Диссертация Ғылыми жетекші филол. ғыл док., проф. Мәдібаева Қ.Қ

«Мақтау. Діндар дәуірдің мақтау өлеңінде діндарлық көрініп тұр» [60,б. 440]. «Мадақ

жүктеу/скачать 353.34 Kb. бет 18/35 Дата 04.09.2024 өлшемі 353.34 Kb. #503363 түрі Диссертация

«Мақтау. Діндар дәуірдің мақтау өлеңінде діндарлық көрініп тұр» [60,б. 440]. «Мадақ үлгісіндегі хикметтер – Исламның таралу дәуірінен бастап Мұхаммед пайғамбарға, оның Әулеті мен сахабаларына арналған мадхтар көптеп жазылды» [65,б. 88]. «Айтыс. Діндар дәуірінің айтыс өлеңдері де дін әсерінің күштілігін көрсетеді. Ақындар айтысқанда, бірін-бірі сүрінту үшін, дінге, шариғатқа теріс ғамалдарын көрсетіп, сүрінтуге тырысады» [60,б. 441]. Йасауи хикметтеріндегі айтыс үлгілеріне қатысты А.Әбдірәсілқызы М.Жармұхамедұлының пікіріне жүгінген. Мұндағы дін жайы қамтылған тоқтамға сілтеме жасайды [65,б. 95]. «Қисса – өлеңмен жазылған, көбінесе діндар әңгімелер. Бұл әңгімелер қазақ тұрмысынан сөздер емес, басқа жұрттардың ертектері. Мазмұнына қисса екі түрлі: Дінді қасиеттеу үшін мұсылман дінінің артықтығын, асылдығын халықтың құлағына сіңіріп, көңіліне қондыру мақсатымен шығарған қиссалар, бұлар кәпірлермен соғысқанда құдай қолдап, мұсылманның жеңгендерін, кәпірлердің дінге енгендігін сөйлеп өтеді. Шариғат бұйрықтарын орнына келтірмеген адамдардың өмірінен де мысал келтіріп, келтіргенге не болғанын, келтірмегенге не болғанын көрсетіп, елге шариғат бұйрығын істету мақсатпен шығарған қиссалар» [60,б. 435]. Ахмет Байтұрсынұлы әдебиеттегі діндар дәуір деп қарастырған әдеби жанрлардың барлығының да, соның ішінде қисса-дастандардың да мазмұн-мәнін кең тартып, өз кезеңіндегі мұсылмандық мәселесіне деген саяси ықпалға да қарайлап отырып баяндап берген. Сопылық деп бөлу мақсатын сол кезеңнің діни танымы қажетсінді ме, ол жағын арнайы зерттеулер негізінде ұғынуға болады. Ахмет Байтұрсынұлы әдеби мұрадағы дін мазмұны фактісін жалпы атап көрсетіп, айтып өткен. Зерттеуші А.Әбдірәсілқызы Қожа Ахмет Йасауи мектебі мәселесінде қазақ әдебиеті тарихындағы діни негізде мұраны тікелей осы тақырып аясына тартып саралаған. Осында қазақ әдебиеті тарихының зерттелу тарихы, онда қозғалған әдеби мұраның төлтума негіздері және діни ағартушылық бағыттың тарихи алғышарт, кезеңдік өтімді факторларын тұтас қамтып отыруды зерттеу жұмысының міндеттеріне кіріктіруді қажет деп таппағандығы тұрғысында жұмыстың оң, басым нәтижелерінің ауқымында түсіністікпен қараған жөн сияқты. Зерттеуші өз тоқтамдарында жалпы түркі әдебиеті ауқымында қазақ әдебиетіндегі қисса-дастандардың да жанрлық сипаттамасын назарда ұстаған. Сопылық әдебиет дәстүрі есебінде ден қойып, танымға тартқан. Әдеби мұрадағы ықпалдастық бағытында арнайы зерттеуді күтетін үрдістің бірі – қазақ дастаншылдығының ХІХ ғасырдағы қалпына тиесілі жанрлық сипаттың күрделі тарихи, рухани негіздері. «Түркі әдебиетін тақырыптық тұрғыдан ерекше байытқан Йасауи ақын тудырған дастандар сопылық тақырыбын негізгі арқау ете отырып, халық фольклоры үлгісімен жазылған. Олардың дәстүрлі жанр ретіндегі ерекшеліктерін, өлең құрылымын сақтай отырып, жаңа көркемдік құралдармен көмкерді. Сопы ақынның рухани кемелдікке ұласу, Хақпен бірігу жолындағы ғашық құлдың тартқан тауқыметін баяндайтын, тариқат әулиелерінің тағдыр-талайын, көрсеткен кереметтерін бейнеленген, Мұхаммед пайғамбардың жеті қат көктен өтіп, Алламен тілдескен Миғраж оқиғасын сипаттайтын тағылымды дастандары өзінен кейінгі түркі халықтары әдебиетінде діни қисса-дастандардың, ғұмырнамалар мен ғашықтық дастандардың кеңінен өрістеуіне әсер етті» [65,б. 97]. «Хикмет» жанрының басым сипаттары негізделген зерттеулердің қазақ әдебиеті тарихының жанрлық даму үдерісінде діни негізді мазмұндағы әдебиет үлгілерінің де өзіндік ерекшеліктерін айқындау, тану барысында назарда болатындығын, болуы керектігін есте ұстаймыз. А.Әбдірәсілқызы мәселені түптамырымен тартып зерттеудің өзекті міндеттерін саралауында тақырып бойынша қай мәнде де қарастырылған құбылыстарды зерек аңлап, орынды уәж айтады. Ежелгі түркі әдебиетінің Йасауи поэзиясына әсерін зерттеп-зерделеуде ескерілмей жүрген, Йасауи шығармашылығын, Қарахан мемлекетінің жағдайымен ғана сабақтастықта қарастырылып, оның түркі әдебиеті тарихының тұтас желісінде талдауға тартылмай келгеніне зер салған. «Бұл мәселеге мән беріп, зерттеу нысанында ішінара қамтуға тырысқан бірден-бір автор қазақ әдебиетіндегі діни мазмұндағы бейнелер, идеялар мен әуендерді (мотив) зерттеуші А.Жақсылықов болатын. Дегенмен екі мың жылдық әдебиет тарихындағы діни сарындарды типология, эстетика, генезис тұрғысынан саралаған ғалым қамту аясы аса кең өз еңбегінде аталмыш тақырыпқа терең бойлауды мақсат етпеген. Автор ізденістерінің бағыты қазақ поэзиясының кейінгі дамуында айрықша із қалдырған Йасауи шығармашылығын өзіне дейінгі емес, өзінен кейінгі әдебиет үлгілерімен сабастастыра зерттеуге ойысқан» [65,б. 110]. Зерттеуші Әбунасыр әл-Фараби, Қорқыт Ата кітабы, М.