Джайшибеков Г. З., Майлыбаева Э. У., Айтбаева А. Ж

1. Сусымалы материалдардың үйкелістік, күштік жəне құрылымдық-механикалық қасиеттері дегеніміз не?

2. Сусымалы материалдың физикалық моделі қандай постулаттан тұрады?

3. Жай қойманың қабырғасына түсетін қысым қалай есептелінеді?

4. Силос ішіндегі жазықтық жəне тік қысым дегеніміз не жəне қалай есептелінеді?
Практикалық сабақ №4. Силос қабырғасындағы бидай қысымы
Бункердің кез келген элементін есептеу үшін сусымалы материалдың физикалық-механикалық қасиеттеріне, қарастырылатын нүктеден жоғары орналасқан материал бағанасының биіктігіне және бункер қабырғаларының горизонтқа көлбеуіне байланысты оның қабырғасына толтырудың сусымалы материалының қысымын анықтау қажет. Қысым бағыты осы нүктедегі қабырға бетіне перпендикуляр (сурет. 8). Бункер қабырғаларына қысым сусымалы денелер теориясының негізінде белсенді қысым және бункер қабырғалары мен оны толтыратын материал арасында үйкеліс болмауын болжауда шексіз массивте анықталады. Қысымды анықтау кезінде бункер призмалық бөліктің жоғарғы деңгейіне дейін сусымалы материалмен толтырылған болып қабылданады. Бункердің кез келген нүктесінде көмудің жоғарғы деңгейінен h қашықтықта орналасқан көлденең жазықтыққа нормативтік тік қысым:

рн.в = γh, (4.1)

рн.г. = γhk, (4.2)

мұндағы k-материалдың бүйірлік қысымының коэффициенті.
K = tg2(45о - φ / 2), (4.3)
мұндағы φ-сусымалы материалдың ішкі айналу бұрышы, град.
Байланыссыз сусымалы материалдар үшін ішкі үйкеліс бұрышы шамамен табиғи еңістің бұрышына тең, ал байланыстылар үшін-одан біршама аз. Бункер қабырғаларына сусымалы материалдың қысымын анықтау кезінде ішкі үйкеліс бұрышы әдетте табиғи еңістің бұрышына тең қабылданады.

Материалдар қатарының физика-механикалық сипаттамалары 3-кестеде келтірілген.

Бункердің көлбеу қабырғаларына толтырудың сусымалы материалының нормативтік қалыпты қысымы мынадай формула бойынша анықталады:
рн.Н = γhm, (4.4)
m = cos2 α + k sin2α. (4.5))
к коэффициенті көлденең алаңдағы қысымның өзгеруінің эллиптикалық Заңы алаңның горизонтқа көлбеу бұрышының α өзгеруі кезінде сипаттайды
рн.г. = γ h k (4.6)

3 Сурет -бункер қабырғаларына сусымалы материалдар қысымының эпюрасы

3 кесте-K және m коэффициенттерінің мәні

Бірқатар жағдайларда бункердің пирамидальды бөлігінің көлбеу трапецеидальды қабырғаларын есептеу кезінде қолданыстағы кестелерді пайдалануға ыңғайлы болу үшін қажетті болып табылады, көлбеу қабырғаларға орташа біркелкі бөлінген қалыпты қысымға қысым келтіру қажет. Пирамидальді бункердің жалпы жағдайы үшін нормативтік қысым:

Толтырудың сусымалы материалынан бункер қабырғаларына есептік қысым тиісті нормативтік қысымның шамасын п = 1,3 артық жүктеме коэффициентіне көбейту жолымен анықталады.

2. Бункердің геометриялық сипаттамаларын, бункер қабырғаларына сусымалы материалдың қысымын, бункер қабырғаларында созылатын күштерді анықтау әдістемесі.

3. Бункерге анықтама беріңіз. Өнеркәсіптік құрылыста қандай бункерлер қолданылады?

4. Қандай бункерлер ең үнемді және қарапайым? Бункерлерге материалды жүктеу Не арқылы орындалады?

5. Конструкциялық шешімдер және бункер материалын таңдау неге байланысты? Бункерлер материал бойынша қалай жіктеледі, конструкция және оларды құру тәсілдері?

