ЕҢбек психологиясы» пәнінің оқу-әдістемелік материалы Баспа №1 13. 09. 13 ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «ЕҢбек психологиясы» ПӘні бойынша

1. 
   Профессиография туралы түсінік.
   
2. 
   Кәсіптік бағдар беру сабақтарының жүйесі.
   
3. 
   Профессиографиялық экскурсияларды ұйымдастыру
   

Еңбек психология саласында психологтың іс-әрекет аспектісі нақты психологиялық іс-әрекетті зерттеу болып табылады. Профессиограмма – әлеуметтік-экономикалық, өндірістік-технологиялық, санитарлы-гигиеналық, психолгиялық және басқа мамандықтардың ерекшелігін сипаттау. Психограмма – адам психикасына қатысты мінездік талаптар тізімі. Профессиографияның принциптерін алғаш көрсеткен психологтың бірі-К.К. Платонов. Көрсеткен принциптері:

• 
  Мақсатқа бағыттылық
  
• 
  Жеке тұлғалық
  
• 
  Сенімділік
  
• 
  Дифференциациялық
  
• 
  Типизациялық
  
• 
  Реалдылық
  

• 
  Өндірістік мінездеме
  
• 
  Экономикалық көрсеткіш
  
• 
  Әлеуметтік және психологиялық мінездеме
  
• 
  Білім мен іскерліктің көлемдік тізімі
  
• 
  Гигиеналық мінездеме
  
• 
  Медициналық тыйым салу әрекеттің тізімі
  
• 
  Психограмма
  

• 
  Кәсіптік сұрыптау
  
• 
  Кәсіптік бағдар
  
• 
  Кәсіптік консультация
  
• 
  Өндірісік оқыту
  
• 
  Еңбек шарты
  
• 
  Режимнің рационализациясы–жатады.
  

• 
  Сұрау
  
• 
  Бақылау
  
• 
  Эксперимент
  

• 
  Маманның өзіндік есептеуі
  
• 
  Психологтың өзіндік бақылауы
  

Эксперименттің рекшелігі ретінде қысқа мерзімде өндірістік процеске әсер етпей бір нақты максималды ақпарат жинау болып санады. Кәсіптік дайындық прооцесі кезінде болашақ маман кәсіптік міндеттерді шешуге арналған арнайы білім алады. Оларда кәсіптік іс-әрекет қасиеттерінің іскерлігі мен дағдылары дамиды. Кейбір қасиеттер тренировка негізінде қалыптасады. Кәсіптік дайындық негізінде келесі параметрлер қалыптасады:

• 
  Жеке тұлғалық қатынас
  
• 
  Іс-әрекеттің еңбектік және кәсіптік мотиві
  
• 
  Еңбектік ұстаным
  
• 
  Өзіндік баға
  
• 
  Талаптану деңгейі
  

• 
  Танымдық
  
• 
  Жалпы еңбектік политехникалық іскерлік
  
• 
  Конструктивті-техникалық
  
• 
  Ұйдастырылған-технологиялық
  
• 
  Операционды-бақылаушылық
  

• 
  Ақпарат алу іскерлігі
  
• 
  Ақпаратты сақтау және өңдеу іскерлігі
  
• 
  Өңделген ақпаратты тасу іскерлігі
  

Ақпаратты сақтау және өңдеу іскерлігі тобына: мнемикалық, ойшылдық, имажитивті жатады. Оператордың мнемикалық іскерлігі естің екі типімен байланысты: қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді ес. Оперативті ес қабылданған ақпаратты қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге сақтауға мүмкіндік береді. Ойшылдық іскерлік кезінде ақпаратты өңдеу процесі жүреді және олар оперативті, ұзақ мерзімді есте сақталынады. Имажитивті іскерлік оператормен қабылданбаған заттың не құбылыстың кейіпін құрады. Сонымен ол туыстық заттардың не құбылыстың ұсынысына сүйенеді. Ақпаратты сақтау және өңдеу іскерлігі тобына: сенсомоторлы және перцептивті-моторлы іскерлік жатады. Осының көмегімен перцептивті-моторлы әрекеттерді координациялық түрде істей алады. Еңбектік оқытудың мақсаты – іс-әрекеттің өнімділігін, сапасын және жылдамдылығын қалыптастыратын дағды туғызу. Дағды қалыптасуының төрт деңгейі бар:

• 
  Алдын алу
  
• 
  Аналитикалық
  
• 
  Синтетикалық
  
• 
  Автоматизациялық
  

№ 11- Дәріс

1. 
   Кәсіби бағдар кешенді әлеуметтік мәселе.
   