Қашқари, Ж.Баласағұн мұрасының тарихи, әдеби негіздерін жүйелі сабақтастық, ықпалдастық ауқымында саралайды. Өзі зерттеу нысаны етіп алып отырған Қожа Ахмет Йассауи шығармашылығындағы ежелгі түркілік дәстүр, көркемдік ойлау жүйесі, дін мазмұнын баяндау бағытындағы бейнелеу, тұспалдау айрықшылықтарын нақтылы мұра фактісінде зерделеу негізінде мәселенің байыбына барып, қағаберіс қалып келе жатқан көркемдік, тарихи заңдылықтар бойынша толымды тоқтамдар жасаған. Діни бағыт ортағасырлық түркі поэзиясындағы басты бағыттардың бірі болды. Осы дәстүрдің қазақ әдебиеті тарихындағы өзекті сабақтастығы тұрғысында әлі де, кешенді зерттеулер қажет. Ескерілуі тиіс ерекшеліктер, зерттелу тарихындағы қайсыбір қайшы пікірлер аз емес. Нәзира дәстүріне қатысты, жалпы дін мазмұнының тұтас ислам аясында немесе біржақты сопылық ілім аясында танытылуына бейім көзқарас, тоқтамдар бар. Ортағасырлық түркі әдебиетіндегі нәзира дәстүрін біржақты қабылдауға болмайтындығы туралы пікірлер бар. «Анадолы түріктерінде сюжетті шығармаларға ғана емес, лирикалық туындылар – ғазалдарға да жазылған нәзиралардың аста-төк үлгісі бар екенін, түрік әдебиеттануында мұның қалыпты құбылыс саналатынын осы орайда айта кеткен жөн. Жалпы нәзирагөйлікті тек өнер таластыру, шығармашылық жарыс, тақырып жаңғырту талпынысы ғана емес, нәзираға негіз болған туындыларды дәйектеу, насихаттау, дамыту мақсатын көздейтін үрдіс ретінде де қарастырған жөн секілді» [65,б.107]. Осы ойды құптай отырып, нәзира әу баста дін негіздерін ұғындыру, қайталап айтып отыру, бір мәнде зікір салу үрдісімен де қатысты дәстүр деген де ой келеді. Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық бағытта туған шығармалардың тіл қолданыс ерекшелігі мен өлеңдік құрылым, өлшем түріндегі дәстүрлі негіздері тұрғысында да арнайы зерттеулер ауқымында айтылуы тиіс айрықшалықтар бар. Бұл тұста да ХІХ ғасыр әдебиетіндегі діни ағартушылық бағытта жазылған туындылардың көркемдік сипаттарын, поэтикалық ерекшелігін таныту бағытында ілгергі дәуірлер мен ортағасырлар, Йасауидің әдеби мектебі бойынша зерттеу жүргізген ғалым А.Әбдірәсілқызының жекелеген қисындарына жүгініп жұмыс жүргізу тиімділігі туралы айтқан жөн. Қазақ өлең құрылымының, Абай поэзиясының айрықша зер салуды қажет ететін шығыстық үлгілері туралы жалпы сарындар бойынша зерттеулер жасалып келе жатқанымен, нақтылы құрылымдық, түр, өлшем бойынша негізді теориялық тоқтамдарға қазақ әдебиеттану ғылым әлі де зәру. Зерттеуші Йасауитануда хикметтердің құрылымдық жүйесін зерттеудің көне түркілік өлең жүйесі мен араб-парсы поэзиясының әсерлесу құбылыстары қазақ әдебиеттану ғылымында толыққанды зерттелмей отырғандығы бағытында нақтылы нәтижелерге қол жеткізуді көздеген аталған еңбегімізде күрделі де қиын тақырыпты игеруді ілгерілетуге септігі тиетін ғылыми мәнді тоқтамдарын жүйелі негіздеп отырады. Мәтінтанулық талдауларға барып отыруы арқылы шығыс тілді мамандардың тапшылығынан кезінде «жабық» қалып отырған тіл қолданыс фактілерін де еркін ғылыми айналымға тартады. Шығыстық негізді араб-парсыдан ғана іздеудің жөн бола бермейтінін, көне түркі әдеби мұрасының негіздерін игеру, таныту міндетінде туындап отырған жайларға зер салады. Тілтанушы ғалым Құлмат Өмірәлиевтің көнетүркілік әдеби мұраны осы бағытта зерттеу өнегесі де бұл зерттеуде қағаберіс қалғаны зерттеуші А.Әбдірәсілқызының өзіндік ғылыми жүйе қалыптасудағы ынта-ыждаһатына көлеңке түсірмеген. Йасауитанудағы іркілістерден туындап отырған зерттеу проблемаларына А.Әбдірәсілқызы түркі поэзиясындағы өлең құрылысы бойынша жазылған елеулі теориялық еңбектерде ауыз әдебиеті үлгілері мен ХVІІ ғасырдан былайғы авторы белгілі туындылары арқау етіліп келгендігін, отандық ғылымдағы бұл мәселенің зерттелу тарихын, зерттеу нәтижелерін саралай келіп, хикмет құрылысы жөнінде аудармаға сүйенудің дәлдіктен ауытқу фактілеріне тоқталып, осы мәселе бойынша өз пайымдауларын ұсынған. Тілдік тұрғыдан Йасауи хикметтерін зерттеудегі Р.Сыздықованың іргелі еңбегіндегі әдебиеттанушы ғалымдар тереңдеп бармаған бірқатар жүйелі негіздердің осы өлең құрылысы бойынша жасалғандығы аталып өтеді. Осы тұста шумақ ішілік ұйқас туралы Р.Сыздықованың пікірінің Қ.Өмірәлиевтің шумақаралық желілі ұйқаспен негіздестігі туралы айтқан жөн. Т.Қыдырдың Қазақ даласында ислами әдебиеттің қалыптасуы туралы [55,б. 200] еңбегі бойынша айтылған пікірдің де қисынсыз емес екендігі көрінеді. Мұнда хикметтердің түркілік төркіні қағаберіс қалғандығы ескертілген. Зерттеуші көркемдік дәстүр көріністерін шығарманың мазмұнынан емес, пішінінен іздеу қажеттілігі туралы Б.Қорғанбектің мақаласындағы тоқтамдарды құптайды [67]. А.