ЕҢбек нарығының экономикасы оқу-әдістемелік құралы

Белсенді халықтың саны

Жалпы саны

Осылайша, белсенді емес халық:

1) оқушылар және студенттер;

2) жасы бойынша зейнетақы алатындар;

3) мүгедек бойынша жәрдемақы алатындар;

4) үй шаруашылығымен шұғылданатындар;

5) жұмыс іздеп болғандар, бірақ жұмыс істеуге дайын тұрғандар.

Еңбек ресурстарын келесі топтармен құрастыруға болады:

1) жынысы бойынша;

2) жасы бойынша;

3) білім деңгейі бойынша;

4) тұратын жері бойынша;

5) сала бойынша жұмысбастылығы;

6) кәсібі бойынша.

Еңбек ресурстарының саны, сонымен қатар олардың сандық өзгерістерін келесі көрсеткіштермен өлшеуге болады:

1. 
   абсолюттік өсу;
   

2. 
   жыл қатарындағы сандық өсуінің екпіні;
   

Тр = Чн

3. 
   өсу екпіні
   

Тө = Чн - 1,

1) кәсіби белгі бойынша ғылыми, инженерлік, педагогикалық, басқарушылық, өндірістік, дәрігерлік еңбек бөледі;

2) атқарымдық белгі бойынша мақсаттық бағыттан байланысты, өндірістің экономикалық циклінде атқарымдық белгілер және ұсыныс саласында еңбек бөлінеді. Жоспарлы–директивті экономикада өндірістің 3 сатысын белгіледі:

1) өндіріс;

2) бөлу;

3) қолдану.

Осыған қарағанда нарықтық экономикада экономикалық циклдің құрылымы ауысады: өндіріс сатысында алдын ала өңдеу және оқып білу, сонымен қатар талдау және болжамдау, кезеңі болады. Содан соң міндетті түрде зерттеу және жаңа тауар түрлерін әзірлеу және т.б. жүргізіледі.

3) салалы белгі бойынша. Еңбекті қалыптастыру кезінде үнемі, салалы ерекшелік негізгі өндірістік циклдің кәсіпорынында іске асырылғандар жататынын мәлімге алынады;

4) еңбектің қолданылған қаражаты және әдісі бойынша белгілейді: қолдан жасалған, механизацияланған, автоматталған. Осы негізде төмен біліктіленген, орта біліктіленген, жоғары біліктіленген еңбекті белгілейді;

5) еңбек шарты және ауырлығы дәрежесінен байланысты қалыпты, орта ауырлық және ауырлықты; стационарлық және қозғалысты, жер астындағы және жер үстіндегі; реттеуші және реттелмеген еңбегін айырады.

1) неоклассикалық.

Еңбек нарығы еңбек нарығының баға балансына әсер етеді. Еңбек ақы сұраныс және ұсыныс реттеушісі болып саналады. Білімдегі инвестірлеу, персоналды оқыту қажетті болып саналады. Жұмыс күшінің бағасы сұраныс және ұсынысқа байланысты ұлғая және кішірейе талапқа көңіл аударады, ал жұмыссыздық – бұл еркіндік іс немесе профсоюздік іс. Жұмысыздық еңбек ақының төмендігінен мемлекеттік жалғасуда, одан басқа ваканттық жұмыс орындары бар туралы ақпаратты жоққа шығарамыз:

2) классикалық.

Экономика тұрақты, ал еңбек нарығы одан да тұрақтырақ. Сатушы және сатып алушының жұмыс күші конфликтісі адамның интелектуалдылық және физикалық әдісімен және оларды капиталға түзетуінің мойындауымен байланысты:

3) кейнсиандық.

Кейнсиандар әр уақыттағы қалыпсыздықтың пайда болуы ретіндегідей еңбек нарығы қарастырыады. Еңбек ақысы қатаң түрде бекітілген және өзгермейді, одан кейін ол еңбек реттеушісі болып саналмайды:

4) монетаристік.