Практикалық сабақ №5. Бидай қабылдау және орналастырудағы технологиялық картаны жасау
Астықты орудан бастап оны қоймаларға жайғастыруға дейінгі аралықта олардың белгілі бағыттағы партияларын қалыптастыру маңызды орын алады.

Оның күрделі үрдіс болуына мына факторлар әсер береді:

-табиғи ауа райының өзгеріп отыруы;

-егін егуде қолданылатын жерлердің құнарлығының, рельефінің, жазықтық деңгейлерінің біркелкі болмауы;

-әр түрлі сұрыптылығы, типтілігі, тип топтары, натурасы, шөп шалаңы, ылғалдылығы, өсіп жетіп пісілуінің бір уақытта аяқталмауы және т.б.

Осындай факторлар әр дәннің физикалық, химиялық және биохимиялық көрсеткіштерінің шама жағынан бірдей болып қалыптасуына кедергі жасайды.

Сондықтан астық кәсіпорындары мен элеваторларға келіп түскен әр партияның технологиялық сапасы мен көрсеткіштерінде бір біріне дәл келмей, айнымалы жағдайда болатынына себепкер болып тұрады.

Стандарттық талаптардың сұранысына сай астық өнімдерін алу үшін, өңдеуге дайындалған партиялардың сапасын тұқымды таңдап, дайындаудан бастап қолға алып, жүйелі түрде барлық кезеңдерде бақылау жүргізуді талап етеді.

Сондықтан егілетін дән тұқымының сапасына ұқыпты түрде көңіл бөлінеді. Егіс жерінің агротехникалық талаптарға сәйкес егуге дайындау қажет.

Дақылдарды табиғи климаттық жағдайға байланысты тиімді уақытында егіп, оның өсу кезеңдеріне бақылау жасап, өнімнің дұрыс қалыптасуын талдап отыру қажет. Әсіресе сүттік фазадан бастап толық фазаға өткенге дейін, барынша жиі қадағалап, керекті шаралардың қолданылуы тиіс. Осы себепті егін орар алдында егіндердің сапасын алдын-ала лабораториялық сандық және сапалық түрде талдаулар жасалынып, қандай бағыттағы партияларды дайындауға болатындығын белгілейді.

Бұл жұмыстарды тиімді жүргізу үшін, астық дәндерінің технологиялық картасын стандарттық талаптарға сәйкес жасап, сол арқылы көлемін және қалыптасатын әр дақыл бойынша санын анықтауға болады. Бір күннің ішінде бір сұрыпқа байланысты астық дәндерінің ылғалдылығы, шөп шалаңы, натурасы және шынылығы мен сағыздығын мөлшерлері дәл келмейді. Олар әр түрлі деңгей шамаларында болады.

Сондықтан партиялардың сапасын қалыптастыруда қолданылатын технологиялық картадағы көрсеткіштер екі топқа бөлінеді: Бірінші топтағы көрсеткіштер-астық жағдайын сипаттайтын ылғалдылық пен шөп-шалаңның мөлшерін стандарттар талабына сәйкес біріктіріп, орудан кейінгі өңдеу жұмыстарын жүргізудің ретін анықтайтын болады. Ал екінші біріктірілген көрсеткіштер-натура, шынылық, сағыздық және т.б. көрсеткіштер партиялар-дың сапалық деңгейіне байланысты. Олар ұлғайтылған белгілі мақсаттарды талапқа сәйкес партияларды қалыптастыруға көмектеседі. Сондықтан партиялардың сандық және сапалық көрсеткіштеріне байланысты тазарту, кептіру және салқындату үрдістерін ғылыми түрде ұйымдастыруға көмектеседі.

Әрбір дақыл партияларының жалпы саны – сұрыптары және оның технологиялық белсенділігі мен жағдайын сипаттайтын ылғалдылығы мен шөп-шалаңы мөлшері бойынша анықталады. Мысал ретінде, бидай дақылының сұрыптарына қарай, астық қабылдау элеваторындағы қалыптасқан партиялардың кешенді көрсеткіштеріне, технологиялық белсендігіне және жағдайына байланысты саны 4-кестеде берілген.

4 кесте - Астық қабылдау элеваторындағы бидай дақылының қалыптасу партияларының саны

4- кесте мәліметтерінен жалпы кешенді көрсеткіштер бойынша бидай дақылының партия саны үлкен шектеуде өзгереді. Саратовская 29 бидай сұрыпы үшін үш элеватор бойынша партияларының жалпы саны 65-тен 85-ке дейін ауытқиды, технологиялық белсенділігі 5-тен 10-ға дейін, ал ылғалдылығы мен шөп-шалаңының мөлшері 28-ден 31-ге дейін жетті. Басқа бидай партияларының сандары да тұрақты жағдайда болмайтынын көрсетеді. Бұл талқылаған көрсеткіштер әр ауданда орналасқан элеваторлар үшін өзгешеліктері бар. Соның ішінде Шортанды элеваторындағы бидай партияларының ауытқу шамалары көбірек екені көрініп тұр. Өзгерістік сипаттамасы Целинная 21 бидай сұрыпында төмендеу, ол сол сұрыптың тың өлкесіне бейімділігінің тұрақтылау екенін көрсетеді.

Астық қабылдау элеваторында жеке аз мөлшердегі партияларды араластырмай өздерінің сапалық деңгейін ескере отырып, үлкен партияларды белгілі мақсаттарға арнап қалыптастыру ісі өте маңызды орын алады. Сондықтан келесі кезекте элеватордың өңдеу технологиясын жүргізе және оларды стандарттар талаптарына сай орындай отырып біріктіреді. Элеваторларда үлкен партияларды қалыптастыру ұн, жарма, құрама жем, май, спирт, сыра, крахмал шығару зауыттарының талаптарын орындайтындай тұрғыда атқарылады.

Сонымен, астық жай қоймалары мен силостардың сыйымдылығын дұрыс пайдаланудың жолы – дақыл сұрыпын, типін, технологиялық белсенділігін, ылғалдылық пен шөп-шалаң мөлшері жағдайларын ескеріп, тиісті кептіру, тазарту және тездетіп желдету әдістерін дұрыс қолданып, үлкен біріктірілген партияларды қалыптастару болып табылады.

Құрғақ, орташа құрғақ, әр түрлі шамада шөп-шалаңы бар партияларды тазарту үрдісін жүргізе отырып, бір үлкен партияға топтайды.

Ылғал астық партиялары құрамында әр түрлі дәрежеде шөп-шалаңы барларды желдетіп және тазартып бір үлкен партия тобын жасайды.

Өте ылғал астық партияларын (шекті позицияға дейін немесе одан кейінгілерін) екпінді түрде кептіріп және тазартып, бір қалыпқа келтіріп үлкен бір топқа біріктіреді.

Бір сұрыпты бидай төңірегінде сағыздық мөлшері бірдей, реологиялық өзгерістері әр түрлі партиялардың ұндық және нандық қасиеттерінің айырмашылықтары көп болады. Үлкен біріктірілген партиялардың сағыздығының сандық және сапалық сипаттамасы, натурасы, шынылығы тұрақты деңгейде қалыптысады. Үлкендендіру үрдісінің тиімді, сапалы болып орындалуы, әр сұрыптың шеңберінде олардың күштілігін, құндылығын, әлсіздігін, қаттылығын, жұмсақтығын ескере отырып, технологиялық белсенділігіне байланысты топтап, құрғақ күй жағдайына жеткізіп сапасы бойынша белгілі мақсатта қолдануға болатын көлемі үлкен партияларды астық кәсіпорындары мен элеваторларда қалыптастыруға болады.

Сонымен майда, орта шамадағы бидайдың бір сұрыпының өзінде 2-ден 7-ге дейін партиялар болса, ал технологиялық белсендігіне байланысты топтау арқылы оның санын 1 және 2-ге дейін азайтуға болады. Ылғалдылығы мен шөп-шалаңының шамасына қарай топтағанға дейін әр түрлі табиғи климаттың өзгерістеріне байланысты партиялардың саны 4-тен 16-ға дейін өзгереді. Оларды тазарту және құрғақ күйге жеткізіп оларды үлкен партияларға топтауға мүмкіншілік туады.

