«әлемнің ұлттық тілдік бейнесі»

Концептінің ғылыми түсініктерін талдау барысында оның сөзбен, ұғыммен байланысы көрсетілді. Көптеген ғалымдардың пікірлерін келтіре отырып концептінің құрылымы күрделі екеніне көзіміз жетті.

Қуаныш және қайғы эмоцияларының адам өмірінде алатын орны зор, үлкен болғандықтан оларды концепт ретінде қарастырдық.

Қуаныш және қайғы концептілерін талдауға кіріспес бұрын осы сөздердің сөздіктегі мағынасы берілген және ол сөздердің қандай етістіктермен, сын есімдерден т.б. байланысатыны анықталған.

Әлемнің тілдік бейнесінің бір бөлшегі болатын концептілердің адам танымында алатын орны зор. Негізінен осы күнге дейін концептілер ретінде адамзат өмірінде үлкен рөл атқаратын ұғымдар алынды. Осындай адамның терең эмоционалдық күйін білдіретін қуаныш пен қайғы сияқты сөздер тілде де өз көрінісін тапқан. Олар жан-жақты түрде адамның жүрегінде, кеудесінде, басында, ойында орын табады. Ол сөз (жақсы хабар, жағымсыз хабар, сүйінші сұрау, көңіл айту ) арқылы, адамның сыртқы келбеті (көзі, қабағы, маңдайы, еріні, беті, шашы) арқылы, іс-әрекеті (шашу шашу, секіру, бет жырту, жылау, айқайлау, жер қазу, жалғыздыққа шалыну, асыр салу, билеу, алақайлау, қол былғау т.б.) арқылы көрініс табады.

Сонымен қатар осы зерттеу жұмысында қуаныш пен қайғы оппозиция ретінде алынып, олардың эмоцияларының, физикалық күйлерінің , белгілі бір жас мөлшеріне тәндігінің, өмірдегі ұстанымының, жыл мезгілі және ауа райына тәндігінің т.б. ерекшеліктері ашылады

Қуаныш және қайғы эмоциялары біріншіден әрекет болып табылады. Сонымен қатар олар сөйлеу әрекеті арқылы жүзеге асады, яғни адам баласы өз басына түскен қайғысы мен қуанышқа кенелген сезімдерін вербалды әрекет арқылы сыртқа шығарады. Қуаныш және қайғы әр халықтың танымындағы ментальді әрекетпен де байланысы болады.

Осы зерттеу жұмысында қолдданылған семантикалық әдіс арқылы қуан және қайғыр сөздерінің семантикалық өрісі анықталған.

Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі «қуаныш» пен «қайғы» концептілері түрлі аспектіден қарастыруды қажет ететін – тақырыптық аясы кең, этномәдени мазмұны терең, қамтитын мәселелері өте маңызды, концептуалдық өрісі ауқымды концепт болып табылады. «Қуаныш» пен «қайғы» концептілері қазақ дүниетанымының қалыптасу жолдарын көрсете алатын, өзіндік даму тарихы мен күрделі құрылымы бар мәдени концептілер деп айта аламыз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Сүлейменова Э.Д, Мәдиева Т., Шаймердеонова Н. Және т.б: жалпы ред. бастқ, Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. –Алматы: Ғылым, 1998. –540б.

2. 
   Сергеев В.М. Когнитивные методы в социальных исследованиях // Языки и моделирование социального взаимодействия –Москва: Прогресс , 1987
   
3. 
   Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике –Алма-Ата., 1989. –160б.
   

5 Серебреников Б.А., Кубрякова Е.С., Постовалова В.И., и др. Роль человеческого фактора в языке: Язык и картина мира. –Москва: Наука, 1988. –242б.

6 Бабушкин А.П., Жукова М.Г. Перевод в свете проблем когнитивной семантики // Проблемы культурной адаптаций текста. –Воронеж, 1999

7 Аитова Н.Н. Ғалам бейнесі және ғаламның тілдік бейнесі // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №7., 2004\

8 Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. Москва: Русские словари, 1996

9 Стернин И.А. Лексическое значение слова в речи. –Воронеж, 1985

10 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. –Алматы: Айкос, 2002

11 Брутян Г.А. Языковая картина мира и ее роль в познании// Методологические проблемы анализа языка. –Ереван: Издательство Ереванского университета, 1976

12. 
    Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). Монография –Алматы: Қазақ университеті. 1999.–309 б.
    
13. 
    Гадамер Х.-Г. Истина и метод –Москва, 1988
    
14. 
    Апресян Ю.Д. Избранные труды. –Москва,1995.–767б
    
15. 
    Гумбольд В. Избранные труды по языкознанию. –Москва: Прогресс, 1984. 396б
    
16. 
    Баранов А.Н., Добровольский Д.О. Лео Вайсгербер в когнитивной перспективе // СЛЯ. Том 49. №5 1990
    
17. 
    Маслова В.А. Языковая картина мира и культура / В.А.Маслова // Когнитивная лингвистика конца ХХ века. Материалы международной научной конференции (в трех частях).- Ч.1. –Минск, 1997
    
18. 
    Гиздатов Г.Г. Когнитивные модели в речевой деятельности –Алматы.: Ғылым, 1997
    
19. 
    Беляевская Е.Г. Семантическая структура слова в номинативном и коммуникативном аспектах // Когнитивные основания формирования и функционирования семантической структуры слова // Автореф. дисс. д-р ф.н. –Москва, 1992
    
20. 
    Телия В.Н. Русская фразеология. –Москва: Языки русской культуры, 1996. –288б.
    
21. 
    Дворецкий И.Х. Латинско- русский словарь. –Москва.: Русский язык, 1976. –1069б.
    
22. 
    Телия В.Н. Номинация // ЛЭС. –Москва, 1990
    
23. 
    Языковая номинация. Виды наименований. –Москва: Наука, 1977
    
24. 
    Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Қазақстан, 1993. –110б.
    
25. 
    Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. –Алматы: Евразия, 1995. –178б.
    
26. 
    Диброва Е.И. Коммуникативно-когнитивная модель текстопорождения //Семантика языковых единиц / Доклады V межд.конф. т 2. –Москва, 1996
    
27. 
    Никитина М.В. Лексическое значение в слове и словосочетании. –Владимир.: Владимирский государственный институт, 1974. –222б.
    
28. 
    Аскольдов-Алексеев С.А. Концепт и слово // Русская речь. Новая серия. Выпуск 2. – Ленингшрад, 1928
    
29. 
    Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. –Москва: Школа Языки русской культуры, 1997. –824б.
    
30. 
    Воркачев С.Г. Лингвоконцептология и межкультурная коммуникация: Истоки и цели // Филологические науки №4 2005
    
31. 
    Неретина С.С. Концепт и концептология // Тропы и концепты// http: //www.Krotov. info/ index. һtm
    
32. 
    Л.А.Грузберг Концепт как культурно – ментально – языковое образование. Пермский университет // http: // language. рsu.ru
    
33. 
    Воркачев С.Г. Концепт счастья: понятийный и образный компоненты. Известия АН.Серия литературы и языка. 2001, т.60. №6
    
34. 
    Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка// Известия АН.Серия литературы и языка. 1993 г. т.52.№1
    
35. 
    Хамитова Г.А. Культурная концептосфера в языке и принципы ее вычленения // ҚазҰУ хабаршысы. Филолоия сериясы. 2004 . №2
    
36. 
    Вежбицкая Семантические универсалии и описание языков. –Москва.: Школа «Языки русской культуры», 1999
    
37. 
    Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико- фразеологической семантике языка. –Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1996
    
38. 
    Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология. –Алматы, 2002
    
39. 
    Антипенко Л.А. опыт концептуального анализа имен негативных эмоции в русском языке. Автореферат дис.канд. –Харьков, 1995. –20б.
    
40. 
    Вольф Е.М. Эмоциональные состояния и их представление в языке // Логический анализ языка. Проблемы интенсиональных и прагматических контекстов. –Москва, 1989 ред. Арутюнова Н.Д.
    
41. 
    Покровский М.М. Семасиологическая история имен прилагательных с основным значением «принадлежащий, относящийся к чем» // Избран. работы по языкознанию. –Москва, 1959
    
42. 
    Сүгірбекова С.Р. Концепты контраста в романе Ф.М.Достоевского «Преступление и наказание». Фил. ғылым. канд. дисс. –Алматы, 2000
    
43. 
    Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. –Алматы: Ғылым,1980. 5-том. –– 639б. ред. Ысқақов А.Ы.
    
44. 
    Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. –Алматы: Ғылым. 1982. 6-том.–623б. ред. Ысқақов А.Ы.
    
45. 
    Ильин Е. П. Эмоции и чувства. –Санкт-Питербург: Питер, 2001
    
46. 
    Изард Кэррол Э. Психология эмоции / Пер. с англ. А. Татлыбаевой. – Санкт-Питербург: Питер, 2000 (оригинальное издание – Izard Carrol E. The Psychology of Emotions. N.-Y., 1991)
    
47. 
    Гиздатов Г.Г. , Шеляховская Л.А. О соотношении концептуальных и языковых структур // Функционирование единиц языка и речи. –Караганда, 1994
    
48. 
    Сулейменова З.Е. Семантическая структура глаголов со значением радоваться (на материале казахского, русского и английского языков). Автореферат диссертации на соиск.уч.степени к.ф.н. РК. –Алматы, 2001
    
49. 
    Жарықбаев Қ. Психология. –Алматы: 1993.–265б.
    

ТІЛДІК ДЕРЕК РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

2 Әуезов М.О. Абай жолы: Роман-эпопея. –Алматы: Жазушы, 1990. Екінші кітап. Абай жолы. –616б.