Монетаристер қатаң бағаның пайда болуынан жұмыс күшіне шығады. Олар жұмыссыздықтың табиғи деңгейі түсінігінен шығады яғни бұл ықтималды деңгей экономикада тұрақтылықты қамтамасыздандырады. Еңбек нарығы салмағы үшін монитористер орталық банктің ақшалы-несиелі саясатының құрал-жабдықтарын пайдалануды ұсынады – есептік ставка, резервті талаптар, ашық нарықтағы операциялар:

5) институционалистер.

Мұнда кәсіби және салалық құрамдарының талдауына, жұмыс күшінің айырмашылығына және еңбек ақы деңгейі сәйкестігіне назар аударады. Олар кәсіби және демографиялық топтың жеке саласы динамикасының ерекшеліктеріне еңбек сипатын түсіндіреді. Экономика әлемі адамның тәрбиесінен және оның қоғамдық институтына байланысты деп есептейді.

6) қазіргі заманға сай мектептер – мысалы, экономика ұсыныстары.

Осы мектептің ұсынушылары бұрыс салық салуға байланысты еңбек нарығындағы қиыншылықтар тауары деп есептейді, неғұрлым аз төленсе соғұрлым өндірістің белсенділігі көп болады, әрі қарай бюджетке көп түседі. Сондықтан салықтан пайданы міндетті түрде тазалау тиіс, ал бюджет – жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, әлеуметтік төлеуден жұмыс істеуді әлсіретеді.

1.4 Еңбек нарығының модельдері
Еңбек нарығының екі негізгі типін белгілейді:

1. 
   кәсіпорын арасындағы жұмыс күшінің мобильділігін ұсынатын;
   
2. 
   кәсіпорын ішіндегі кадрлар қозғалысына негізделетін, ішкі.
   

- жапондық модель.

Ішкі нарықтың дамуына кәсіпорын саясатына бағыт көрсету саясатының сипатты мысалы болып Жапон еңбек нарығы саналады. Осы әлемдегі қатынас жүйесі өмірлік жалдамаға негізделеді. Өмірлік жалдама жүйесі еңбек ақы төлемі, жәрдемақы, жұмыс тәжірибесінің ұлғаюы кезінде әлеуметтік төлем түрінде материалдық мөлшерінің жоғарылуы қарастырылады. Бұл жүйе ішкі фирмалық деңгейде топтасудың толық қалыптасуын жүргізуге мүмкіндік береді, нарық конъюктурасымен сәйкес кәсіпорын жұмыскерлерінің кәсіби – біліктіленген құрамына сәйкес оперативті келтіреді. Өндірістің қысқартылған сұрақтары және сондықтан қолданылған жұмыс күші жұмыстан шығып кету арқылы емес, жұмыс уақытының қысқартылуынан немесе жұмыскерлердің басқа (дочерния) кәсіпорынына ауысуына байланысты шешіледі. Бірақ барлық қажеттіліктер үнемілік персоналға жатады.

- АҚШ модельі

АҚШ еңбек нарығы моделіне арналған еңбек нарығының сипатты орталықтанбаған. АҚШ-тың әр штаты жұмысбастылығы және жұмыс істемейтіндерге көмек туралы өздерінің заңнамалары бар. Кәсіпорын рентабельді еместігін көрсеткен кезде, АҚШ-та жұмыста шығуға тура келеді. Әдетте ірі компаниялар кәсіби дайындыққа аз назар аударады. Еңбек ақысы және басқа төмендер ұзақ уақытқа бекітілінетін контркпен құралады. АҚШ үшін кадрдың жоғары мобильділігі сипатты. АҚШ-да эксперттердің бағасы бойынша шамамен 10% жұмыскерлер бір жыл ішінде кәсіптерін ауыстырады. АҚШ саясатының қорытындысы – жұмыссыздық деңгейінің жоғарылығы.

- шведтік модель.