2. 
   Кәсіби бағдар формасы.
   
3. 
   Кәсіби кеңес беру әдістері.
   
4. 
   Кәсіби таңдау және кадрларды іріктеу
   

Республикамызда кәсіптік бағдар беру – күрделі әлеуметтік-педагогикалық жүйе. Ол халық шаруашылығының дамуын, техника мен өнеркәсіптің өркендеуін, жас кадрлардың даярлығына тұрақты көңіл бөлуін талап етеді. Жалпы білім мен кәсіптік білім беретін мектептің реформасы жас жеткіншектердің еңбекке саналы орналасуына, біртұтас еңбек, политехникалық оқу жөніндегі принциптердің жүргізілуіне, оқушылардың қоғамдық пайдалы еңбекке сүйіспеншілігін арттыруға, олардың дүниетанымын кеңейтуге бағытталған.

Кәсіптік бағдар – бір-бірімен тығыз байланысты салалардын тұратын бірыңғай жүйе. Атап айтсақ, олар : кәсіптік ағарту, іс-әрекеттің саласында оқушылардыңынтасын, икемділігін, талабын байқап, әрі қарай дамыту; кәсіптік ақыл-кеңес; кәсіптік таңдау; кәсіптік бейімдеу (адаптация).

А) Кәсіптік ағарту – оқушылардың әлеуметтік-экономикалық, психикалық физиологиялық ерекшеліктері бар түрлі мамандықтар туралы білім жиынтығы; сол кәсіптердің біреуін дұрыс таңдауға жағдай жасау; оқушылардың кәсіби және қоғамдық қызметтерге деген көзқарас дұрыс тәрбиелеу, психикалық-физиологиялық мүмкіндіктерін және қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін дұрыс түсіну қалыптастыру. өз кезегінде кәсіптік ағарту кәсіптік хабарламадан, кәсіптік насихат пен кәсіптік үгіттен тұрады. Мысалы, оқушыларға ауыл шаруашылығының кейбір салаларына қажетті мамандар жайында хабарлама және сол мамандықтарды оқып-үйренуге жағдай жасау, сонымен қатар ауыл шаруашылығына қажетті мамандықтар туралы насихат жүргізу.

Ә) Оқушылардың жеке басын зерттеу. Жеке кісіге әсер ету оның психикалық ерекшеліктеріне қарай жүргізіледі. Балалардың ой-өрісі, мақсаты, мұраты, пәндерді саналы оқытуда қалыптасады. Адамдардың белсенділігінің жоғары болуы да пәндерді оқыту арқылы іске асады. әлеуметтік белсенділікті қалыптастыру – адамдар арасындағы қарым-қатынастың дамуына әсер етеді. Пәнді, практикалық білімді игеруде, оқушылардың өмір тәжрибесінде, қоғамдық қатынас жүйесінде адамгершілік нормалары орнығады.

Б) Кәсіптік ақыл-кеңес (консультация) беру арқылы оқушының өзіне тән ерекшелгігіне, таңдаған кәсібінің талаптарына баса назар аударылады. Бұл төмендегідей формада өткізіледі:

- диагностикалық ақыл-кеңес оқушылардың жеке басын зерттеуге, оның қызығуына, қабілетіне сәйкес және соған жақын мамандықты таңдауға бағытталыған;

- анықтама ақыл-кеңесте оқушыларды жұмысқа орналастыру, оқуға не жұмысқа қабылдау, түрлі мамандықты игеру мүмкіндігі, дайындық мерзімі, еңбек-ақы төлеу жүйесі, кәсіптік біліктілікті арттыру жолдары хабарланады;

- қалыптастырушы кәсіптік ақыл-кеңес оқушылардың мамандық таңдауын басқаруды көздейді, ол ұзақ уақытқы созылуы мүмкін және оқушылардың кәсіпті таңдауға қатынасының өзгеруіне байланысты болады.