Астық кәсіпорындары мен элеваторларда дақылдарды қабылдау, жайғастыру, өңдеу және үлкен партияларға топтастыру кезінде технологиялық картаны құрастырып пайдаланған астық сапасын сақтап, оны жақсартуға, шығымын бодырмауға жол ашады.

Технологиялық карта Халықаралық, ҚР стандарттарының бекітілген технологиялық көрсеткіштерінің нормативті шамаларын қолданып жасалынады. Мұндай карталарды компбютердің базасына кіргізіп қоюға болады. Қабылдау лабораторияларынан алынған әр бір дақылдың түріне, сұрыпына байланысты технологиялық картаны толтырып өңдеу және үлкен партияларға топтастыру жұмыстарының бағытын ғылыми негізде ұйымдастырып жүрізуге болады.

Сонымен астық дақылдарының партиясын қалыптастырудың технологиялық картасы – элеваторға көлікпен келіп түскен жеке дара партияларды араластармай қабылдау және өңдеу жұмыстарын жобалап жүргізуге толық мағлұмат береді.

Астықты қабылдау және орудан кейінгі өңдеу технологиялық карталарының Солтүстік Қазақстандағы орналасқан элеваторлар бойынша жұмыстары талқыланды. Жалпы техникалық сипаттамасы төмендегі 4-кестеде берілді.

 Технологиялық жұмыс істеу картаны тиімді пайдаланудың негізгі шарты-егіс даласындағы дақылдардың сапасын алдын ала анықтап, сағаттық кесте бойынша астық массасын көліктермен тасымалдап, элеваторларға белгіленген уақытта жеткізу болып табылады.

2. Астықты қабылдау кезеңінде партияларды қалыптастыру үшін қораптарды не үшін қолданады?

3. Дәнді қақылдарды жайғастыру үшін қандай талаптар орындалады?

4. Бұршақ дақылдарын жайғастыру үшін қандай талаптар орындалады?

5. Май дақылдарын жайғастыру үшін қандай талаптар қойылады?

6. Астықтың сапасын қалыптастыру технологиясының маңызды орны неге байланысты?

7. Қандай факторларға байланысты партияларды қалыптастыру қажет?

8. Әр түрлі бидай типтерінің, сорттарының технологиялық белсенділігі мен жағдайын ескеретін қандай көрсеткіштер?

9. Партияларды қалыптастыру технологиялық партиясына түсініктеме және оның коэффициенттерін қандай формулалармен есептейді?
Практикалық сабақ №6. Бидайды қайта өңдеу және қабылдау құрал-жабдықтардың технологиялық желісінің эксплуатациясын анықтау
Тапсырма:Астық тазалау-кептіру жабдығының, агрегаттардың, технологиялық желілердің техникалық сипаттамалары
7-кесте - Астықты жинаудан кейінгі өңдеуге арналған машина және агрегаттар

Жұмыс түрі	Құрал-жабдықтар	Машина маркасы	Саны
Ворохты алдын ала тазалау	Өздігінен қозғалатын бұрылыс астық тиегіші	ЗПС-60	3
Өздігінен жүретін астық лақтырғыш	ЗМ-30	3
Жылжымалы ворохтазартқышы	ОВП-20А	1
Бастапқы тазалау	Астық тазалау агрегаттары	ЗАВ-20 ЗАВ-40	3 1
Қайталама тазалау және сұрыптау	Тұқым тазалайтын қосымшасы бар астық тазалағыш агрегаттар	СП-10	3
«Петкус - Гигант»(ГДР)	К-531/1	1

"Шығысты" анықтау кезінде маңызды параметр екі тәсілмен: сандық - сапалық балансты алып тастау және есептеу әдісімен анықталатын, астық пен тұқымдарды тазалаумен айналысатын шаруашылықтағы барлық тетіктердің пайдалану өнімділігі болып табылады.

Астық пен қалдықтардың фракциясын алуды өлшейді, орташа сынамаларды алады, олардан 500 г-нан өлшеулер бөлінеді, оларды талдау нәтижелері фракция балансының кестесіне енгізіледі.
8 кесте - Ауа-торлы астық тазалау машинасы фракцияларының теңгерімі

Фракция номері	Фракция атауы	Фракция шығысы
Барлығы, кг/мин	Сонымен қатар
Бөлінетін қоспалар	Астық
кг/мин	%	кг/мин	%
1	Негізгі дақылдың астығы	200,0	8,0	4,0	192,0	96,0
2	Негізгі дақылдың ұсақ және қуыс дәндері	20,0	1,0	5,0	19,0	95,0
3	Ірі және жеңіл қоспалар	4,6	3,2	70,0	1,4	30,0
4	Ұсақ қалдық	9,4	9,4	100,0	-	-
Барлығы	Бастапқы астық массасы	234,0	21,6	9,0	212,4	90,0

Баланс негізінде астық тазалау машинасының нақты өнімділігін және оның жұмысының технологиялық әсерін анықтайды. Пф нақты өнімділігі мынадай формула бойынша есептеледі

Астық тазалау машиналары мен агрегаттарының өнімділігі тазалаудан өтетін астықтың мақсатты мақсатына байланысты. Ол тауарлық астықтан жоғары және тұқымдық астықтан төмен (кесте. 8).

Белгілі бір дақылдардың дәнді массаларының нақты ылғалдылығы мен ластануына байланысты Астық тазалау машиналары мен агрегаттарының пайдалану өнімділігін есептеу нәтижелері кестеде жазылады. 9.

12кесте - Астық пен тұқымдарды тазалаудағы астық тазалау агрегаттарының пайдалану өнімділігі

Астық тазалау машиналарының жалпы тәуліктік өнімділігін есептеу кезінде астықтың токқа барынша түсу кезеңінде агрегаттардың профилактикалық тексеруге тоқтауын ескермей, таза жұмыс уақыты тәулігіне 16 сағаттан кем болмауы үшін олардың тәулік бойы жұмыс істеуін ұйымдастыру ұсынылады.

Сол немесе басқа дақылдарды тазалау үшін жоспарланған машиналар мен агрегаттардың пайдалану өнімділігін анықтаған соң, токқа астық қозғалысының интегралды жинақтау-шығыс графигін құрайды.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Бидайды қайта өңдеу құрал-жабдықтары қандай?
   
2. 
   Бидайды қабылдау құрал-жабдықтардың технологиялық желісінің эксплуатациясын қалай анықтаймыз?
   
3. 
   Бидайды қабылдаудың қандай агрегаттарын білесіз?
   

2. Ізтаев Ə.І., Отыншиев Б.Б. Астықты диханшылық негізінде тану, «Қайнар» баспасы, Алматы, 1994 ж.-224 б.

3. Резчиков В.А., Налеев О.Н., Савченко С.В. Технология зерносушения. Алматы: Изд.АТУ, 2000-384 с.

4. Малин Н.И. Энергосберегающая сушка зерна., М.: «Колос», 2004-240 с.

6. Пунков С.П., Стародубцева А.И. Хранение зерна, элеваторноскладное хозяйство, зерносушение. М.: Агропро-

миздант, 1990-367 с.

7. Ізтаев Ə.І., Налеев О.Н., Кизатова М.Ж., Жиенбаева С.Т. Рустемова А.Ж., Ізтаев Б.А. Өсімдік шаруашылығының өнімдерін өңдеу жəне сақтау. Алматы: ЖШС РПБК «Дəуір», 2011-416 б.

РИК 1993-212 б.

9. Трисвятский А.А. Хранение зерна. М.: Агропромиздант

1985-351с.

10. Малин Н.И. Технология хранения зерна. М.: «Колос», 2005-280 с.

11. Вобликов Е.М. и др. «Технология хранения зерна»,

СПб .:Издательство «Лань» 2003-448 с.

Джайшибеков Г.З., Майлыбаева Э.У., Айтбаева А.Ж.

5В072800- Қайта өңдеу өндірістерінің технологиясы мамандығының студентері үшін «Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеу және сақтау» пәні бойынша студенттердің практикалық жұмыстарын орындауға арналған әдістемелік нұсқау.

Басылуға қол қойылды -----------

Қағаз форматы X^xY 1/16

Баспахана қағазы. Офсетті басу. Көлемі 2,5 б.б.

Тираж ….дана. Сұраныс № …

© М.Әуезов атындағы Оқтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университетінің басылымы