Швеция табысы жұмыс бастылығының толық жетістігі, жұмыс бастылығының белсенді саясатын өткізуі арқылы жұмыскерлердің кәсіби дайындығына және жаңа жұмыс орнын құру үшін Швеция басқа елдерден қарағанда көп шығындалады. Жұмыс бастылығының белсенді саясатын өткізу үшін шығындары 3% ВНП және 7% бюджетті құрайды. Осы шығындар мемлекеттік айналым шығындарына тең. Егер шығын құрамын қарастырсақ, онда ¾ шығындар белсенді саясатқа және тек ¼ - пассивті саясатқа келіп тіреледі.

Еңбек нарығы дамуының приоритетін анықтау кезінде Қазақстанға міндетті түрде өзінің еңбек нарығы мөделін жасау керек. Осыған байланысты басқа елдердің жұмыс тәжірибелерінің маңызды екенін міндетті түрде белгілеу керек. Бірақ, экономикалық саясаттың және әлеуметтік шарттарының менталитет есебісіз модель үлгілері зардаптарға әкелуі мүмкін. Сол уақытта шешімді қабылдау кезінде басқа елдердің элементтерін енгізу шешімін қабылдау кезінде міндетті түрде жартылай емес оларды кешенді енгізеді.

Оқылған материалға тапсырма және сұрақтар:

1) Еңбек нарығына түсінік беріңіз;

2) Еңбек нарығы элементтерін атап өтіңіз, олардың сипатын беріңіз;

3) Дамыған елдердің негізгі модельдерін анықтаңыз;

4) Еңбек нарығындағы проблемаларды шешуге әр-түрлі тарихи жолдардың салыстырмалы сипатын беріңіз;

5) Еңбек нарығының әр түрлі маңызды сипаттамалары бойынша салыстырмалы талдау жүргізіңіз. Елдердің ішкі және сыртқы еңбек нарығы мысалдарын қарастырыңыздар. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының перспективті моделін анықтаңыз.

1. 
   Еңбекке ұсыныс. Мазмұны және құрылымы
   

Еңбек нарығы кез келген тауарлы нарық сияқты сұранысқа және ұсынысқа негізделген. Осы жағдайда сұраныс жұмысты орындауға және бос жұмыс орынды алуға талап мөлшерінде алға шығады, ал ұсыныс – жұмыс орнын ауыстыруға немесе алмаған жұмыс күші бар. Сұраныс – бұл капитал нарығында және азық-түлік нарығында, еңбек нарығының жағдайына байланысты жұмыс күшін жалдау туралы шешім қабылдайтын жұмыс берушілер.

Сондықтан қатынаста сұраныс кәсіпорын және ұйым жағынан, меншіктің әртүрлігі, еңбектің өнімділік деңгейі және осы өндіріс көлемі кезінде ваканттық жұмыс орынды толтыру мақсатында жұмысшылардың талаптарының құрылымын және көлемін бейнелейді.

Сұраныстың нақты шамасы анықталған кезең уақытында (ай, квартал, жыл) кәсіпорын жалдаған жұмысшылар санымен анықталады.

Сұраныс – бұл жұмыс күшіне іске асырылған немесе қанағатталған сұраныстың шамасы. Мәлімдемелерді орындамаған бос қалған жұмыс орындарының саны қанағатты емес немесе резервті сұранысты ұсынады.

Қанағатты емес сұраныстың шамасы жұмыскерлердің бір жағынан және жұмыс орнының қалуы кезінде жалданғандардың жазып қойылған саналық негізінде құрастырылады.

Бірақ кәсіпорынның және экономиканың орташа функциялануы потенциалды сұраныстың анықтамасының қажеттілігін ұсынады.

Потенциалды сұраныс – бұл кәсіпорын даму перспектив есебімен жұмыс күшіне сұраныс, өндірістің кеңейуі, өнім шығарудың ұлғаюы.

Жұмыс күшіне сұраныстың құрылымы өндірістік профильге сәйкес келетін кәсіпорындағы орындалатын нақты еңбек түрлерімен анықталады, яғни жұмыс күшіне арналған сұраныс сандық және кәсіби белгілері бойынша қатаң дифференцияланған.

Сұраныс құрылымындағы жұмыс күшіне сұраныс жалданған біліктіленген кәсіби деңгейдің көз қарастарымен іріленген жоспарды келесі негізгі топтар бойынша бөледі:

1) жоғары біліктіленген жұмыс күшіне сұраныс;

2) орташа біліктіленген сұраныс;

3) төмен біліктіленген сұраныс;

4) біліктіленбеген жұмыс күші.

Сұраныстың қалыптасуы микро деңгейде басталады. Кәсіпорынның нарықтық экономикасында өздігінен өндірістік және өтімдік стратегиясын анықтайды, нақты нарықта өнім жасауды қамтамасыздандырады. Содан соң тұтас сұраныстың құрылымы және көлемі микро деңгейге қалыптасады.

Тұтасқан сұранысты қалыптастырудың келесі сатысы бұл сала. Нақты саладағы сұраныстың шамасы барлық жеке кәсіпорын сұранысының құны ретіндегідей анықтауы мүмкін.

Экономикада сала аралық капиталдың объективті ескертілген үдерісі болады. Одан соң тұтастық сұранысты анықтау кезінде капиталдың және еңбектің сала аралық қозғалысы тұтас сұраныстың жалпы көлеміне әсер етпейді.

Тұтастық сұраныста жеке меншік сектордан басқа жұмыс күшіне мемлекеттік сұраныс бөледі, материалдық өндіріс саласындағы жұмыс күшіне сұраныс, материалды емес саладағы жұмыс күшіне сұраныс.

Сонымен, тұтас сұранысты қалыптастыру үдерісі жұмыс күшіне құрастырылғандардан құралады:

1. 
   жеке меншік;
   
2. 
   салалы;
   
3. 
   мемлекеттік;
   

1) Еңбек ақы төлеміндегі өзгерістер. Біз өзіміздің еңбек ақымызды өзгерте алатынымызды ұсынайық, ал пайдаланған технологиялардың және құрал-жабдықтардың деңгейі, капиталды беру шарты, өнім және сұраныс арасындағы баға өзгермейді. Жоғарырақ еңбек ақы өндірістің жоғары құнын және жоғары бағаны түсінеді. Сондықтан азық-түлікке сұраныс төмендейді, шығару көлемі төмендейді, жұмыс бастылығы төмендейді. Осындай жұмыс бастылығының қысқартылуы – масштаб тиімділігі деп аталады.

Бұдан басқа еңбек ақының өсуі кезінде жұмыскерлер жұмыс күшіне емес көбінесе капиталға сүйенетін технологияларды қолданатын жолмен өндірістің құнын қысқартуға тырысады, яғни жұмыс бастылығы деңгейі төмендейді. Бұл әрекет орнын ауыстыру тиімділігі деп аталады, сондықтан капитал жұмыс күшін ауыстырады.

Жұмыс бастылығы деңгейіне еңбек ақы төлеудің әртүрлі ставкасының әсері сұраныспен қисығы ұсынылуы мүмкін.

Сұраныстың икімділігі еңбекке еңбек ақы төлемінің деңгейін өзгертуіне әсер ету иілімді (эластичность) деп аталады. Тура иілімділік еңбек ақы төлемі деңгейінің бір айыздық өзгеруімен шақырылған жұмыс бастылығының пайыздық өзгеруі ретіндегідей анықталады. Егер иілімділік 1 көп болса, жұмыс бастылығы деңгейінің бір пайыздық ұлғаюы еңбек төлем ақысының өзгеруі 1%.

Егер сұраныс иілімді болса онда еңбек ақы төлемі деңгейінің шарасы бойынша жұмыскерлердің тұтас еңбектері төмендейді, сондықтан еңбек ақы төлемі көтерілгеннен жұмыс бастылығы жылдам беріледі.

1 суретте әртүрлі иілімділікпен сұраныс қисығы ұсынылған.

W (е/а)
L (жұмыс бастылығы)

Сурет 1 - Әр түрлі иілімділіктегі сұраныс қисығы

Сұраныстың қисығы иілімділігі әртүрлі нүктеде өзгеруі мүмкін. Мысалды қарастырайық. Типтік сұранысты қисығын алайық. Тура сызықты сұраныс қисығының ерекшелігі болып жұмыс бастылығы деңгейінің бірлігінде біріңғай өзгерістерге еңбек ақы төлеу деңгейінің бір бірлігін енгізілуі саналады.

Мысалы, еңбек ақы төлеу деңгейінің төмендеуі жұмыс бастылығын 2 долларға қосымша 10 жұмыскерлерге қамтамасыздандырады. Бірақ пайыздық ара қатынастарда біз келесілерді көреміз: базалық ставка кезінде 12 доллар 17%-ды құрайды, еңбек ақы төлемінің 2 долларға төмендеуі, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері 10 адам басты сандық кезінде 100 % сұраныстың өсуін береді.

Осылайша осы жағдайда сұраныс иілімді. Қисықтың төмен бөлігінде: еңбек ақы төлемі деңгейінің 2 долларға қысқартылуы, базалық ставка кезінде 4 доллар 50 % құрайды, ал қосымша жалдаманың 10 жұмыскері басты санында 50, 20 % өсуі, яғни сұраныс икемді емес.

Осының күшімен фирмалар еңбектің әртүрлігін пайдалана алады, сұраныс бір бәсекелестік категорияға басқа категориялардың бағасы өзгерулері жағынан әсер етеді. Мысалы, балашылардың еңбек ақы төлеуінің өсуі кезінде клиенттер кірпіштен жасалған үйлерді қалауға қайта бағдар алады. Сондықтан, тасшыларға сұраныс өседі. Басқа жағынан балташылардың еңбек ақы төлемінің өсуі толық үй қалау көлеміне, және су құбыршыға сұраныс төмендеуі мүмкін. Осыдан k факторының есебімен j факторына сұраныстың иілімділігі, k факторы бағасының бір пайыздық өзгерілуімен шақырылған, j факторына сұраныстың пайыздық өзгерілуі бар.

Егер сұраныстың иілігі k факторы бағасының есебімен j факторына дұрыс болса, яғни бағаның өсуімен сұраныс басқаға өседі, онда екі фактор толық ауыстырушы деп аталады.

Егер иілігі нөлден төмен болса, яғни біреуінің бағасының өсуі басқа сұранысқа қысқарады, онда бұл факторлар толық толықтырылатын деп аталады.

Жұмыскерлерді толықтыру және ауыстыру еңектің сұраныс шартына байланысты екенін белгілейміз. Мысалы ересек және жас өспірім өндірістің ауыстыру факторы болып саналады. Жас өспірімдердің еңбек ақы төлеуінің түсуі келесі тиімділікке келеді:

1. 
   орнын басу тиімділігі;
   
2. 
   масштаб тиімділігі;
   

2) Жұмыс күшінің сұранысқа әсер ететін басқа факторлары:

а) өнімге сұраныс

Сұранысты ұлғайту кезінде өндіріс деңгейі фирманың пайданы максималдауға тырысуы ретінде, және масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеудің кез келген ставкасы кезінде еңбекке сұранысты көтеру шарасы бойынша өседі. Әзірше капиталға және еңбекке салыстырмалы бағалар өзгермейтін ауыстыру тиімділігі болып қалады, пайда болмайды. Сұраныстың ұлғаюы еңбек ақы төлеудің кез келген ставкасы кезінде еңбек сұранысының өсуіне келтіреді, яғни сұраныс қисығының қозғалысын келтіреді. (сурет 2).

Сурет 2 – Сұраныс қисығының қозғалысы

Егер капитал бағасы төмендесе, онда өндіріс шығындары сол сияқты төмендейді. Шығындарды қысқарту өндірістің өсуімен ынталандырады. Сондықтан, жұмыс бастылығының деңгейі еңбек ақы төлемінің кез келген ставкасы кезінде өседі. Солайша, капитал бағасының төмендеуі кезінде масштаб тиімділігі еңбек ақы төлеу ставкасының кез келген деңгей кезіндегі еңбек сұраныстың өсуіне енгізеді.

25