- дәрігерлік ақыл-кеңес оқушылардың денсаулығын, оның психикалық- физиологиялық құрылымының таңдаған мамандыққа сәйкес келуін анықтауға бағытталған: оқушыны басқа мамандыққа үгіттеу немесе таңдаған мамандығына жақын психикалық – физиологиялық көрсеткішін анықтайды.

Консультация оқушыларға әлеуметтік-кәсіптік жоспар жасауға көмектесумен ғана шектелмей, олармен бірігіп, жоспарды іске асыру, жаопы және кәсіптік білім алу деңгейін көтеру мәселелерін, мамандық таңдауда идеялық, ождандық негіздердің қалыптасуын, сол сияқты оқушылардың мәдени өсіп дамуын қарастырады.

Мамандық туралы консультацияны жүргізуден бұрын, бастауыш кластан бастап бірнеше жылдар бойы оқушы ерекшеліктерін зерттеу қажет. Ол үшін оқушы және оның отбасы туралы жалпы мәліметтер : оқушының таңдайтын мамандығына сәйкес дәрігерлік мінездемесі, оқу және мамандық таңдау себептері, оқу үлгерімі, белгілі бір пәндерге қабілеттілігі, оқудан тыс уақыттағы іс-әрекеттерін қадағалау мен бақылау туралы мәліметтер болу керек.

1-4 класс оқушылары үшін жыл cайын кәсіптік бағдар қатарлары толтырылып, кейін олар класс жетекшілеріне өткізіледі. Оның үлгісі мынандай:

• 
  Оқушы туралы жалпы мәліметтер.
  

Туған жылы мектебі класы

• 
  Пәндер бойынша үлегрім бағалары (оқу жылдарына байланысты толтырылады) Ана тілі, Орыс тілі, Математика, Табиғаттану, Еңбек, Сурет, Дене шынықтыру, Ән
  
• 
  Қандай пәндерді ұнатады
  
• 
  Қандай пәндерді ұнатпайды
  

• 
  Қандай мінез ерекшеліктері басым (керектісінің астын сызу керек): байқампаздық, білуге талаптылық, еңбекқорлық, бауырмалдылық, айналадағы құбылыстарға әсерлілігі, жігерлік, белсенділік, тұрақтылық, жауапкерлік, ақыл-ой өрісі.
  
• 
  Денсаулығы. Бастауыш класс мұғалімі (қолы)
  

Сонымен мектепте дұрыс жолға қойылған кәсіптік консультация беру жұмысы барлық педагогикалық ұжымның жаппай күш жұмылдыруын талап етеді және жасөспірімдердің мамандық баға жетпес реттеуші рөлін атқарады.

В) Кәсіптік таңдау . Ол мектептен тыс, арнайы лабороторияда және таңдаған мамандығының өзіне тән еңбек жағджайына байланысты жүргізіледі. Кәсіптік таңдаудың мақсаиты – аданың белгілі бір еңбек түріне жарамдылығын анықтау. Егер адамның таңдаған мамандыққа негізгі бір кәсіптік сапасы сәйкес келмесе, оны жұмысқа алудан бас тартады. Осыған байланысты кәсіптік таңдауды жеке бастың әлеуметтік ерікн азайтуға бағытталған акті деп қарауға болмайды. Керісінше ,ол жеке басты кейбір қауіптен алдын-ала сақтандыру болып саналады. Кәсіптік таңдау, кәсіптік бағдардың негізгі бөлігі болып табылады.

Г) Кәсіптік бейімделу – жас адамның өндіріске, жеке әлеуметтік ортаға, еңбек жағдайына және белгілі бір мамандық ерекшелігіне белсенді араласу. Кәсіптік бейімделу дұрыс мамандық таңдаудағы негізгі жетісік болып табыларды. Кәсіптік бейімделу адамның sынтасын ары қарай жетілдіруге, оның еңбекке белсенділігін әлеуметтік таныммен бірге жүзеге асыруға бағытталған.

Кәсіптік бағдар жұмысын екпінді жүргізу үшін оныңғ ақпараттығын қамтамасыз ету керек. Бұған жататаныдар: нормативтік құжаттар, әртүрлі нұсқаулар, оқушылардың кәсіптік шешімін жүзеге асыру мәліметтер, т.б. ақпарат жұмысын мамандықтар туралы мағлұматтар болып табылатын профессиография жүргізеді. Еңбек түрінің көпжақты, жүйелі жиынтықты анықтамасын профессиограмма деп атайды. Бұл оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескперіп, мамандық таңдауда қойылатын сұрақтарға жауап береді. Кәсіптік бағдар берудегі ең күрделі және жауапты нәрсе – оқушылардың мамандыққа деген қызығуы мен икемін, қабілетін тани білу. Бірақ оқушылардың мүмкіндігі бұ жерде шектеулі.

Кәсіптік бағдар беру жұмыстарында базалық кәсіпорының жастар ұйымы мектепке үлкен көмек көрсетеді. Қамқорлыққа алған мектеппен қарым-қатынас жасап ұру оларға болашақ жұмысшылар туралы түрлі мәлімет алуға мүмкіндік береді. Еңбек әрекеті – қоғамдық дамудың алға шарты және нәтижесі. Еңбек әрекеті адамдар арсындағы қоғамдық қатынастар мен жағдайының күрт өзгеруіне, адам тегінің өсіп жетілуіне қолайлы ықпал етеді. Ортаның күрт өзгеруі адамның тіршілік етуін қиындатып, қажеттіліктерін қанағаттандыруы шиеленісе түсті. Адам қиындықты женбесе, тегінің құрып кету қаупі туды. Сондықтан олар қауымдасып, топтасып тіршілік етуге біріне – бірі бірлесіп көмектесуге мәжбүр болды. Адамдардың топтасқан мүшелерінің қарым-қатынасы біртіндеп өндірістік қатынасқа ауысты. Адамның нағыз адамға айналуындағы негізгі шарттарының бірі – еңбек. Еңбек әрекетінің арқасында адамның санасы дамыды.

№ 12-дәріс

1. 
   Өндірістік оқыту аймағындағы еңбек психологиясының міндеттері.
   
2. 
   Аналитикалық әдістер мен іріктеу.
   
3. 
   Оқыту мен іскерлікті жоғарлату
   

Жастарға дұрыс мамандық таңдауға көмектесу – оқу орындарының, бүкіл оқу-тәрбие процесінің ең негізгі міндеті. Негізгі мақсат пен міндет белгілі еңбек түрін таңдап, жастардың таңдаған мамандықтарына танымдық ықыласы мен бейімділігін қалыптастыру. Бұған, ең адымен, оқушылапрды үйірме жұмысын тарту арқылы қол жеткізіледі. Үйірме сабақтары кезінде оқушы өзінің мүмкіндіктері туралы үйірме жетекшісімен әңгімелеседі, білімін әрі қарай тереңдетіп, кеңейту жөнінде кеңес алады, мамандық таңдау жөніндегі жоспарын нақтылайды.

Мектепаралық оқу - өндірістік комбинаттардағы сабақ – оқушы бейімі дамуының бір шарты. МАОӨК-да оқушылар еңбек қызметін оқумен ұштасқан кең политехникалық негізде жүзеге асырады, мұнда игерген еңбек түрінде тұрақты ықылас қалыптасады. Еңбекке үйренуге кеңес берген кезде класс жетекшісі жұмысшы мамандығы оқушының таңдаған мамандығына тектес екендігін ескеруі қажет.

Мамандыққа және оның талаптарына оқушының ықыласы мен бейімі, жеке басының ерекшеліктері сәйкес келген жағдайда мамандықты әрі қарай игеруі үшін нақты жағдайлар мен әрекеттер жасалады. Егер мұндай сәйкестік болмаса, онда оқушыға МАОӨК-да оқудың басқы профилі ұсынылады.

