Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
| 141
§ 4. Сөздiң ортасы ретінде ерекше маңыздылығымен және де ритордың мәні мен тыңдарман дәрісханаға қатынасымен анықталады. Бұл көз- жеткізушілік, модальдық, көркемдеушілік, стилистикалық жекешелік. Дәйектеу техникалық және техникалық емес дәлелдеменiң аралығында айырмашылық қашанда шартты. Мазмұндаманың пiшiнi және пiкiрдiң риторикалық құрылысында тiркестенеді, себебі ритор ойлау арқылы деректерге операция жасайды, ал шығармаға пiкiр қосады. Дәлелдеу композициялық сөздiң бiр бөлiгi және дәлелдеудiң тағайындалуы ретiнде сол шешiм қабылдаумен тiкелей байланысатын және ерекше жауапты қарастыру және талдау талап ететiн мазмұнның бiр бөлiгiн шығаратындай етiп басты түрмен қосылады. Одан басқа пiкiр бұл сөздiң пiшiнi дәрiсхана мүшелейдi және шешiм өз алдына және сын көзiмен қабылдайтын дәлелдеменiң дара адресаттарын сол жерде ерекшелейдi. Сотта сөз сөйлеуде негіздеу дербес рөль атқарады және оны шығармадан бөліп қарауға ұсыныс беріледі. Мазмұндама және пікірге салуға талаптар әркелкі: фактілерді ұсыну олардың дұрыстығымен келісуді түсіндіреді, ал негіздеу логикалық және заңи түрде жөнделген болуға тиіс, себебі негізделетіні факт (дерек) емес, керісінше оның нормаға деген қатынастылығы. Бірақ конвенционалды дәйектік сендіртуші сөздер болжамдардың санына емес, оның күшіне тәуелді. Нағыз күшті болжамдар болып фактілер саналады және де мазмұндама түйін үшін жеткілікті негіздер болып жиі түседі. Түйінділіктің құрылымының қандай екендігіне, олардың арақатынастылығы және дәйектің тезамен қиылысуының тәуелділігінде тіктік және синтетикалық негізделу құрылымының екі маңызды тәсілдерін бөліп көрсетуге болады. Тіктік тәсіл мағынасында ұсыныстар мен теза негізінде өзгермейді. Тезаны қатаң нысандап ритор, ұсыныстармен сыйыспайтын оны растайтын, ой-пікірлерді жоққа шығаруға талпынатын және бөліп тастайтын, түйіндерді сұрыптайды. Дәйектің тіктік құрылымы сөзге айқындылық және жүйеліктік көрініс беріп, сөзбен күрделі ойлық қадамдардан аулақ болуға мүмкіншілік береді, бірақ дәйектің мазмұнын біріктіреді, ал кей-кездерде ритордың күмәнді және дәлелсіз түйіндемелерді алға қоюға итермелейді. Сонымен, дәйектің тіктік құрылымының келесі ережелерін нысандауға болады: 1.Дәйек оның нысанын қалыптастыратын жеке дәлеледемелерге «араласып кетеді». Дәлеледемелер жалпылық болу кезіндегі мән- жайдың түйіндер құрамын айқындайды. 2.Дәлелдер өсуші немесе гомерикалық тізбектіліктерде |