Әбдірәсілқызы Йасауи хикметтерінің өлең құрылысына қатысты зерттеулерде оның тарихи алғышарттары, дәстүрі жайында тоқтамдардың тапшылығын айтуы өте орынды. Йасауи Хикметтерінің кейінге қалыптастырған дәстүрі осы мәнде де, жалпы жанрлық даму бағытында да жеткілікті зерттелмегендігі де қазақ әдебиеттану ғылымының да олқы бір тұсы болып көрінеді. ХІХ ғасырдағы әдеби мұра тұрғысынан діни ағартушылық бағыттағы шығармашылық өрісті зерттеуде өлеңдік түр бойынша жанрлық түпнегізге қайырылып отырып сөз қозғау қажеттілігі бар. Қазақ өлең құрылысының дәстүрлі негіздерінен мәселе қозғауды аруз өлшемі ұдайы «кірігіп» отырады. М.Әуезов, М.Мырзахметұлы зерттеулерінде әдеби мұраның нақтылы бір негіздердегі өлеңдік түр өлшемі есебінде айтылатын «арузға» қатысты да түбегейлі зерттеулер кенжелеп отыр. Бұл мәнде А.Әбдірәсілқызы ойларында тарихи-көркемдік тұрғыда қисынды уәж айтылған. «Айтылғандардан жасалған қорытынды: «Диуан» өлеңдеріне қатысты зерттеу бағытты біршама өзгертіп, олардағы аруздың әсерін дәлелдеуден гөрі сол әсердің бар-жоғын анықтауға ойысқан жөн тәрізді. Сондай-ақ, бәйіт, рубаи секілді араб-парсы поэтикасына тән терминдерді «Диуандағы» силлабикалық өлеңдерге қатысты қолдану да негізді емес. Ежелгі түркі жазба әдебиетін бірыңғай арузбен байланыстыратын тұжырымдардың ескіргенін есте тұтқан абзал» [65,б. 160]. Мәселе бойынша арнайы зерттеу жүргізген А.Әбдірәсілқызының атап көрсетуінде түркі, қазақ поэзиясындағы өлеңдік түр, өлең өлшемдерінің әзірге Орхон-Енисей жазба ескерткіштері болып саналып, жеке зерттеулерде бұл жазбалар түркілік аллитерациялық өлең үлгісі ретінде қарастырылып келгенімен, бұл пікірдің даулы жақтары болған. Ескерткіш мәтініндегі ара-тұра қосылып отыратын 7 буынды нақыл сөз үлгілері арасында 9-10, 11-12-13 буынды да қалыптар кездесіп отырады. Буындық өлшемнің қилы қалыбына бейім түркілік поэзияның ырғақтың құрылымы қазақ жыраулар поэзиясының да елеулі бір сипаты болғандығы, тіпті қайсыбір үлгілерде 14 буынға шейінгі өлшемдер болатындығы туралы айтылған [68]. Зерттеуші А.Әбдірәсілқызы «Оғызнамадағы» ұйқас түрлері, ұйқас түзуші сөздердің грамматикалық категориялар бойынша жіктеудегі ыңғайластығы; 7 буынды өлең өлшемінің негізі 4 буынды бунақ екендігі; 4 буынды бунақтардан құралатын 12 буынды өлшемнің силлабикалық жүйедегі етене функциясы туралы байламдары, осы жырмен сабақтас «Қорқыт ата кітабындағы» 12 буынды қалыпты жыр өлшемдері; 12 буынды өлеңнің Махмұт Қашқари кітабындағы үлгісінің көне түркі өлеңнің қалпын тарихи-көркемдік негізде танудағы маңыз-мәнін Йасауи хикметтерінің өлеңдік құрылымын саралауға негіз еткен. Осында мәселенің Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанымен сабақтастықта зерделенуінде өлеңтану ғылымы үшін маңызды пайымдаулар жасалған. «Йасауи дәуіріне дейінгі жазба әдебиеттегі 12 буынды өлең өлшемінің ендігі бір үлгісі Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанында кездеседі. Дегенмен дастандағы аталмыш өлшемнің қашқари «Диуанындағы» 12 буынды өлеңдерден түбегейлі айырмашылығы бар. Буындық жүйе әсерін танытатын бірқатар элементтері болғанымен, тұтастай алғанда дастанның аруз өлшемімен жазылғандығы белгілі. Бұл тұрғыдан түркітанушы ғалымдар пікірлерінде қайшылық жоқтың қасы. Тарата айтар болсақ, «Құтты біліктің» негізгі бөлігі аруздың «Мутақариб мусаммани мақсур» («қысқартылған сегіздік мутақариб») өлшемдерімен жазылған [65,б. 160]. Осы мәселені ХІХ ғасырдағы дін негіздері мазмұнындағы өлең үлгілерінің құрылымдық-буындық жүйесіне қатысты салыстыру, саралау бағытында есте ұстаған жөн. Қазақ өлеңтануында 11 буынды, 4 тармақты шумаққа құрылған өлеңнің барлығын «қара өлең» атауымен бір негізде тану бел алғандығын, бұл жөнінде Шоқан Уәлихановтың пікірі болғандығын Қ.Мәдібаева өзінің ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерінің көркемдік дамуына қатысты зерттеулерінде айтып отырады [69]. Аруздың жазба әдебиет арқылы орныққан өлшем болып саналатындығына қатысты маңызды айырым белгіні, өкінішке орай, қазақ өлеңінің тарихи кезеңдерін, соның ішінде ХІХ ғасырдағы жазба дәстүр жаңғырып, жазу әдебиет («дінмен келген жазу әдебиет» - А.Байтұрсынұлы) үлгілері кең тараған кезеңдегі әдеби мұраны өлең теориясы тұрғысынан игеріп, тануда ескермей келе жатырмыз. Түркілік буындық жүйе мен араб-парсы өлеңнің метрикалық өлшемі тоғысқан әдебиет үлгілері қазақ әдебиетінің тарихилық негізде арнайы зерттеуді күтетін елеулі бір саласы. Бұл өлең үлгілері ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясында, Абай ақындығында өнімді өріс ашқандығы анық. «Абайдың өлең түрлеріне қатысты қазірде ауызша поэзия үлгісіндегі, ортағасырлық түрік поэзиясы өлшемдері, ұйқас ерекшелігі түріндегі, халық ауыз әдебиеті үлгісіндегі шығыс орыс поэзиясын аудару үдерісіндегі ықпалдастық негізде шығарылған туындылары да жүйелеп бөліп қарастырудың да қажеттілігі байқалып отыр. Осы негізде Абайдың дәстүрге бару, дәстүрден алу, дәстүрді жаңғырып ұқсату шеберлік тәсілдерінің әлі де жұмбақтау қалып келе жатқан қырлары, ақындық өсу, кемелдену үдерісіндегі айқын белгілер нақтылана түскен» [70]. Бұл, біздіңше, ХІХ ғасырдағы әдеби мұраны туғызушы ақындық мектеп өкілдерінің шығармашылық дара бағыттарын зерттеуде де, әдеби туындыдағы діни-ағартушылық мұраттарда да нақты өлеңдік түр, жанр, өлең құрылымына тиесілі ізденістерде де есте болатын негіздер. Б.Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихын зерттеу мәселелерінде өлең құрылысын зерттеудің өзектілігін әрдайым есте ұстайды. «Қазақ халқының бұрын-соңды әдебиетінің әлі зерттелмеген, шешілмеген, тың проблемалық мәселелері өте көп. Солардың бірі, күрделісі – қазақ өлеңінің құрылысы деуге болады. Қазақ өлеңінің құрылысы туралы сөз еткенде оны мынадай кезеңде бөліп тексерген жөн: 1) Қазақтың ертедегі өлеңінің құрылысы; 2) Абай өлеңдерінің құрылысы; 3) Абайдан кейінгі қазақ өлеңінің құрылысы» [71]. Абай өлеңдеріндегі ұйқассыз жолдар мен ұйқасатын тармақтардың кезектесіп отыратын ерекшелігі ХІХ ғасыр ақындары Шөже, Орынбай, Бақтыбай, Ақан сері, Жаяу Мұса шығармашылығында да бар үлгі. «Бұл өлең түріне ойысуында қазақ поэзиясы ХІХ ғасырда өзінің не дегенде де дәстүрмен сабақтастығын да үзбеген жаңа бір көркемдік сапа өрісіне беттеді. Ұйқасы «бұзылған» түрде өлеңде айтылып отырған мәнге ұғындырма жасап отыру мақсатынан туындайтын баяндамашылық, мазмұндау тәсілі айқын көрінеді. Бұл ұзақ қисса, хикаялардың өлең түрі» [70,б. 103]. Осы мәселеде өлең буынның да ерекшелігі біртұтастық тапқан дер едік. «Ырғақтың құрылымының біркелкілілігі, буын санының ұзақтығы біршама күрделі ойды білдіруге мүмкіндік беретін салмақты өлшем болғандықтан, 12 буынды құрылым түркі поэзиясының қалыптасу кезеңінен бастап, дидактикалық мазмұнды жырларға тән қалып ретінде қолданылған тәрізді. Йасауи хикметтерінде өнімді қолданылуында он екі буынды өлшемнің осы ерекшеліктері басты назарға алынса керек» [65,б. 157]. «Диуандағы» 12 буынды өлеңдер қос тармақты үзік-үзік бәйіттер емес, дастандық желі, эпикалық жүк көтерген тармақтар қалпында танылуы тиістігі жайлы пікірлер бар [65,б. 158]. Зерттеулерде дәстүрлі араб поэтикасына төрт тармақты шумақтардың тән еместігі, парсы әдебиетінен ойысқан рубаилердың түп-төркінінің өзі түркі поэзиясына тартып жататындығына қатысты болжамдар айтылады [65,б. 163]. Қисынды. Тереңнен зерттеуді қажет ететін, өлең теориясында тарихилық негізде зерттеуді қажет ететін өзекті сала. ХІХ ғасыр өлеңіндегі құрылымдық сипаттардың дін мазмұнындағы туындылар бойынша да танылу, таңбалану үдерісінде есте ұстап отыратын елеулі сипат. «Тарихи тамыры б.з.д. ХІІ ғасырлардан бастау алатын Иран жазба әдебиетінде рубаилардың айтарлықтай кеш – ІХ ғасырдың соңы мен Х ғасырдың басында Рудаки поэзиясында көрініс беруі бұл өлең түрінің парсы әдебиеті үшін табиғи құбылыс екендігіне күмән туғызады. Мұның есесіне рубаидің парсыларға түркі әдебиетінен енгендігі туралы пікірлер анағұрлым дәлелді. Рубаиді түркі өлеңімен туыстастыратын тағы бір сыртқы құрылымдық белгі – оның үнемі ааба үлгісіндегі ұйқаспен жазылуы. Келтірілген үлгідегі қара өлең ұйқасы (немесе ақ ұйқас) әдебиетімізге ежелден етене, ұлттық поэзиямыздағы ең өміршең қалып екені мәлім» [65,б. 163]. Қазақ әдебиеті тарихының ХІХ ғасырында төрт тармақты, 11 буынды болғанымен, дәстүрлі қара өлең қалпына салуға болмайтынын өлең үлгілерінің де түп-төркіні осы рубаилер, араб өлеңіндегі аруз үлгілерімен сабақтасып жатқандығы тұрғысында зерделейтін ақындық мұра мазмұн түзгендігі тек діни мазмұнды өлеңдер емес, мұра тұтастығы мәнінде елеулі әдеби ықпалдастық нәтижесі де. Осы бағытта түркі поэзиясындағы рубаи, тұйық, мураббағ, тәрбиғ, қошма, қошма-шарқы, мәснәуи үлгісіндегі ұйқас түрлеріне қатысты арнайы зерттеу жүргізген А.Әбдірәсілқызының саралау негіздерінде ХІХ ғасырдағы діни мазмұнды әдеби бағыттағы өлең түрлерінің құрылымдық ерекшелігін тануға, негіздеуге септігі тиетін байлам, болжамдарына тоқталып өтуді жөн көрдік. «Ортағасырлық Шығыс жазба әдебиетінде ұшырасатын төрттіктердің бір бөлігі көп шумақты өлеңдер болып келеді 3,4,5,6, .... 10 тармақтан құралатын көп шумақты өлеңдердің араб-парсы өлең теориясы арқылы қалыптасқан жалпы атауы – мусаммат. ...Пішіні жөнінен 12 буында Йасауи хикметтерінің алғашқы шумағынан өзгелері толығымен «мураббағ» аталып жүрген тақырыптық аясы шектелмеген төрт тармақты өлшеммен сәйкес келеді. Бірақ түркі әдебиетін зерттеушілер Йасауи хикметтерінің өлшемі мен ұйқас ерекшелігін арнайы талдап-таразылаған емес» [65,б. 168]. Осындағы «мураббағ» атауы араб тілінде (مربى) қалыптасып, шығыс әдебиетінде кең тараған үлгі болғанымен, бұл өлең түрінің түркі әдебиеті, соның ішінде қазақ әдебиеті тарихында ежелден бар екендігі айтылады [65,б. 169]. Бұл тұрғыда ілгері зерттеу көкжиегіне көз салу, Асқар Егеубай [72] қозғаған мәселемен сабақтастық, сол бағытта ой қорыту А.Әбдірәсілқызы зерттеуінің өзіндік бір тың өрісі. «Орхон-Енисей жазбалары» мен «Құдатғу біліг» сынды көпқырлы жәуһарлардың ішкі-сыртқы бітімінен көзге ұрып тұрған қазақтың көркемдік әлемімен сабақтастық заңдылықтарын тереңнен талдап-зерделей түсу қазақ әдебиетінің тарихына да мағыналы да қызықты беттер қосатынына рухани дүниеміздің тынысын кеңейте түсетініне күмән жоқ» [73]. Құлмат Өмірәлиев осы бағыттағы зерттеулеріндегі негізді тоқтамдарына, Дулат Бабатайұлы поэзиясын өлеңдік түр жөнінен зерттеуінде жалпы түркіге ортақ өлең заңдылықтарын ұдайы назарда ұстап отырған. Ғалым төрт жолды шумақ жігінің бұзылуы, түйдек ішілік желілі ұйқас негіздері, қазақ жырындағы толғау, терме, сарын, жоқтау, жылау түрлерінің ұйқасының осы түрде келіп отырғандығы туралы айқындамалар жасады [2,б. 8]. ХІХ ғасыр поэзиясындағы дін мазмұнында туған шығармалардың өлеңдік үлгісі дәстүрін айқындау, тану міндеттері де туындайды. В.В.Радлов қазақ әдебиеті үлгілерін түрге бөлуінде ХІХ ғасырдың да әдеби мұрасын ескерді. Ғалымның Кітап өлең: І. Үлкен қысалар: 1) «Боз жігі»; 2) «Һамра»;3) «Сейфүл-Мәлік»; ІІ. Өлеңмен шығарылған қысқа қысалар: 1) Сақып-Жамал; 2) Ақсақ Темір хан т.б. ІІІ. Дін үйрететұғын қысқа қисалар: 1) «Шарнар»; 2) «Қубас»; 3) «Бозторғай»; 4) «Зарзаман»; 5) «Заманақыр»; IV. Дін ислам ерлерінің қысалары: 1) Құсайын қысасы т.б.» [66,б. 178] деп жүйелеуі ғылыми, тарихи негізде, жанрлық мәнде түбегейлі ғылыми классификация деп танылмағанымен, қазақ арасындағы дін мазмұнды шығармалардың бағытынан зер салуымен де маңызды [74]. (ХІХ ғасыр әдебиетінде дін негіздерін ұғындыру бағытында «ескілікті дін салтынан» туған өлеңдер (С.Сейфуллин), христиандық ілім негіздерін ұғындыру бағытындағы аударма шығармалар (танымдық – Э.С.) та болғандығы тұрғысында да маңызды айтылуы тиіс жайлар бар. Бұл жөнде осы фактіні атап өтумен ғана шектелгенімізді, тақырып ауқымының кеңдігі, жұмыс мазмұнының белгіленген көлемде мазмұндалу міндеттерінде аталған факторлар бойынша арнайы зерттеу жүргізуді қажет деп таппадық – Э.С.). «Наурыз», «Арбау», «Бәдік» бақсы жырлары, шақыру, байлау, т.б. жырлар негізінен фольклорлық мұра аясында зерттеліп, зерделеніп келеді; әрі бұл үлгілер ХІХ ғасырдағы әдеби мұраның да елеулі бір арнасы. Тілтанушы Құлмат Өмірәлиевтің Дулат Бабатайұлы поэзиясын өлеңдік түр жөнінен зерттеуін шығыстанушы ғалымдар, М.Қашқари, Ж.Баласағүн, Қожа Ахмет Йасауи мұрасын зерттеушілер көбіне қағаберіс қалдырып келеді. Дулат ХІХ ғасырда ХІ ғасырдағы М.Қашқари «Сөздігінде берілген өлең үлгілерін жаңғыртқандығы туралы пікірдің ортағасырлық түркі әдебиетінің даму, дәстүр қалыптастыру негіздері бойынша зерттеулерде ескеріліп отыруы тиісті әдеби факт. «Көне тарихқа барсақ, ХІ ғасырдағы түріктердің ауызша және жазбаша поэзиясында екеуіне төл-ортақ: аааб – әәәб- ввб... – түрінде ұйқас құрайтын 7-8 буынды өлең үлгісі болды. Айталық, М.Қашқаридың «Сөздігінде» мынадай өлең-жыр үлгісі бар: йай барубай е р к ү д і, Ақты ақын м у н з д у ы Тоғды иаруг й у л д у з ы, Тықла сөзүм к ү л к ү с ү з. Түрлүк чечек й а р ы л д ы. Барчын йазым к е р і л д і. Ушмақ йері к ө р ү л д і, Тумлуғ йана к е л г ү с ү з [38,б. 192]. Бұл үзіндіде ұйқас құрайтын сөз негізгі емес, ұйқас негізгі: бір шумақта баяндауында сөз ұйқас құрап тұр. Ұйқас үшін сөз таңдауда еріктілік бар, бірақ ұйқас түрін сақтау шарт. Міне ХІ ғасыр өлеңіне тән өлшем-үлгі өзінің бар осы ерекшелілігімен ХІХ ғасырда Дулат өлеңдерінде қайталайды: Атаны бала алдады, Шешеге назар салмады, Теңгерер жақсы қалмады, Қысқа менен ұзынды Мәстек озып бәйге алды. Тайынша бұл боп, тай қалды, Бағасыз қыран жайқалды, Достықтың қылы үзілді. Қазақтың ауызша поэзиясы ХІ ғасырға тән бұл сияқты шумақаралық желі ұйқасты өлең түрін жыр үлгісіне к ө ш у (шумақ жігін шұбыртпалы, үдетпелі ұйқас негізінде бұзу) арқылы өте ертеде салттан шығарған. Бұл өзгеріс жөнінде бір ғана болжам жасауға болады: Х-ХІ ғасырлардан қалған поэзиядағы аааә-бббә... түріндегі тұрақты шумақтық ұйқас өлеңнің айтылу интонациясына, ырғағына, оларға тән желіге өзгеріс ену арқылы шамамен аааә-бббә-гггә> <асаә> ббә//бә-гггә<>ігә/гә түрінде дамыды да, кейінгі шумақтардың жолы азаю я көбею арқылы төрт жолды тұрақты шумақтың ежігі бұзылды» [2,б. 214]. Ендігі өлең шумақпен емес, ұйқас пен жіктеліп, желі ұйқастар арасындағы ішкі ұйқасты тармақтар сан жағынан айнымалы болды. Бұлардың өзі желілі ұйқас құрайтындықтан түйдекішілік желілі (сатылы) (Қ.Өмірәлиев) ұйқас орнықты. Қазақ поэзиясында бұл түр ХІХ ғасырдағы Дулат поэзиясында да басқа шығармашылық тұлғалар мұрасында да өнімді, тұрақты өлеңдік түр болып қалыптасады. Үгіт, насихат мазмұнды терме, тақпақ толғаулардағы, дастан, айтыс өлең үлгісіндегі, ән өлең түрлеріндегі тарихи жырлардағы, Абай мұрасындағы шумақ жігі міндетті бола бермейтін үлгілер ХІХ ғасырда өнімді шығармашылық өріске айналған болатын. Шығыстану, түркітану бағытындағы әдебиет зерттеушілер Йасауи хикметтері үлгісінде туған өлең дәстүрін зерттеулерінде осы мәселені жалпы мәнде қозғап, нақтылы өлең түріндегі діни мазмұнды туындылар арқылы жаңғырып, орныққан ерекшелігі есебінде таныту ниетінде Т.Қыдырдың [55], Ұ.Байбосынованың [121] арнайы салыстырулар жасалды. Қ.Өмірәлиев Абай поэзиясын ауызша поэзия, жазба дәстүр тоғысында назарда ұстап отырып, Абайдағы ұйқас үлгілеріне қатысты айтатын болжамында шығыстанушы, йасауитанушы мамандардың да зер салған құбылысына қатысты қисынды байламдарға барған. 7-8 буынды жыр өлшемімен жазылса да жанрлық негізінде айырма бар «Берекелі болса ел» өлеңі мен «Келдік талай жерге енді» туындалары салалас, салыстыра сараланып, ғалым осындағы өзекті ерекшеліктерге көңіл бөледі. «Міне, Абайдың осы екі өлеңі де 7-8 буынды жыр үлгісінде жазылған: бірінші өлең – ауызша поэзияға тән дидактикалық толғау үлгісінде; екінші өлең – элегиялы толғау үлгісінде. Алғашқы өлең – ұйқас түрі жағынан да жақын. Тармақ тастап барып ұйқас құрайтын өлең. Екінші өлең – ұйқас түрі жағынан бөлек: ішкі ұйқасты тармақтар аралық желілі ұйқас жолдары бар өлең. Бұл желілі ұйқас жігінен өлеңді шумаққа (я бөлікке) жіктеп, даралап бөлуге бола ма, жоқ па? Желілі ұйқас жолдардың осылай берілуі өлең өлшем-өрнегінің қай атауымен атауды қалайды? – Бұлар өз алдына мәселе. Араб-парсы өлең теориясының буын саны бірдейлігіне қарамай, ұйқасты жолдардың сипатына қарай өлеңді жіктеуі еске аларлық жай» [2,б. 295]. Дәл осы мәселеде қазақ өлеңтану ғылымының келешек зерттеу проблемаларының бірі бой көтереді. Зерттеу нысанымыздың негізгі мақсаты ХІХ ғасыр әдебиетіндегі дін негіздерін тарихи алғышарттар; дәстүрлі көркемдік негіз; зерттелу тарихы бойынша саралау болғандықтан да, теориялық негізделу тарихы «ақтаңдақтармен» ілгері жылжып отырған мұсылмандық мазмұн және оның көркем үлгісі, түрі, жанры туралы енді-енді кеңінен қозғауға бетбұрыс басталып келе жатқандығы себепті де бұл мәселеде толымды, жан-жақты, үзілді-кесілді тоқтам айту әлі де келекшектің шаруасы болғандықтан, жекелеген фактілердің осы проблемаға тоғысу құбылыстары туралы ғана сөз қозғаумен шектелдік. Дулат – Абай шығармашылық кеңістігінде замана ауқымында туған өлеңдік жаңа сипаттардың маңызын, түпмақсат мұраттарын, негізгі рухани әлеуметтік жүгін саралап келіп жасалатын зерттеуде ХІХ ғасырдың тарихи болмысы, әлеумет жайы, рухани ахуалы шындығында жасалған қазақ поэзиясының жаңа бағытында, сол уақыт, отаршылдық саясат жеделдете түскен мұсылмандық ағартушылық бағыттың да дін негіздерін ұғындырудағы әдебиет функциясының да мазмұн түзгендігін есте ұстаймыз. Қ.Өмірәлиев мәселені ауызша айту мен жазбаша шығару, авторлы ауызша әдебиет пен жазба дәстүр арақатынасында зерделеуі арқылы ХІХ ғасыр поэзиясын ғылыми негізде жанрлық, өлеңдік өлшем, құрылымдық тұрғыдан зерттеудің өзектілігінде қарастырғандығын; бұл әдебиет тарихын зерттеуде ілгергі замандардан, өзіміз ауызға алып отырған ежелгі, ортағасырлық түркі әдебиеті кезеңдерінен кейінге жеткен іргелі шығармашылық даралық сипаттың көкейкестілігін күн тәртібіне кейінгі кезеңдегі осы бағыттағы зерттеулерден әлдеқайда ілгеріде шығарғандығын атап айту керек. Замана, саяси беталыстар ыңғайында қағаберіс қалған, өзектілігі жалпы меңзеліп өтетін тұстары бола тұра, тілтанушы Құлмат Өмірәлиев түркілік әдеби дәстүр; араб-парсы поэзиясы ауқымындағы көркемдік ықпалдастық; авторлық ауызша әдебиет пен жазба әдебиеттің айрықшылықтары мен ортақ негіздері бағытында ғылыми жаңа өріс ашып зерттеулер жүргізген болатын. Бұл зерттеулердің ХІХ ғасыр әдебиеті поэтикасын жүйелі ғылыми танымға тартуда әлі де игерілмей жатқан құнды қырлары бар. Ұйқас, ырғақ, буын, бунақ, тіл қолданыс жалпы құрылымдық өлшемдер бойынша ұсынатын саралау, зерттеу үлгілерін ХІХ ғасыр әдебиетіндегі барша әдебиет үлгілерін жанр, стиль, түр жағынан тануда ұдайы назарда ұстап, қаперге алып отыру –талай құбылыстың қисындамаларын түзуге негіз болатын даусыз. Дулат, Махамбет шығармашылығын тың, ілгеріде түбегейлі қолға алынбаған қырларынан қозғап, саралау өнегесі елеулі. Қазіргі кезеңде әдеби мұраны тілдік негіздер бағытында танып, игеру бойынша сан тарап зерттеулер жүргізіліп, философиялық іргелі таным қалыптасып отырғандығына қарамастан, осы бағыттағы түйткілді мәселенің бірі тіл дамуы, тіл тарихындағы ғылыми классификацияларда кезеңдік саяси ахуалдарға орай, басқа да нақтылы себептерге қатысты (мәселен, маман зерттеушілердің тапшылығы – Э.