Жеткіншектің қабілеті мен икемі туралы мәлімет жинау үшін класс жетекшісіне «Оқушы әрікеті түрлерінің кестесін» толықтырылуға кеңес беріледі. Кестенің көмегімен жеке оқушы белсенділігінің, оның түрлі бағытына бөлінген жалпы келбетін алуға болады, «Социометриялық анкета» арқылы жүзеге асырылатын оқушының іcкерлік қасиеттері туралы кластарының пікірін білген де пайдалы. Ол оқушы әрекетіне кластастары қойған 5 балдық бағадан көрінеді

Сұрақтардың нөмірі	3 балл	2 балл	1 балл
1. 2. 3. 4. 5.

Жұмыс әр оқушының өзін-өзі тануы мен тәрбиеленуіне көмектеседі, әр оқушы өз бетінше жауап беру керектігін мұғалім ескертеді де, мұнадай мысалды келтіреді: «әрқайсыларына жұмыс 4-7 адамнан тұратын бригада құру керек. Еңбек ақы жұмыстың саны мен сапасына қарай, бірақ бәріне бірдей млшерде төленеді. Кластастарымен кімдерді бригадаларына алар едіңдер? Үш оқушыны таңдап алыңдар да, менің түсіндіруімнен кейін олардың аты-жөнін тиісті сұраққа орай жазындар. Ең жақсы деген бригада мүшесіне үш балл беріп, оның аты-жөнін тиісті торға жазындар т.б. жауаптарыңды маған аты-жөндаріңді жазбай өткізіңдер, олар құпия, оны мен ғана білетін боламын»

Бұдан соң мынадай сұрақ берілуі мүмкін:

• 
  Қолдарынан үздік іс келеді деген 3 оқушының аты-жөні (схема бойынша радиоқабылдағышты жинау, киім тігу, орындық жасау, ас әзірлеу т.б)
  
• 
  Оқушылардың бәрі қызығатындай баяндама жасап, жиналысконференция өткізуге өз кластарыңнан кімді таңдар едің?
  
• 
  Көңілді, салтанатты мектеп кешін ұйымдастырғанда кластарыңның ішінде кімнен көмек сұрар едің?
  
• 
  Күштілікті, шыншылдықты, ұжымдық сезімді қажет ететін қиын туристік сапарға класыңнан кімджі алар едің?
  

1. 
   Өнімділік, қабілеттілік түсініктерінің анықтамасы.
   
2. 
   Өнімділік көрсеткіштері.
   
3. 
   Адам ағзасындағы жұмысқа қабілеттерінің өзгеруі
   

Қабілет дегеніміз – іс-әрекеттің сәтті орындалуын қамтамасыз етеін жеке адамның қасиеттерінің жиынтығы. Іс-әрекеттің түрі адамның психикалық қасиетіне байланысты. әрекеттің бір ғана емес, көптеген түрінің талабына жауап беретінжалпы қасиеттер, бірқатар ерекшеліктер бар. Бірінші, жалпы қабілет туралы, екінші, ерекше қабіліт. Ерекше қабілетке жалпы қабілетпен қатанақты әрекетті игеруге керекті қабілет жатады.имектепте оқу кезеңінде адамның жалпы қабілеттерін дамыту қажет, себебі олар кезеңінде адамның жалпы қабілеттерін дамыту қажет, себебі олар кез келген әрекет түрін орындау үшін керек. Бұл ерекше қабілеттің қалыптасуында еш кедергі келтірмейді. Ортақ қабілет нителлектуалды, ерік-жігер және эмоционалды деп бөлінеді.

Аталған қасиеттердің дамуы адамның ақыл-ой қабілетінің деңгейін сипаттайды. Еңбек әрекетінің дұрыс болуы үшін шешімділік, ұстамдылық, тәртіптілік, өзіне сенімділік, өзін-өзі билеу қасиеттері қажет. Жігерлілік адамның еңбекке деген қабілетін анықтайды. Басқа қабілеттер көрінбесе де, еңбекке деген жігерлілік іс-әреекттің ақырғы нәтижесін сипаттайды.

Б.Г Ананьев бойынша жеке тұлғаны дұрыс түсіну үшін жеке тұлғаның дамуының, оның дәрежесі мен әлеуметтік позициясының, әлеуметтік жағдайының анализі ажет. Шынымен де жеке тұлға іс-әрекетте қалыптасатындығын мойындайтын болсақ, іс-әреект нақты әлеуметтік жағдайда қалыптасалды. Бірақ кез келген адам онда әрекет етіп, қоғамдық қатынастардың құрастырылған жүйесімен ұсынылған нақты дәрежені иеленеді. Жеке тұлғаның дәрежесі обьективті болғандықтан, оны жеке тұлға бірдей немесе әртүрлі, белсенді немесе енжар үмкін. Ол жеке тұлғаның социумдағы орнын анықтайды.

Жеке тұлғаның позициясы өз дәрежесінің әрекетшіл, субьективті жағы ретінде өз басшылыққа алатын жеке тұлға бағдарланған мақсаттарды, құндылықтарды анықтайды. Қасиеттердің осындай күрделі жүйесі дамудың әлеуметтік жағдайларындағы жеке тұлғаның рольдерімен жүзеге сасады. Осылайшы, жеке тұлғаның динамикалық тенденцияларын-оның қажеттіліктерін, мотивтерін, қызығушылықтарын, тілектерін, ішкі сенімдерін, құнды бағдарларын, идеалдарын, бағыттылығын зерттеп, оның әлеуметтік рөлдерінің дәрежесінің, позициясының мазмұнын ұғынып, түсінуге болады.

Алайда рөлді орындау сапасы, дәреже мен позиция жеке тұлғаның динамикалық тенденцияларыменьірге, оның мүмкіншіліктерімен, нышандарымен, арнайы қабілетерімен, дарындылықпен міндеттеледі.

Жеке тұлғаның барлық психологиялық сипаттамалары, ол оның айналасындағы адамдарға қалай көрінсе, сол бейнеде сипаттайды. Алайда, адам басқаалары үшін емес, өзі үшін де өиһмір сүреді. Ол : мен кіммін?мен қандаймындеген сұраққажауап іздейді.адамныңөз-өзіне тиесілі психологиялық және әлеуметтік психологиялық сипаттамаларына ие субьектретінде ұғыну қасиетін өзіндік сана сезімі деп білеміз.

Іс-әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін субьектінің обьектісімен байланысты. Қандай да бір іс-әреектті орындау барысында адам бірнәрсені қабылдауы, ойлауы, есінде қалдыруы, оған зейін туындап, ерік сапалары іскеқосылады, ниет –ұғымдары мен қатынастары т.б.Іс -әрекеттің мақсаты-сол іс-әрекеттің болашақ нәтижесін күні бұрын саналы болжау.

Кәсіптік қабілет кәсіптік біліктіліктің түрде жүруін психологиялық процестермен қадағалау арқылы ерекшеленеді. Қабілеттілікке байлансты мамандар мынадай шеберлікті қалыптастыра білу қажет:

• 
  Коммуникативтік-адамдармен араласа білу;
  
• 
  Перцептивті-кәсіптік интуиция, эмпатия, рефлексия;
  
• 
  Тұлғалық динамизмі – еркін әрекет жасау қабілеттілігі және логикалық түрде шешімқабылдау;
  
• 
  Эмоционалды тұрақтылық-өзін басқару қабілеті;
  
• 
  Оптимистік түрде бақылау;
  
• 
  Креативтілік-шығармашылық қабілет.
  

• 
  Іргелі зерттеу
  
• 
  Эксперименттік талдау жасау
  
• 
  Педагогикалық заңдылықтарды орындау
  
• 
  Тәжірибені қорыту, қолданбалы зерттеулер
  
• 
  Методикалық талдаулар
  
• 
  Нормативтік нұсқаулар мен талаптар комплексі
  

• 
  Іргелі зерттеулер
  
• 
  Қолданбалы зерттеулер
  
• 
  Методикалық талдаулар
  

Еңбек пен мамандықтың психологиялық түсініктемесі-кәсіптік әрекет бұл ең бірінші еңбек әрекеті. әр адамның мамандықта ,еңбекте өз орнын табуына кедергі келтіретін жағдайларды Е.А. Климов былайша бөледі: