүниенің құбылмалы, өтпелі қалпы, өлімнің хақ екендігі тұрғысында толғау – қазақ поэзиясындағы ежелгі, тұрақты желілердің бірі Ислам дәуірінде мұсылмандық мазмұнымен құнарланған бұл сарын ХІХ ғасырдағы ақындар шығармашылығында қазаға байланысты өлең-толғауларда, өмір туралы толғамдарда көркемдік өріс түзеді. Қайда кетті, мыңдаған пайғамбарлар, патшалар? ... Мәңгі қалмас (ешкім) кейінге (өлмей) ол анық [46]. Шығыс әдебиетіндегі ежелгі назира дәстүрі қазақ жерінде исламның орнығу үдерісімен тығыз байланыста өрістеген болатын. Нәзира дәстүрі тұрғысында қазақ әдебиеті тарихымен сабақтастары зерделеу үрдісі Мұхтар Әуезов еңбектерінен бастау алады. «Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша, шығыста бір классик жырлаған тақырыпты келесі буында тағы бір шығыс ақыны қайталап әңгіме ететін, тың дастандар тудыратын дәстүр бар еді... Олар біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдығының өлеңі алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғалардың негізінде пайдаланса да, көп жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатын болған. Бұлайша, әр тақырыптың әр ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. ... Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәуірде «нәзира», «нәзирагөйлік» деп атау да берген [42,б. 150]. Қазақ әдебиеті тарихында назирагөйлік дін негіздерін арқау ететін, Құран желілерінен тұратын қисса жанрының табиғатымен сабақтастықта өрістеді [47]. ХІХ ғасырдың өн бойында қазақ арасына баспадан кітап болып шығып кең тараған қисса-дастандардың қазіргі кезеңдегі ғылыми классификациясын қалыптаушы Б.Әзібаева, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева сынды ғалымдар бұл қиссаларды: ислам дінін уағыздайтын дастандар; ертегілік-аңыздық және ғашықтық дастандар; шығыс сюжетіне жырланғанымен, қазақтық төл туындыларындай болып кеткен дастандар [48]; дидактикалық-лирикалық қисса-дастандар; діни бағыттағы дастандар; қиял ғажайып, фантастикалық шығармалар; батырлықты, ерлікті жырлайтын [49]; «Мың бір түн», «Тотынама» желілері; діни сюжеттер желісі; «Шахнама» желілері; Орта Азиялық желілер [50] – деп жүйелеген. Бұл тұрғыда осы қисса-дастандардың барлығының да дін негіздерін ұғындыру, дін тарихын баяндау, дінді жаю, исламды дәріптеу негізінде, нәзира дәстүрінің өзі де осы мақсатта туып, қалыптасып, рухани өріске шыққандығы туралы төтесінен айтуға болатын уақыт жетті. «Қисса-дастандар туралы В.В.Радлов тұжырымдарында ХІХ ғасырдағы отаршылдық саясат мүддесінің сұлбасы байқалғанымен, әділін айтқанда, ғалымның ғылым мүддесімен зерделеуі айқын, басым. «Кітаби өлең», «Кітап өлеңнің» қазақ әдебиетіне шығармаларының халықтың өзі бөлген (халық шығармасы, кітаби өлең – Э.С.) екінші түрге жатқызғандығын, оның өзіндік ерекшелігін В.В.Радлов сол кездің әдебиет үлгілері негізінде белгілі бір дәрежеде дұрыс көрсетті. Ғалымның халық шығармаларын қарапайым халықтың ауызша таралған өлеңдері мен әңгімелері құрайды, оған қазақ халқының ислам діні әсері тие қоймаған шығармалары жатады. Кітаби өлеңді жыршы жатқа айтпайды, жазылған кітаптан оқиды. Кітап өлеңді шығарушылар – молдалар. Қазақтардың таза жазба тілі жоқ. Сауатты қазақтар татар тілінде жазады. Жазба тіл – екі тілдің қойыртпағы. Кітаби өлең – діннің ұрығы, ислам ілімін таратуды мақсат тұтады» деген пікірлері негізді [5,б. 19]. Кітап болып басылып шыққан шығармалардың ішінде «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» жырлары да, жеке ақындар шығармалары да болғанымен, «кітаби әдебиет» атауын В.В.Радлов тек ислам діні қаһармандары жөніндегі қисса-дастандарға қатысты қолданған. Бір «Жұм-жұманың» дала кезіп, дін ұғындырып жүрген молдадан да артық ықпалы бар дей отырып, діни негіздерін, исламды таратудағы нәзира дәстүрінде кең тараған қисса өлеңнің тарихи ықпалына айрықша мән беріп, ден қойған. ХІХ ғасырда қисса өлең, нәзира дәстүрі қазақ даласында дін негіздерін түсіндіру – экзегетикалық дәстүрді қалыптастыруда елеулі шығармашылық өріс түзді. 1915 жылы «Қазақ» газетінің 110 номерінде Райымжан Марсековтің бір әдеби кеште қазақ әдебиеті тарихы, оның дәуірлері туралы жасаған баяндамасы басылып шыққан болатын. Алаш ардагерінің бірі Райымжан Марсеков кешке жиналған қауымға әдебиет деген не, қазақ әдебиетінің дәуірлері туралы мәселелерде сөз сөйлейді. Шығыс әдебиеті ықпалы кең жайылған екінші дәуір туралы айтқан тоқтамының діни, мұсылмандық әдебиетке, қазақ даласына ислам дінінің таралу, орнығуымен байланысты өрістеген шығармашылық бағытқа қатысты айтылғандығы көрінеді. «Енді әдебиеттің екінші дәуірі келеді. Бұл екінші дәуір жазудың халық арасына көбірек тараған заманы. Әр жақтан әр түрлі халықтың адамдары келе бастап, қалың қазақтың ортасына орнап қалғаны да болған.. Сөйтіп жұртқа тыю салына бастаған. Түрлі-түсті кітаптар таралып тіл кітапшаға айналып, ескі сөздер жазбаға түсіп мирас болып қалмай бұрынғы тілге, бұрынғы жақсы сөзге жұрт жаман көзбен қарап, кітапшаны үлгі қыла бастаған» [51]. 1901 жылы Қазанда шыққан «Бақырғани кітабында» бірнеше сюжетті дастан басылған. Бұл шығармалардағы кейіпкерлер – Мұхаммед пайғамбар (с.а.с), Ибраһим пайғамбар, баласы Исмаил, Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с) сахабалары, әйелі Айша, қызы Фатима, күйеу баласы Әзіреті Әли, жиендері Хасен мен Құсайын, т.б. Сүлеймен Бақырғани кітабында басылған қиссаның бірі – «Расул миғражы». Осыдағы оқиға – миғраж хикаяты ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы қиссашыл ақындардың шығармаларына да арқау болады. Шәді ақын, Мәшһүр Жүсіп, Жүсіпбек Шайхисламұлдары да осы миғраж оқиғасын жырлаған. Оқиға желісін «Бақырғани кітабынан» алғандығын айтып отыратын тұстары бар. Жүреді имандылар әдеп сақтап, Имандыны періште жүрер мақтап, Бұ қиссаны шығардым ғибрат үшін, Маулидман Бақырғаннан оны жаттап, - деп жырлайды Жүсіпбек ақын [52]. Бұл оқиға туралы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының «Миғраж» хикаясы шығармасында да баяндалады [53]. Бұл туындының Рабғұзидің «Қисса-сул-Әнбийя-и» кітабындағы үлгіде жазылғандығы айтылады [54]. Сүлеймен Бақырғанидың әдеби мұрасын зерттеу еңбегінде Нұрсұлу Мәтбектің дін негіздерінің ғылыми мәнде зерттелуіне сүйене отырып, көпшілікке жай әңгіме болып та естілуі ықтимал қайсыбір дін тарихындағы Мұхаммед пайғамбар (с.а.с) өміріне қатысты оқиғалардың нақтылық мәніне назар аударуы дін және әдебиет сабақтастығында, рухани мұрасы тұнып тұрған дін мазмұнымен суарылып, құнарланған, исламдық негізі даусыз туындыларды ғылыми мәнде саралауда айтылып, айғақтала бермейтін елеулі бір мәселеге мән бергендігін көреміз. «Кескіұлы Ғұсманның «Сияри нәби» (Хазірет пайғамбар ғ.с.-ның өмірбаяны) деген еңбегінің Х бабы «Миғраж» деп аталады. Автор бұл қасиетті мақамда Хазірет Пайғамбар ғ.с.-ға үш нәрсе берілгеніне тоқталады. Олар: бірінші – Бақара сүресінің соңғы екі аяты; екінші – үмбеттеріне Алла-тағалаға ортақ қоспағандардың жаннатқа кіретінінің қуанышты хабары; үшінші – Миғраж сыйлығы сипатында күніне екі мезгіл оқитын намаз. Жазушы бұл тарауын «Әрбір ғылыми нәрсе – қоршаған Алланың құдіреті. Оның сүйікті құлы Мұхаммед ғ.с.-ның Меккеден Құддысқа келуі, ол арадан көкке шығуы жаратылыстың негізгі болған бұл кісінің көк әлемін сайыр етуі неге мүмкін емес», - [118,б. 44] деген тұжырыммен қорытындылайды. Әрбір мұсылман Алланың хақ, пайғамбардың соның елшісі екендігіне кәміл сенім білдіруі сияқты Алланың пәрменімен Расулдың Миғражға сапарына да күмән келтіруге тиіс емес» [54,б. 93]. Негізі даусыз туындыларды ғылыми мәнде саралауда айтылып, айғақтала бермейтін елеулі бір мәселеге мән бергендігін көреміз. ХІХ ғасырда нәзира дәстүрімен қайта жырлаған қиссалардың оқиға желісі Құран сүрелерінде баяндалатын дін тарихына қатысты деректер негізінде өрбіп отырған. Исмаил – Ибраһим пайғамбардың Алла жолында құрбандыққа шалуға ниет еткен ұлы туралы қиссалардың да бастауы Құранда баяндалған оқиғалар. Бұл оқиға – исламдық діни әдебиетте ұдайы айтылып, баяндалып келе жатқан, әрбір мұсылман баласы үшін соншалықты мәнді әңгіменің бірі. Рабғұзидің «Қиссас-ул-әнбия» кітабындағы, басқа да діни әдебиеттегі бұл желі ХІХ ғасырдағы қазақ қиссашыл ақындарының да шығармашылық өзегі болған дін тарихы жағдайында көп жырланады. Ақындар оқиғаға өз тарапынан «өң беріп», өзгертіп отырған. Бірақ түпнегіз, тұрақты мән сақталған. «Ибраһим пайғамбардың Хикаяты» қиссасында Шәді Жәңгірұлы Рабғузидің еңбегіндегі Хақтан құрбан шалу туралы пәрмен келгенде Ибраһимнің жүз қой, жүз өгіз құрбандыққа шалуы қазақ қиссасында бес жүз қой мен жүз түйе болып айтылған [54,б. 95]. Н.Мәтбек еңбегінде осы сюжеттегі жекелеген сәттердің қазақ арасында жырлануында өзгеріп, түрленіп отырғандығы нақтылы мәтіндік үлгілермен көрсетіліп отырған. Бұл тұста ақындарға байырғы шығыстық нәзира дәстүрі толып жатқан шығармашылық еркіндік те бергендігі әдеби үдерістегі елеулі фактордың бірі есебінде де маңызды. ХІХ ғасырда қазақ арасында көп жырланған «Имам Ағзам қиссасы» туралы да зерттеуші толымды деректер келтіріп отырған. «Бақырғани» кітабындағы «Жарым алма хикаясы» деп аталатын жетпіс шумақтан тұратын бұл қиссада Алланың құдіретімен Мұстафаның үмбеттерінің жаратылғандығы баяндалып, Аллаға шүкір ету, барлығының да өмірден өтетіндігі ескертіледі. Басты кейіпкер Сәбит дейтін адам су жағасында дәрет алып отырып, ағып бара жатқан бір қызыл алма көреді. Алып, жартысын жеп қойған соң барып ойланыпты. Иесіне ақшасын төлейін дейді. Жарты алманы ұстап келе жатқанын бір жігіт көреді. Жолында кездескен бір жігіт алманы рұқсатсыз алдың, ақиретте жазаңды тартасың дегенде, Сәбит өзім де соны ойлап, иесіне ақшасын төлейін деп келе жатырмын дегенде әлгі адам: «Сөйлегелі тілі жоқ, көргелі һәм көзі жоқ, аяғы һәм қолы жоқ қызым бар, соны алып мені разы етпесең, жарты алманың жазасын тартасың», -дейді. Жігіт қызды аламын депті. Үйленген жігіт қыздың қол-аяғы сау, үріп ауызға салғандай сұлу екенін көріп, е мені алдаған ғой деп ойлапты. Қызды алудан бас тартыпты. Сонда қыз әкесі тілі жоқ – сөз қумайды, аяғы жоқ дегенім – жаман іске жүрмейді деген екен. Сол қызға үйленген әлгі жігіт күндер өткенде балалы болып, атын Нұғман қойған екен. Бір күрделі істің шәкірт күнінде адам таппас қисынымен шешіп «Имам Ағзам» (ұлы Имам) атаныпты әлгі баласы. Алты жасар бала «Имам Ағзам» атанғанда, сүйінші сұраған жұртқа анасы: Менің ұлым үш жасында «Ағзам» болар еді. Судан алған алманың жартысын әкесі рұқсатсыз жегендіктенғ алты жасқа жетті», -депті дейді. Қисса ғибраты: «Хақ пәрменін тұтыңдар, харам, шүбә жемеңдер, кісі малын алмаңдар» [54,б. 101]. «Имам Ағзам» - «Жарты алма хикаясының» негізгі кейіпкері – тарихта болған, «Имам Ағзам» атанған Нұғыман Сәбитұлы. Мұсылмандарға шариғатта зәру болған мәселелерді діни дәлелдермен баяндап, амал-ғибадат жолдарын жеңіл етіп көрсетіп отырған. Бұл адам тарихта болған, зор имам, Әбу Ханифа деп те аталады. Мұхаммед Пайғамбардың (с.а.с.) хадистерінде Нұғман, лақап аты Әбу Ханифа ағзам туралы айтылады. Үмбетімнің ішінде соны мақтан етемін деген екен. Имам Ағзам туралы қазақ ақындарының дастандарында да айтылып отырған. М.-Жүсіп Көпейұлы Махшар күнінде қазы болатын төрт имамның ішінде Имам Ағзамды да атап көрсетеді. Төрт имам әулиесі – Имам Ағзам, Шығар ма дәп солардай ендігі жан?! Мәлік пен Имам Шапиғ, Имам Ахмет, Шариғат осылардан бізге қалған [45,б. 298]. «Шариғаттың айнасы» аталған Имам Ағзам туралы Әбубәкір Кердері ақын, ХІХ ғасырдағы басқа да шығармашылық тұлғалар өздерінің ғибрат, өнеге, насихат толғауларында ұдайы сөз қозғап отырды. Ақылбек Сабалұлының «Имам Ағзам» деген дастан жазғандығы белгілі. Бұл дастанның «Бақырғани» жинағындағы қиссамен желілес екендігі айталады [54,б. 105]. ХІХ ғасырда жарық көрген діни мазмұнды қиссалардың қазақ арасына аударма түрінде де, қайта түрленіп жырланып та кең тарағандығы, ондағы баяндалатын оқиға желілері, шығыстық қисса дастандардағы тарихи, көркемдік негіздер; дін мазмұнын арқау еткен шығармалардың ұлы парызы бағытында ауызға ілініп, дәстүр түзген әдеби мұрамызға ортағасырлық түркі поэзиясының аса елеулі ықпалы болғандығы тұрғысында қазірде нақтылы, мақсатты зерттеу еңбектер жазылған [55]. Дін негіздерінің әдеби мұраға орнығу үдерісіндегі сопылық поэзия фактілері Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік» дастанына да қатысты. Қазақ халқының сопылық танымындағы ой санасы Жүсіп Баласағұнның дидактикалық «Құтадғу білік» дастанында көрініс тапты. Мекемтас Мырзахметұлы түркі әдебиетіндегі алғашқы сопы Одғұрмыш бейнесі дейді [56]. Құран кітабының ұлы мазмұнын тәпсірлеуде ғасырлар бойы үздіксіз қызмет жасап келе жатқан мұслымандық поэзия өзінің даму тарихында араб, парсы мәдениеттерінің де ауқымында өріс түзегендігі сияқты қазақ поэзиясының да бұл бағытта өзіндік ұлттық сипаттармен сабақтастығындағы тұрғысында да нақтылы, деректі, мақсатты зерттеулер жасалса ислам тарихы, дін негіздерінің әдеби мұрада көрініс табуы бағытында жалпыадамзаттық ортақ құндылық, құбылыстарды тану, бағалаудағы өзіндік бір қажетті шаруа болар еді. Мәселен, А.Ахметбек аталған зерттеуінде араб, парсы сопылық поэзиясының өзіндік ерекшеліктері бойынша бірқатар тоқтамдарды ғылыми айналымға тартып отырған. Түркі әдебиетіндегі сопылық ағымның араб сопылық әдебиетінен қалыптасу жолындағы, мақсатына қатысты айырмашылықтарына арнайы тоқталған. Бірінші айырмашылық, араб сопылық әдебиетін араб тілін, ислам дінін жетік білетін қауым жасағандығы. Араб сопысы өзінің туған тілінде дүниеге келген Құранның аудармасымен емес, түсініктемесімен айналысты. Ал түркілік сопылық ағымның негізін салушылар араб тілін білмейтін, Құран кәрімді тек жатқа айтып, мән-мазмұнына бойлауға мұршасы жоқ қауымға сөздер арнады [29,б. 57] – дей отырып зерттеуші мәтіндік құбылыстардың, түркі поэзиясындағы араб тілінің тұғыр, тірек сөз мәнінде орнығуының сипаттарына зер салды. Осындағы назар аударылуы тиіс басты ерекшеліктерді атап көрсетті. «Мәтіндегі барлық бейнелер мен сарындар жүйесі мәтіннің көркем әлемін құраса, араб сөздері Йассуи мәтінінің көркем әлемінің қаңқасы болды. Ақын өзінің поэтикалық мәтінінде араб сөзінің терминдік табиғатын, бейнелілігін сақтауға тырысты. Өйткені сопылық әдебиеттің ерекшелігі анықтауышы бар есім сөздің әрқайсысын потенциалды бейне ретінде ғана емес, символ деп қабылдау, ал әр етістікті потенциалды сарын деп қана емес, кешенге айналған сопылық мотив деп қарастыруды белгіледі. Демек мәтіндегі әрі сөзді көркем әлемді құраушы элемент деп қана емес, сондай-ақ сопылық фәлсапа әлемнің элементі деп білеміз. Сопылық мәтіндегі сөз лексикалық дәреже тұрғысындағы тірлік ретінде мәтінді құрастырушы болумен қатар, жасаушы және осы қос мәтінді жеткізуші құрал болып табылады» [29,б. 58]. Бұл тұста сөздің трансформацияға түсу үдерісіндегі функциясына қатысты маңызды пайымдаулар жасалған. Осында сопылық мазмұн дегенді жалпы діни негіздерінде кеңінен алғанда да бұл функция сақталғандығын есте ұстау керек. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі экзегетикалық дәстүр бағытында айтқанда араб, парсыдан қазақ тіліне ойысқан сөздердің түпкі миссиясы, діни терминдік қалпы туралы да сөз қозғаудың бір негізден бастау алатындығын көреміз. Жыраулық поэзияны зерттеуінде Б.И.Нұрдәулетова жыраулық лексиканың діни мәндегі сипаттарында нақтылы мәселелер бойынша саралаулар жасайды. «Сонымен жыраулар поэтикасының концептуалдық дүние бейнесіндегі басты концептілерінің бірін «шынайы адам» немесе толық адам (Абай) идеясы жыраулар дүниетанымының негізгі концептілік құндылығы болып табылады және де жыр мәтіндеріндегі кейбір тілдік категориялардың семантикалық аясында айқындалды. Солардың ең негізгілері – сопы, иман, пір, мүрид, уағыз, зікір, шүкір, тоба, тақуа, нұр жүрек, нәпсі, шайтан т.б. сөздері. Аталған сөздердің мағыналық өрісі жырды шығарушының (автор) және жырды тыңдаушының (қабылдаушы) белгілі бір дүниетаным деңгейіндегі ортақ білімдік аясын танытады [57]. Осы тоқтамға орай зерттеуші А.Ахметбектің айтқан пікірінің қазақ поэзиясы ғана емес, жалпыхалықтық дүниетаным аясында исламдық негізде орныққан діни ұғымдағы лексиканың жайына да қатысты екендігін анық. «Сопылық тезаурус пен діни-ағартушылыққа қатысты сөздердің шығу төркіні бір болғандықтан, екеуінің ара жігін ашып еш көрсете алмаймыз және де жыраулар бұл сөздерді ақпарат, хабарлама беруде де қолдануы мүмкін. Мұндай жағдайда бұл сөздер сопылық мәнге ие емес, ақпараттық мәнге ғана ие болады» [29,б. 174]. (Зерттеуші ақпараттың дін жөніндегі ақпарат екендігін меңзеп отыр- Э.С.) Жыраулар поэзиясындағы діни лексиканың жалпыхалықтық ұғымдағы үстірттендірілу үдерісі туралы А.Ахметбек пікірі жалпы қазақ әдебиеті тарихындағы діни ағартушылық сипаттағы туындылардың барлығының да жалпақ елге жетімді бағытта баяндалу үрдісін, өзіндік төлтума ерекшелігін айқындап, тану бағытында оңтайлы, орынды болжам дер едік. Екі сөзінің бірінде Алланың Хақиқатынан айнымай өмір сүру парызына жығылып отыратын ХІХ ғасырдағы қазақ ақындығында жеке зерттеулерде тікелей сопылық ілім аясында зерделенетін ондаған, жүздеген, бастауын Алланы тану ынтықтығынан, Алланы мойындау парызынан, ізгілік, имандылық құнардан, Құран Кәрім мұраттарынан алатын, араб, одан парсыға өтіп барып жеткен тілдік қолданыстардан нақтылы ұғым атаулары мазмұн түзгендігі көзге ұрып тұрған құбылыс. «Шынында да жыраулар сопылық ұғымға байланысты сөздердің мәнін тереңінен білген, сондайды сопылық қағидалар мәнін жалпылама беріп отырып, үстірттендіру тенденциясына жол берген. Мұны бұрмалау деп айта алмаймыз, мұнда керегін алу, өз мақсатына жарату, дәлірек айтсақ, қоғам мүддесін қору үшін жасалған әрекеттер деп білеміз. Сонымен қатар жыраулар заманында сопылық оқуға деген бір жақты көзқарастың қалыптасуына екі себеп негіз болды. Біріншісі, «жалған сопылардың» жолын өз құлқы үшін пайдаланып, сопылық оқудың мәнін кетіруі, мазмұнына нұқсан келтіруі. Бұл кертартпа келеңсіздіктің болғанын Шал ақынның мына сөзінен аңғарамыз: Апу-күпу дегенмен әулие емес, Күнәсы күнә үстіне жамалмаса. Қожа Ахмет Йасауи кезінде-ақ жалған сопылардың мінін айтып тежеу баршылық екені хикметтерден белгілі. Демек сопылықты бүркенген пиғылы арам «азғын» сопылар сол кезде-ақ Хақ жолындағы адамдарға сын көзбен қарауға мәжбүрлеген (Хақ жолында жүреміз дейтін қайсыбіреулерге қатысты болса керек). Екіншісі, қазақтың хандық дәуірінде тарих ахуалға байланысты ұлт-азаттық идея үстем болды» [29,б. 178]. Әрі қарай А.Ахметбек қазақ жеріндегі сопылық ілім мұраттарының орнығу үдерісіне қатысты өзіндік дәйек, деректер келтіре отырып, зерттеу болжамдары бойынша өзіндік тоқтамдар айтады. Тарихи кезең сипаттарының қазақ даласында ислам дінінің орнығу, жайылу, таралу үдерісіндегі ықпалына қатысты ой түю ниеті орынды. Бұл бағытта ислам тарихының мамандарының таным, болжамын да кіріктіріп, қосып сөйлеу ұтымды болатын еді. Бұл мәселенің зерттеу көкжиегі енді-енді көтеріліп келе жатқан кезеңде тарихи, аймақтық, ұлттық болмыс тіршілігі бағытындағы ерекшеліктерді сезіну, оған ден қою осы бір күрделі үдерісті бетінен шолып баяндап өте шығуға болмайтынына міндеттеуді күн тәртібіне қою батылдығымен бағаланса керек. Бұл бағыттағы, ислам дінінің шығармашылық үдеріске ықпалы, шариғи ұстанымдардың әдеби мұра мазмұнына кірігу, орнығу фактілері бойынша іргелі зерттеулер келешектің еншісінде қалып отырғанын түйсінеміз. А.Ахметбек, Н.Пригаринаның, Е.Бертельстің пікіріне сүйене отырып сопылық поэзияның мәні ең басынан-ақ түсіндірме факторына негізделетінін көрсеткендігі туралы да ой қозғаған [58]. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі экзегетикалық дәстүрдің бастауы қазақ жеріне ислам дінінің орнығу тарихымен, нақтылы кезеңнің тарихи ахуалмен, руханият өрісіндегі ислами әдебиеттің қазақ даласындағы қолжетімдігі мәселесімен, т.б. ондаған тарихи-әлеуметтік, саяси факторлармен байланысып жатыр. ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілері жалпы мұсылмандық ағартушылықтың елеулі бір бағыты есебінде қарастырудың ғылыми өнегесі қазақ әдебиеттану ғылымында уақыт ыңғайында қилы қалыпта қисындалғаны ХХ ғасыр басындағы кітаби әдебиет аталып зерделенген мұраны туғызушылардың дені ХІХ ғасырдың бел ортасында дүниеге келіп, сол заманда сөз ұстаған тұлғалар болатын. ХІХ ғасырдағы әдеби мұраның елеулі бір арнасы – жоқтау өлеңдер көңіл-қос жырлары. Әдебиет тарихын зерттеуде жоқту өлеңдер туралы, оларды шығарушы авторлардың шеберлік тәсілдері, дара сипаттары бағытында айтылып, сараланып келеді. Сол негізде жоқтау өлең және исламият қағидалары мәселесі арнайы зерттеу нысаны мәнінде қарастырылмады. Бұдабай Қабылұлы ХІХ ғасырдағы жоқтау өлең үлгілерін жеке бас қайғыны жалпыұлттық, әлеуметтік ауқымда, жаңа көркемдік сапада байытып, дамытқан шығармашылық тұлғаның бірі. Жоқтау өлеңге әдебиет зерттеу ғылымында Шоқан Уәлихановтың «Қазақ халық поэзиясы үлгілері жөнінен» [8,б. 1], Халел Досмұхамедұлының «Қазақ халық әдебиетінің классификациясы туралы» [59], Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» [60], Мұхтар Әуезовтің «Әдебиет тарихы» [42,б. 240], Әуелбек Қоңыратбаевтың «Қазақ фольклорының тарихы» [61], Әбубәкір Диваевтың «Тарту» [62] еңбектерінде ғылыми сипаттама берілді. «Қазақ халқында кездесетін көптеген әдет-ғұрыптардың ішінде этнографтардың назарын аударатын бір тақырып айрықша қызықты. Мұнда көшпелілер әйелдерінің мінез-құлқы, ақыл-ой дамуы мен ақпейіл қасиеті айқын көрінеді. Бұл, әсіресе, ошақ отбасы қайтыс болған кезде көзге ерекше байқалады. Тегі жағынан ақсүйек, сұлтандардан шыққан немесе қоғамда көрнекті орын алатын қазақтардың қазасында жылап-сықтап, жоқтаумен өлең айтылады. Мұнда марқұмның түрлі қасиеттері жырланады. Жесірдің күйеуін, қызының, әкесін немесе қарындасының ағасын жоқтап өлең айтуын қазақтар «жылау», не болмаса, «жоқтау» деп атайды. Бұл жоқтауларда жылаушы әйелдің қайтыс болған адамға қатысты айтатын теңеулері өзгеше болып келеді» [62,б. 111]. Әлемдік салт-дәстүрде, сөз өнерінде кездеспейді деуге болатын осы төлтума шығармашылық өнерде ислами құндылықтар, өлімнің, ажалдың, бақыттың өмірдің тұспалы толассыз төгіліп айтылатын еді. Бұдабай Қабылұлының сол ХІХ ғасырдың өзінде әдебиет үлгілері жинағында басылған «Әйекені жоқтауы» өлеңіндегі «Ай батқандай қылдың да, адастырып жөнелдің», «Орынды болдың орасан, мыңжылқының тауындай», «Көпке пайдаң көп тиді, көктемдегі жауындай», «Өте шықты сұм заман, бәйге атының таңындай», «Жасаған, саған не жаздым, тасқынымды басқандай», «Ішім жаман мұздады, бөрі көрген ылақтай», т.б. төгіліп отыратын бейнелі, теңеулі, тұспалды тіркестердің кейінде зерттеушілер тікелей сопылық сөз қолданысқа апарып телінетін түйдек-түйдек образды оралымдар қазақ халқының өз өмір салты қалыптастырған байырғы, төлтума сөз қолданыстар екендігін көреміз. «Әлмәмбеттің баласы өлгенде көңіл айтқаны» атты жоқтау жырда Бұдабай ақын Әлмәмбетке өмір жайлы тоқтамдар айтады. Алланың ісін алға қойып сөйлейді. Бұл – ақынның сол дәуірдегі Оңтүстік, Сыр бойы өлкесінің ислам негіздері, дін тарихын сіңірген мұсылманша білімділік салтына, дәстүріне сабақтасып жатқан құбылыс. ... Әлмәмбет, әрбір нәрсе құдайдан да, Қорыққан да бірдей екен, қуанған да. Атыңның тұяғынан келмеуші еді, Айнала Сырдың бойы су алғанда. Болған соң амал бар ма ақтың құны, Дәуіттің бір түнде өткен отыз ұлы «Салаты жаназа» деп айтады екен, Бәндаға періштелер туған күні [63]. «Бұдабай көңіл айту, жоқтау, жұбату өлеңдерде қаза болған адамның жеке басының қасиеттері сипатталатын сөз табуда тілдік қордың қалың қабаттарын қайталауға ұрынбай қосып отырғанын көреміз. Ақынның жоқтау өлеңдерінде дін, ислам, шариғат ұғымдарына қатысты кітаби сөз, араб, парсының тілінен алынған оралымдар кездеседі» [64,б 79]. Сөйлейін бес-алты ауыз жазып хаттың, Тысқары сөйлемейін шариғаттан, -[63]. деп бастайды Әлмәмбеттің баласы өлгендегі көңіл айту сөзін. Осы көңіл айтудағы «Кітаптан бес-алты ауыз сөз сөйлейін» дейтін тіркес – Құран кітап сөзі. Бұл жұбатуда Мекке, Алла, Мұхаммед, пайғамбар, құдай, ақтың құлы, Дәуіт, санаты таза, періште сөздері арқылы баласы қазаға ұшырап, көзінен аққан жасы көл болып отырған қаралы жанға Бұдабай Алланың жазуы деп, қасиетті кітапты, пайғамбар, періштелерді ғибрат етіп тоқтау айтады. «Жәпек Марқы өлгенде» жоқтауында құданың құдіреті, дін күшті деп қысқа қайырады. Осында ақын өмірдің үзілуін – адам өмірін тірліктің жапырағы түсті деген бұрын-соңғыда қолданылмаған ерекше образды тіркеспен берген. Бұдабай жоқтау өлеңдерді негізінен «Бісіміладан» бастайды [64,б 79]. Зерттеуші Қ.Абдразақов Мұхтар Әуезовтің Абайдың Оспан мен Әбдірахман қазасына қатысты жоқтау өлеңдерін Абайдың дін мәселесіндегі ұстанымдарымен сабақтастықта қарастыруға мән беретіндігін орынды атап өтіп, ол пікірдегі жоқтаудағы исламдық негіз жайлы ойлардың Бұдабай Қабылұлының жоқтау өлеңдеріндегі діни мазмұнмен үндестігі туралы ой бөліседі. Бұдабай ақынның жоқтау жырларында арғы замандардан келе жатқан қанатты тіркестер, дәстүрлі сөз қолданыстар ақын тілінің тың айшықтарымен толығып, молықты. Ақын жоқтауларында өлім мен өмірдің діни негіздеріндегі мазмұн, мәні жаңа бір көркемдік өріс түзді. Діни маңызбен құнарланған өтімді тіркестер жаңа тілдік өрнектер түзді. Бұл бағыттағы, дін мазмұнын тірек еткен жоқтау, көңіл айту, естірту өлеңдер әдеби мұраны жанрлық кеңістігінде тану тұрғысында әлі де арнайы зерттеулерді күтеді. ХІХ ғасырдағы әдеби мұрадағы дін негіздерін зерттеуде қазақ әдебиеті тарихындағы ортағасырлық түркі әдебиетімен сабақтас желілерге сүйенудің тарихи, көркемдік алғышарттары айқын. Кейінгі кезеңдегі ортағасырлық түркі әдебиеті және қазақ әдебиетінің даму сабақтастығы бағытында жазылып келе жатқан іргелі зерттеу еңбектердің бірі әдебиеттанушы, дінтанушы ғалым Айнұр Әбдірәсілқызының «Қожа Ахмет Йассауидің ақындық әлемі атты зерттеуі [65]. Осы еңбекте Йассауидің «Хикмет» жанрының қалыптасуындағы тарихи орны туралы ғылыми негізді, қазақ әдебиеті тарихын зерттеу соның ішінде ХІХ ғасырдағы әдеби мұраны зерттеу міндеттерінде назарда ұстайтын, арқау ететін арналы, жүйелі тұжырым, тоқтамдар бар. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі дін негіздерінің түркі әдебиетіндегі рухани бұлақтары туралы сөз қозғамай, бұл дәуірдегі экзегетикалық дәстүрдің түпкі арна, өзіндік даралық сипаттарын жүйелі ғылыми негізде қисындауға қол жеткізу мүмкін де емес. «Диуани хикмет» А.Әбдірәсілқызы еңбегінде жан-жақты ғылыми талқыға тартылып, тақырыптың зерттелу нәтижелері негізінде нақтылы өзекті ғылыми мәселелер күн тәртібіне қойылып, бұл еңбектің жанрлық түпнегіз, ғылыми сипаттамасы ғылыми танымға елеулі жаңа ағыстар қосылып, кең мазмұнда ашылған. Әрбір тоқтам, әрбір байлам, әрбір болжам тарихи, ғылыми негіздерді тірек етіп отырып қисындалған бұл зерттеудің «Хикмет» жанрына байланысты мәселелеріне ғана тоқталып отырып, ХІХ ғасырдың әдебиет үлгілеріндегі дін негіздері мазмұндалған көркемдік бағыттың дара сипаттарындағы хикмет жанрымен сабақтастықтың тұрғысында ой қозғар болсақ, тарау-тарау, желілі мазмұн түзетін әдеби мұра фактілерінің ХІХ ғасыр әдебиетінің тұтас мазмұнын түзген аса бай рухани қор қалпында сақталып жеткендігін көреміз. «Енді Йассауи шығармасына берілген атаудағы «хикмет» сөзінің мағынасына үңіліп көрелік. Әдеби-ғылыми орта мен көпшілік оқырманға «Диуани хикмет» арқылы таныс болған, сопылық ілімді насихат еткен Қожа Ахмет пен оның шәкірттерінің табиғаты ерек туындылары ретінде таныс болған «хикмет» ұғымының мән-мазмұны тереңде жатыр. «Хикмет» сөзі (арабша حكمة - даналық) тілдік тұрғыдан алғанымызда «ақыл», «парасатты сөз», «дін ілімі», «ең шынайы ілім арқылы ең шынайы болмысты (тәңірді) тану» деген мағыналарды білдіреді... Сонымен қатар хикмет – Құранның мазмұны мен мәні, яғни Құдайлық аянның өзегі болып табылады [62,б. 256]. Яғни, хикмет – Алладан берілген ілім, адамның өзін тану арқылы Алланы тану ілімі. Рухты кемелдендіру арқылы болмыстың бірлігін түйсіну, жаратылыс сырларын ұғыну жаратушының хикметін сезіну ілімі [65]. Зерттеуші дінтанушы Д.Кенжетайдың «Хикмет» сөзіне берген анықтамасын өзіндік пайымдауға тарта отырып айтқан бұл айқындаманың дін мазмұнында өрбіген қазақ әдебиеті тарихындағы нақтылы бір жанрлық түр бойынша зерттеулерде де назарға алынып отыруы керек Ахмет Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқыш» еңбегінде «Діндар дәуірге» қатысты әдеби түр, жанрлар, өлең үлгілерін арнайы атап, саралап көрсетеді. Әрине, бұл бағыттағы зерттеулерге кейін жалпы мұсылмандыққа жатсына қарау тенденциясы тосқауыл болды. Ендігі зерттеулерде «Хикмет» жанры мен ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерін арнайы, тереңнен зерделеу әлі де кемшін. Осы бағытта А.Әбдірәсілқызының нақпа-нақ, «хикметтің» зерттелу тарихын, жанрлық төлтума сипаттарын мейлінше тарқата зерделеуі – қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымының бір олжасы. Біздің зерттеу тақырыбымыздың, әдеби мұрадағы экзегетикалық дәстүрдің осы «хикмет» жанрымен біте қайнасқан табиғаты бар. А.Әбдірәсілқызы келтірген деректерде қазақ әдебиеті тарихын зерттеу бағыттарында айрықша ден қойылып, арнайы қарастырылмаған елеулі мағлұматтар, тарихи-рухани факторлар таным түзген. Түркі тіліндегі жазба деректерде «хикмет ілімі» ұғымы алғаш рет Сафи ад-дин Орын Қойалқының «Насабнама» атты еңбегінде кездеседі. Қожа Ахмет Йасауидің ата-тегі таратылып көрсетілетін осы шежіреде Әзіреті Әлидің жетінші ұрпағы, Йасауидің он үшінші атасы Ысқақ баб пен оның серіктерінің түркі топырағына дін тарата келген жорығын суреттейтін мынадай жолдар бар: «Исхақ баб (алайх ир-рахма) бірла бес тубба табиин ерді. Бірінің аты Қаффал ерді. Қаффалны Чач елінде қойдылар, 55 мың халайыққа илму хикмет йад берділәр» [46,б. 26]. Тағы бір тұста былай делінеді: «Уа тағы тубба ат-табиинні Сайрамда қойдылар. Аның аты Хийалық ата ерді. Ол азиз Сайрамда 45 йыл илму хикмат айды» [46,б. 27]. Бір назар аударарлығы, «Насабнамада» дін таратушылардың уағыз-насихатына қатысты «ислам негіздерін үйретті» «немесе шариғат ілімін таратты» секілді дәстүрлі тіркестер емес, «хикмет ілімін айтты (үйретті, насихаттады)» деген арнаулы анықтама қолданылады» [65,б. 74]. Зерттеуші бұл ілімінің қазақ жеріне келу, таралу, орнығу үдерісін нақтылы тарихи-шежірелік сабақтастық іліктестікте баяндай келіп, түркі даласына, соның ішінде қазіргі қазақ жеріне келген исламның сопылық бағытта болғандығы, бұл жолдың түркі мұсылмандығының негізіне айналғандығын айтады. Бұл дін тарихын зерттеушілер, дінтанушылар айқындайтын, зерттеп жүрген өзекті мәселе. Біздің зерттеу нысанымыз әдеби мұрадағы – ХІХ ғасыр әдебиет үлгілеріндегі дін ағартушылығы болғандықтан бұл тоқтамдарға да көңіл болудің мәселені түпнегізінде саралап, тануға септігі тиетіндігі даусыз. Түптеп келгенде, мәселенің Алланың бірлігін мойындау, оның пәрменімен, қалауымен имандылық ұстанымдарында ғұмыр сүру қағидаларына қатысты екендігі тұрғысында зерттеуші А.Әбдірәсілқызының бұл бағытта исламның жалпытүркілік тарихына қатысты қорытып, жүйеге келтіріп ұсынып отырған фактілері маңызды. Қазақ әдебиетінің тарихындағы діни мазмұнның маңыз-мәніне үңілуде нақтылы ғылыми, тарихи негіз тұрғысында бағалы. Әбу Насыр әл-Фараби шығармаларында, Жүсіп Баласағұн, одан кейінгі түркілік өркениетте тамыр жайып гүлденген «хикмет» ілімінің қазақ әдебиетінің даму кезеңдерінде де ізі қалды. «Айтылғандардан аңғаратынымыздай, хикмет ілімінің түркі топырағындағы тарихы мен тәжірибесі Қожа Ахмет Йассауи өмір сүрген кезеңге дейін бірқатар белестерді өткерген. М.Ф.Көпрүлү өз зерттеулерінде: «Біздің ойымызша Ахмет Ясауи шыққан кезде түркі әлемі едеуір уақыттан, шамасы, төрт ғасырдан бері сопылық пікірлерге үйренген. Сопылардың аңыздары мен кереметтері тек қалаларда ғана емес, көшпенді түркілер арасында да біраз тарап ұлгерген еді. Илаһилер (діни әндер) [айтып], өлеңдер оқыған, Алла разылығы үшін халыққа жақсылық жасаған, жәннат пен бақыт жолдарын көрсеткен дәруіштерді түркілер ежелден діни қасиетті, киелі деп санаған. Ақын-жырауларға ұқсата отырып, оларды құшақ жая қарсы алып, айтқандарына сеніп отырған» деп жазған болатын» [65,б. 77]. А.Әбдірәсілқызы өлеңмен хикмет айту дәстүрінің ортағасырлық жазбалардағы Йасауи тариқатына қатысты дерегі бойынша Қожа Ахмет Йасауиден басталғандығы туралы айтады. Бірнеше зерттеу еңбектерде өзбек, татар ғалымдары тарапынан «хикмет» жанрын Бируни, Баласағұн шығармаларымен біртұтастықта қарастырылғандығына зерттеуші өзіндік уәж айтады. «Дара жанрлық бітімі, дербес мектебі, қалыптасқан дәстүрі бар хикмет-өлеңдердің өзіндік ерекшелігін ескермей, ортағасырлық Шығыс әдебиетінде даналық сөздерді «хикмет» деп атағанынын ғана негізге ала отырып, өзбек ғалымы А.Ирисов Бируни өлеңдеріне, ал татар зерттеушелері «Құтты білік» дастанының үзінділеріне осы атауды теліген. Мұның барлығы Йассауи поэзиясынан бастау алған хикмет дәстүрінің табиғатын танымаудан туған жаңсақтық екені анық. «Хикмет» ұғымының мазмұнды, аясы кең екендігіне талас жоқ, бірақ түркі халықтары әдебиетінде, ұлттық әдебиетімізде ерекше орын алатын, дербес дәстүр қалыптастырған шығармашылық құбылыстың атауын орынсыз қолдану оны нақтылықтан айырып, мазмұнына көлеңке түсіретінін ұмытпаған жөн» [65,б. 79]. А.Әбдірәсілқызының осы тоқтамындағы негізді пайымдаулар ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті фактісінде де өзекті. Даналық тұжырымдарға негізделіп отыратын хикмет өлеңнің қазақ поэзиясының нақыл сөз үлгісіндегі терме, толғау өлең үлгілерімен жалғасқан дәстүр сабақтастығы аясында арнайы зерттеулер негізінде айқындалған көркемдік теориялық, тарихи негіздері қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеудегі жанрлық өріске тиесілі зерттеу еңбектерде тұтастай ғылыми арна есебінде қалыптасып, орныққан деуімізге бола қоймас. Мәселе жалпы дәстүр, сабақтастық, ықпалдастық тұрғысында күн тәртібіне тартылғанымен хикмет жанры және қазақ әдебиеті тарихындағы әдебиет үлгілері арақатынасында тікелей зерттеліп, зерделенбеді. Бұл орайда А.Әбдірәсілқызы осы зерттеу проблемасына қатысты маңызды ғылыми болжам, байламдарды жүйеге салып, қазақ әдебиеті фактісінде зерттеулерге ұластыруға қолайлы ғылыми құнар қалыптастырудың өзекті міндеттерінде еңбектенген. «Белгілі ғалым А.Шариповтың орынды түйіндегеніндей, классикалық түркі тілді поэзияның барлық дерлік негізгі жанрлары Йасауи шығармашылығы арқылы туындап, әрі қарай дамыды [18,б. 234]. «Хикмет» ұғымының халықтық қолданыстағы аясы аса кең болуы да оның жанрлық ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Тартысты, таңғажайып оқиғалы, тылсым сырлы жайттарды «хикметті», «хикметі (бар деп атау халық арасында жиі кездеседі. Осы тектес мазмұндағы кейбір хикаятар да «хикмет», «хикметнама» аталған («Хазірет-и Зұлқарнайынның хикметі», «Хикмет Нығметтің қиссасы») [8,б. 71-75]. Демек, Йасауи хикметтері тудырған ассоциация ел санасында «Тәңірілік тағылым», «тылсым даналық», «Құдіретті сыр», «Ғибратты тартыс» ұғымдарымен баламаланған» [65,б. 87]. Зерттеуші хикмет жанры аясына Йасауи кіріктірген насихат, мінәжат, мадақ, ғазал, айтыс, дастан сынды өлең үлгілерінің генезисі, трансформациясы туралы айтқанда қазақ әдебиеті үлгілерінің де түп-төркін, дамыту, өзгеру, жаңғыру фактілерін құлаққағыс етіп отырды. А.Әбдірәсілқызы Ахмет Байтұрсынұлы «Діндар дәуір» атап, әдеби мұрадағы дін негіздеріне құрылған, дінді насихаттауға құрылған шығармалар туралы тоқтамдарымен сабақтас, үндес тұжырымдар жасаған; түркі әдеби дәстүрлерінің даму; қалыптасу тарихындағы заңдылықтар, нақтылы құбылыс, фактілер осындай ортақ танымның түпқайнар, туу себептері болғандығы даусыз. А.Байтұрсынұлы қисса (дастан – Э.С.) насихат, хикаят, мысал, мінажат, мақтау, даттау, айтыс, толғау, терме өлең түрлеріне жеке-жеке арнайы тоқталып сипаттама берген еді. А.Әбдірәсілқызы зерттеуінде, өкінішке орай, түрік, өзбек, татар, башқұрт, жалпы ориенталист ғалымдардың еңбегіне жүгініп отыруы ұтымды болғанымен, Ахмет Байтұрсынұлының зор ғылыми таным түзер, түбегейлі қисындары қағаберіс қалған екен. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдебиетіндегі діни мазмұнды мінажат өлеңге былайша анықтама береді: «Мінажат, Діндар дәуір мұңды, зарлы сөздеріне мінажат деп ат қойған. Әуелінде мінажат деп ғұламалардың құдайға айтқан зары, арызы, налысы айтылған. Бара-бара зарлық, мұңлық мағынасына айналып, зарлық өлең сияқты сөздер де мінажат деп аталатын болған» [60,б. 438]. «Хикмет жанры аясында Йасауи кіріктірген екінші бір шығыстық жанр мінажат болып табылады. Түркі әдебиетіне мінәжат Қожа Ахмет Йасауимен келді» дей отырып, әдебиет зерттеушісі, ғалым И.Жеменей парсы әдебиетінде «мінәжат» сөзінің бес мағынасы бар екендігін көрсетеді: Біреумен сырласу, сыбырласу. Алламен сырласу. Біреудің ішкі ойын ұғыну Сырласу Алладан тілеу [66]. Йасауи мінәжаты негізінен Аллаға жалбарыну, одан тілек тілеу, бір тұстарда Алламен сырласу сарынында жазылған [60,б. 87]. жүктеу/скачать 353.34 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|