С.) қазіргі әдеби мұраның дәуірлік сипаттамасын жасауда діни лексикаға, дін мазмұнындағы тіл қолданыстардың тарихи түптөркініне арнайы көңіл бөлінбеген жағдайда нақтылы бір әдеби кезеңдегі, соның ішінде біздің осы жұмысымызда арнайы қарастырылып отырған ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі дінге қатысты лексиканың тіл дамуындағы, тіл тарихындағы қолданбалылық қызметі тұрғысындағы арнайы зерттеулердің жеткілікті деңгейде жүргізілмей отырғандығы болып отыр. Тілтанушы ғалымдар Рәбиға Сыздықованың, Сейілбек Исаевтың қазақ әдеби тілінің тарихы бойынша жүргізген зерттеулерінде қарастырылатын тілдің даму тарихының елеулі фактілері мен факторларында бұл мәнде сөз қозғалып отырады, алайда мәселенің діни лексика тұрғысынан арнайы күн тәртібіне қойылуына кеңестік жүйе қалыптаған ғылыми стереотиптер бөгет болған. «Сөйте тұрса да қазақ әдеби тілінің барлық мәселелері, әсіресе оның тарихына байланысты, туу, қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдеріне, дәуірлеу принциптеріне қатысты мәселелердің толық басы ашылды, айқындалды дей алмаймыз. Қазақ әдеби тілі қай кезде, қалай қалыптасты деген сұраққа күні бүгінге дейін дәлелді жауап, негізді шешім айтылған жоқ. Оның мынадай себептері бар: біріншіден, әдеби тіл деген ұғымның өзін әр зерттеуші әр түрлі түсініп жүр, екіншіден, әр кезеңдегі әдеби тілдің көрсетіші болып табылатын материалдар, жазба нұсқалар, ақын-жырау, жазушылар шығармалары әлі де болса жетік, жан-жақты зерттелінбеген. Соның салдарынан белгілі бір кезең әдебиеті, сол кезеңдегі жазба нұсқалардың әдебилігі, оның қазақ әдеби тілінің тарихына қатысы, қазақ әдеби тілін дамытудағы ролі, т.б. туралы айтылған пікірлер нақты материалдармен дәлелденбей, құр болжам, топшылаудан әрі аспай қалып отыр [75]. Аталған еңбекте дін мазмұнды әдеби мұраға, оның тілдік ерекшеліктеріне қатысты да негізді тоқтамдар бар. «VIII ғасырдан былайғы жерде шығысты тітіреткен түркі қағанаттары ыдырап, түркі тайпалары араб басқыншылығының езгісінде қалып қойды. Араб басқыншылығы ресми идеология ретінде ислам дінін әкелді, араб тілін енгізді. Бұл кезеңдегі жазбалардың көпшілігі араб жазуымен жазылды. Әрине, бұл құбылыс бұдан бұрынғы түркі әдебиетінің, тілінің қалыптасқан дәстүрлерін, құрылыс-құрамын, жанрлық ерекшеліктерін бүтіндей құртып жібере алмаса да, түркі тілі табиғатына біраз жаңалықтар әкеліп енгізді» [75,б. 74]. «Араб басқыншылығынан кейінгі кездегі Қараханид кезеңіндегі жазба әдеби тіл» атты тараушада әдеби тілдің қалыптасу негіздері бойынша С.Исаев «Құтты білік», «Диван лұғат ат-түркі», «Һибат ул-хакаик» сынды әдебиет үлгілерінің тілдік-грамматикалық ерекшелік, негіздеріне қысқаша тоқталып, нақтылы танымдық ақпарат беріп өткен ғалымның мына бір тұжырымында тарқата зерттеуге тартылған өзекті ғылыми мәселелер бар. «Сондай-ақ бұл дәуірдегі поэтикалық шығармаларда жиі кездесіп отыратын өлең құрылыстарының, ұйқас ерекшеліктерінің, жанрлық түрлерінің ХV ғасырдан былайғы жердегі ақын-жыраулар шығармаларымен, батырлық өлең-жырлармен, кейінгі ХVІІІ ғ., тіпті ХІХ ғасырлар ақындарының (Бұқар жырау, Махамбет, Абай, т.б.) шығармаларымен ХV үндес, сәйкес келуі кездейсоқ болмаса керек-ті. Сөз соңында М.Қашқари сөздігінен алынған мына өлең жолдарына назар аударайықшы: Алып ер Тоңа өлді мү? Эсіз ажун қалды му? Өдлік өчің алды му? Эмді йүрэк йыртылар. Алып ер Тоңа өлді ме? Иесіз дүние қалды ма? Уақыт өшін алды ма? Енді жүрек жыртылар «...Махмұд Қашқари келтірген бұл жоқтау үлгісі арнайы талдау жасалмаса да, оның қазақ поэзиясында кездесетін жоқтау жанрымен рухы, дәстүрлік ерекшеліктері, образ қолдану қисыны, баяндау тәсілі, соларға сай сөздері, грамматикалық тұлғаларды сұрыптап қолдану жүйесі жақын екендігін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ» [75,б. 80]. Осы жоқтау өлең үлгісі ХІХ ғасырдағы әдеби мұрада сөз қолданыс, дүниетаным мазмұны тұрғысынан мұсылмандық ұстанымдар ұғымында түрленді. Ахмет Байтұрсынұлы құрастырып 1926 жылы шығарған «23 жоқтау» жинағының алғы сөзіндегі тілдің «қалың елдің тұрмыс қазанында қайнап пісіп» дүниеге келетіндігі туралы бірер ауыз сөздің терең, тарихи қатпарлары бар. Қазақ елінің тілдік қоры қилы дәуірлердің тарихи интеграциясында құнарланып, толып, байып отырғандығы меңзелген. «Диуани лұғат-ит түрктегі» Алып Ер Тоңға туралы жырдан келтірілген жоқтау үлгісіндегі жалпы мазмұн да, сөздік қолданыс та кейінгі ислам дәуірінің тілдік-мағыналық аясындағы сөз қолдану ерекшеліктері де бұл жинақтағы жоқтау үлгілерінде анық. Қызы Қамқаның Қаз дауысты Қазыбекті жоқтауы «Бисмилладан» басталады. Шариғаттан аспайын деп, іштегі қайғыға тоқтам айтады. Төлебай дейтін адамды он екі жасар қыз баласы жоқтаған. Әуелі Адам пайғамбар, Екінші сөзім Мұқамбет. Дүниеге шықсаң – бар өлім, Мұқамбетке болса үмбет Азырақ дастан айтайын, Дұғада болған әлеумет. Төлебайды келінінің жоқтауы Ажал ортақ әмбаға, Атамыз Адам, Хауадан Бағасы қымбат атекем Мисалында шәйіттің Рақынат етті дүниеден .... (Ахмет Байтұрсынұлы Төлебайдың жоқтауын Қарпық ақын деген адам шығарғандығын айтқан – Э.С.) [60,б. 173]. Осы жинаққа енген Бұдабай Қабылұлының «Әйекеге жоқтауы» да әуелгі бір Алланы ауызға алып басталады: Әуелі құдай, пайғамбар, Екінші сөзім Мұқамбет. Бейнетті басқа бір өлім, Мұқамбетке болса үмбет. Жинақтағы «Байжігіт Мұрат дегенді қатынының жоқтағаны», «Ысмайыл ханды ханымы Күнжанның жоқтағаны», «Есмағамбетті қатынының жоқтағаны», «Ормамбетті жоқтау» атты жоқтаулар «Бисимилла деп бастайын» деп басталып отырған. «Әбдіғаппарды жоқтау» сол замандағы жекелеген жоқтау өлеңдер үлгісінде «Әуелі құдай, пайғамбар» деп келеді. Шығарушы ақын дін тарихынан кіріспе сөз сөйлеп барып бастайды. Бұл жоқтау ХХ ғасырдың бас кезінде шығарылған. Осы жинақтағы әр дәуірдің таңбасы қалған жоқтау үлгілерінің өлімді Алланың ісі деп қабылдау, дін тарихынан, дін ғибратынан әрқилы деректер келтіріп отыру машығы ежелгі ғұрып өлеңі жоқтаудың исламдық ұстанымға ұйыған ел тұрмысындағы жаңа бағытын танытады. Бұл жоқтаулардың лексикасында Алла, пайғамбар, Мұхаммед, шариғат, үмбет, он сегіз мың ғалам, төрт халифа, машайық, әулие, бисмилла, мінажат, дұға, салауат, Хақ, қабыл, медет, өлшеулі өмір, пәндә, сабыр, ғарып, құдірет, құдай, заһар, иман, асылық, өлім, нәубет, ажал, Адам Ата, Хауа Ана, аруақ, Меке сынды сөз қолданыстар басым. Бұл жоқтауларды образды, бейнелі теңеу, тұспал үлгілері өнімді өріске шығып отырады. Жанрдың өзіндік қалыбы, айрықшалығы мәнінде танылатын дәстүрлі қолданыстар. Мұсылман адамның ажалға сабырлы тоқтаммен қарау ұстанымынан гөрі арғы дәуірлердің таңбасы, өлім үстінде дүниеден өткен адамды қастерлеу, оған теңеу таппай жыр төгу машығы басым түсіп отырады. Жоқтау – бір мәнде адамның тіршілік заңдарымен, ымыраға келе алмай бұлқыну, шарасыз сілкіну фактісі. Бұл тұрғыда ата-бабадан келе жатқан жоқтау өлең мұсылмандық иланымға қаншалықты ұйып отырса, соншалықты өзіндік бір келіспеушілігін де жанамалап, тұспалдап жеткізіп отыратын сияқты. Мамай батырдың Қараүлектің жоқтауында мұсылман адамның ажал алдындағы ұстанымын мазмұндау байқалмайды. Өмір фактілерін тізіп айту, өлім шарпыған жандарды тұспал, бейнелі сөзбен тұлғалау, ақындықтың сөз қуалай жырлау фактілері алдыға шығып отырады. Бұл өлеңде діни лексика жоқтың қасы «Әйекеге жоқтауда» тұрмыс, өмір шындығы дін тарихы, діни құндылықтары астастырыла баяндалып отырады. С.Исаев әдеби тіл тарихын ғылыми жүйеде зерттеп, зерделеу бағытында қазақ тілі тарихында, тарихи грамматикада ықпалды өріс қалыптастырған кітаби тілге қатысты мәселеге зер салған. Осындағы кітаби тілге қатысты айтылған пікірдің әлде де өзектілігін сақтап отырғандығын білеміз. Кітаби тілдің сөздік қабаттарындағы мұсылмандық дүниетаным, араб-парсыдан сөз ойысу, кірігу, сіңісу фактілерінде ХІХ ғасырдағы әдеби мұра мол, зор тілдік негіз болатындығын есте ұстаған жөн. Абайтанушы Мекемтас Мырзахметұлы Абайды танып білу жолында ендігі ұрпақтың алдынан үш кедергі шығады дейді. Біріншісі – Абай өмір сүрген заманның тарихи-әлеуметтік болмысы. «Алдымыздан шығатын екінші кедергі – Абай қолданған мағынасы алыс, түсінуге ауыр, сол заман оқырманы түсіне алған, бірақ бізге құрық салдыра бермейтін тарихи сөздер. ...Мысалы, Абайдың қарасөздеріндегі «дүниенің көрінген сыры», «дүниенің көрінбеген сыры», « жанның азығы», «жан құмары», «тән құмары», «жанның жибили қуаты», «хауас», «жәуанмәртлік», «мұтакәллимин» т.б. термин сөздердің мағынасын ашып, мәнін нақты тани алмасақ, ойшыл Абай пікірінің болмысына ене алмаймыз» [76]. Ахмет Байтұрсынұлының Абай сөзінің көп, терең мағынасы, түсінуге қиындығы туралы ескертуінде мән бар деп, М.Мырзахметұлы өзінің Абай мұрасының мұсылмандық шығысын зерттеу тәжірибесінде бір ғана «жәуанмәртлік» сөзін үш жылдай ізденіп барып ұғынғанын айтады. «Кабуснаме» мен «Құтадғу білікті» оқып барып ұғынған екен. Үшінші кедергі Абай дүниетанымына бойлаудағы кедергі екендігін атап көрсетеді ғалым. «Абай лұғаты» еңбегінде М.Мырзахметұлы Абайдың мұсылмандық ағартушылық әлеміне бастайтын 92 сөздің түсінігін, танымдық қызметін, шығу төркінін тарқата саралап береді. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі ғана емес, қазақ әдебиетінің бар тарихындағы Орталық тұлға – Абайдағы дін мазмұнды, дүниетанымдық бағыттағы, исламият тарихына қатысты сөз қолданыстарды саралап шығуы арқылы абайтанушы ғалым қазақ әдебиеті тарихындағы діни, дүниетанымдық лексика бағытында зерттеу өнегесін көрсетеді. жүктеу/скачать 353.34 Kb. Достарыңызбен бөлісу: