Жоңышқа дақылдарын төгінді сулармен суарудың топырақ құнарлығына әсері

Жоңышқа дақылдарын судың қай түрімен суарғанда да, суару барсында топырақтағы қоректі заттардың қандай да бір мөлшерде азаятындығы анықталды.

Топырақтағы валовый күйдегі азотпен фосфордың азаюымен қатар олардың гидролизді түрдегі мөлшері көбейді (кесте 25). Мұндай жағдай суару жағдайына байланысты топырақ процестерінің белсеңді кезіндегі топырақтағы суда аз еритін қоспалардың жинақталу әсерінен болуы мүмкүн .

Төгінді сулардың әсерінен топырақтың фосфорлық қоспалардың анағұрлым жылжымалы күйге ауысуы топырақтағы фосфордың валовы құрамын азайтады, сонымен қатар суармалы суда фосфордың аз мөлшерде болатындығын ескере топырақтағы фосфор тапшылығын теңестіре отырып қосымша тыңайтқыштар берген дұрыс.

Ауыспалы калий құрамының көп болуын, олардың төгінді сулармен келуімен топырақтағы мөлшерінің жинақталуымен түсіндіріледі.
11-кесте. Топырақ құнарлығының динамикасы

Көрсеткіштер	Қабаттар, см
	0-20	20-40	40-60	60-80	80-100	0-100
Бастапқы
Гумус, %	2,85	1,66	0,77	-	-	1,06
pH	7,6	7,6	7,7	7,6	7,6	7,6
Азот валовый, %	0,189	0,119	0,07	-	-	0,08
Фосфор валовый, %	0,10	0,09	0,09	-	-	0,06
Азот гидролиз. ( 100 г. топырақта мг)	8,2	5,4	2,6	1,4	1,2	3,76
Фосфор подвижный ( 100 г. топырақта мг)	1,4	2,6	0,96	0,69	0,28	1,98
Калий обменный ( 100 г. топырақта мг)	80	70	58	58	65	65
Төгінді сумен суару
Гумус, %	2,98	1,78	0,87	0,03	-	1,12
pH	7,6	7,8	7,8	7,8	7,8	7,8
Азот валовый, %	0,179	0,120	0,04	-	-	0,06
Фосфор валовый, %	0,08	0,06	0,06	-	-	0,04
Азот гидролиз. ( 100 г. топырақта мг)	7,6	6,4	8,2	2,0	1,0	4,04
Фосфор подвижный ( 100 г. топырақта мг)	3,2	2,8	0,90	0,65	0,18	1,55
Калий обменный ( 100 г. топырақта мг)	96	600	66	56	59	75

Вегетацияның бастапқы және соңы кезеңдеріндегі топырақтың көлемдік массасын анықтау оның өзгеру динамикасын анықтауға мүмкіндік берді. Жоңышқа алқаптарындағы топырағын су-физикалық қасиетінде өзгерістер болған жоқ, тек өсімдік тамырына байланысты топырақтың көлемдік массасы жоғарғы қабатта 1,3-1,29 дейін төмендеді.

Зертеулер кезінде төгінді сулардың топырақ тұздылығына әсері қарастырылды (кесте 12).
12-кесте. II нұсқа бойынша төгінді сумен суару кезіндегі топырақ тұздылығының өзгеру динамикасы.

қабат, См	HCO3-		CI-	SO42-		Ca2ғ		Mg2ғ		Naғ-Kғ		Тығыз қалдық
1	2		3	4		5		6		7		8
көктем ( бастапқы)
0-20 20-40 40-60 60-80 80-100 0-100	0,0118 0,011 0,0095 0,0102 0,011 0,0107		0,125 0,120 0,111 0,109 0,086 0,110	0,095 0,086 0,075 0,069 0,070 0,079		0,021 0,015 0,012 0,011 0,010 0,014		0,034 0,024 0,019 0,015 0,008 0,020		0,104 0,064 0,034 0,022 0,010 0,047		0,98 0,32 0,26 0,16 0,19 0,26
нұсқа 1 0-20 20-40 40-60 60-80 80-100 0-100	0,0128 0,0123 0,0120 0,0119 0,011 0,012	0,092 0,086 0,080 0,076 0,071 0,081			0,101 0,097 0,090 0,085 0,082 0,091		0,019 0,014 0,012 0,008 0,007 0,012		0,030 0,027 0,024 0,020 0,019 0,024		0,110 0,085 0,045 0,040 0,020 0,060		0,36 0,32 0,26 0,24 0,22 0,280
1	2	3			4		5		6		7		8
нұсқа 2 0-20 20-40 40-60 60-80 80-100 0-100	0,0164 0,0162 0,0155 0,0161 0,0058 0,0160	0,085 0,071 0,066 0,068 0,065 0,071			0,121 0,119 0,110 0,108 0,102 0,112		0,020 0,013 0,011 0,009 0,007 0,012		0,036 0,028 0,026 0,024 0,021 0,027		0,108 0,081 0,042 0,030 0,009 0,054		0,38 0,33 0,32 0,26 0,22 0,292

Алайда төгінді сулармен суару топырақта тұздың шоғырлануына әкелді. Мысалы бастапқы кезде бір метірлік қабаттағы топырақта тұз мөлшерінің шамасы құрғақ топырақ массасының орташа есеппен 0,26% құраса, ал төгінді сулармен суарғанда бұл көрсеткіш 0,292%, құрады. Өзен суымен суарылған нұсқада ол 0,280% дейін өсті.

Осы бағытта ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардын тұжырымдамасы бойнша, мұндай құбылыстар маусымдық болып табылады.

А. Н. Мусабаев (1980), А.Т. Айменов (1980), О.З.Зубаировтардың (1992) топырақтағы тұздың динамикасын бақылау ғылыми жұмыcтарында, тұздың шоғырлануы суарудың алғашқы жылдарында көбейіп келесі жылдары тұрақтылығын және маусымдарда өзгеруі ол күз-қыс мезгілдеріндегі жауын-шашын әсері екендігі айтса, Т.К.Вороник, (1967) және басқада Украйна ғалымдары тұздың азаюына күзде топырақты шаюдыңда әсері бар екендігін айта, төгінді суларды үш жыл мерзімінде қолдану, топырақтағы тұздың жиналып содан соң тұрақталатындығын атап көрсеткен [3,4,5,6,7,8,9].

2012 жылдың көктемінде топырақтын метрлік қабатындағы тұз құрғақ топырақтың 0,260% құраса, күзде ол біріші нұсқада 0,70% ал, екінші нұсқада 0,292% құрады. Егер жоғарыда аталған ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек онда жуықтау шамамен келесідей болжамдар жасауға болады.

Өсімдіктер үшін тұздардың улылуғы әртүрлі. Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарының тұзға төзімділігі бойынша, топырақтану тәжірибесінде, топырақтағы

13-кесте. Кезендерге байланысты бір метр тереңдіктенгі топырақтағы тұз мөлшерінің өзгеру болжамы.

Нұсқа	бірінші жыл
	көктем	күз
өзен суымен суару	0,260	0,270
Төгінді сумен суару	0,260	0,292

сулардың құрамындағы өсімдікке кері әсер етпейтіндей жеке дара иондардың шекті мғндері келесі көрсеткіштермен сипатталады.(алымында %берілген, бөлімінде 100г топыраққа мг эквивалентпен):

СО_{3 ;} HCO_3; СI _; SO_{4 : (11)}

Зертеу нәтижесі барлық аниондардың мөлшері улылықтың шекті мәнінен аспайтындығын көрсетті (HCO₃, CI, SO₄).

Дақылды сумен қамтамаыз етуде өніді арттырумен қатар топрақа түсетін органикалық қалдықтардыңда мөлшері артады.

Суру турлеріне байланысты жоңшқа өнімділігін гектарға шаққанда орта есеппен 410-464 ц/га құрады.

Зерттеулер нғтижелерін гектарға түрлендірп есептеу, суару жағдайлары бірдіи болғанда төгінді сумен суарылған жоңышқа өнімі бірішші нұсқаға қарағанда, гектарға шаққанда шамамен 60-70ц/га қосымша өнімбертідігі және қосымша өнім алу үшін әрбір центнерге 14,10 м³/ц су қажетекендігі анықталды.

Төгінді суларды қайта пайдалану арқылы мал азық дақылын алудағы негізгі көрсеткіштердің бірі ол дақылдың суды тұтыну коэффициенті. тәжірибе жүргізу кезіндегі анықталғандай жоңышқаның суды тұтыну коэффициенті орташа есеппен 12-ден 15 м³/ц болды. (кесте 15).

Қарастырып отырған аймақта жоңышқа дақылын төгінді сумен суармалаудың тиімді режимі суару алдындағы ылғалдылық төменгі шамасы 70-75%; болғаны тиімді , одан төменгі 60-65% көрсеткіште өнім азайып, ал 80-85% кезінде суармалы су шығыны артып топрақтың тұздану қаупі туындайды .

Сонымен қорыта айтқанда жоғары денгейдегі агротехника кезінде дақыл өнімі жоғары болу үшін тиімді су, жылу және топрақтың қоректілігін қамтамасыз етпей қол жеткізу мүмкүн емес.

Төгінді сумен суарудың жоңышқа өнімінің сапасына әсері. Төгінді және өзен сумен суарылған жоңышқа өнімінң химиялық құрамының талдаулары 16- кестеде келтірілген.

Жоңыщқаның қоректілігі, оған жасалған химиялық талдаулардың көрсеткіштерін анықтамаларда берілген көрсеткіштермен, санитарлы-эпидемиологиялық басқарманың КШМ-не берілген мғндерімен салыстырылып бағаланды.

16-кестесінде келтірілген мәліметтер төгінді сумен суарылған жоңышқа дақылдарының сапасы, өзен суымен суарылған дақыл сапасынан төмен болмағандығын көрсетеді. Сонымен қатар төгінді сумен суарылған жоңышқаның жасыл массасындағы қортылатын протиін мөлшері артып, жалпы азот, кальци, майлығы және клечаткалардың көбегендігін атап өткен жөн. Бұл төгінді сулардың оңтайлы ғсері, себебі клечатка өсімдіктің сұлбасын құрайтын және ауыр қотылатын ең жылжымайтын полисахарит болып табылады.
16-кесте. Жоңышқа жасыл массасының химиялық құрамы (орташа көрсеткіш)

Зерттеу нұсқасы	Дақылдың құрғақ күйдегі масса қарағандағы %								Каротин, мг/кг	100г жем-шөптің қортылатын протоин, г	Азықтық бірлік ц
	құрғақ заттаро	Майлық	Клетчатка	күл (зола)	кальций	Фосфор	САР	азот
I нұсқа өзені сумен суару ЫС сәйкес ЫТД 70-75%	87,2	2,63	12,04	16,5	0,22	0,45	2,33	3,0	13,88	3,04	16,92
II нұсқа төгінді сумен суару ЫС сәйкес ЫТД 70-75%	88,8	2,80	14,6	11,2	0,34	0,39	3,65	3,3	9,96	3,36	19,34
Жоңышқалар үшін КШМ	80-85	4,1	20-31	7-12	2,2	0,3	-	-	-	-	-

Төгінді сумен суарылған 100г жоңышқаның жасыл массасындағы азықтық бірлік өзен суымен суарылған дақылға қарағанда 2г көп, яғни ғр гектардан қосымша 19,34 ц азықтық бірлік алуға мүмкүндік береді.

Төгінді сумен суарылғанда топрақа азот, фосфор және калидан бөлек құрамында ауыр метал мен микроэлементтеру бар балласты заттар беріледі. Жақсы жетілген өсімдіктердің топрақтан көп көлемде микроэлементерді сіңіретіндігі белгел, олардың құрамы сумен қамтамасыздықа, жылу режиміне, дақыл физиологиясына және де көптеген факторларға байланысты. Сондықтан түрлі зерттеулерде өсімдіктердегі микроэлементердің көп немесе оптимумдардың тапшы болу критерияларының диопозоны үлкен ауқымды қамтиды.

Өсімдік жапырақтарының дақтануы, әлсіздігі, тамырының нашар жетілуі, әрдайым ауыр металдар тапшылығын немесе тым көп болуының белгісі. Мұндай көріністер зерттеу алаңдарындағы дақылдарда болған жоқ. Талдау қортындылары төгінді сумен суарылған жоңышқа дақылдарының сапасы ТМД елдерінің талаптарына жауап береді

Зиянды заттардың көп бөлігі тамырларда, бір бөлігі дақылдардың өсіп өну массасында тоқтатылып, ең аз мөлшері тұқымға жететіндігі агрохимия саласынан белгілі. Демек өсімдіктердің өздерінде улы заттарды азыққа жарамсыз бөліктерде ұстау қаблеті жетілген.

Төгінді сумен суарудың экономикалық тиімділігі. Ауылшаруашылығында төгінді суларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтауды кешенді түрде жүргізу қажет: ауылшаруашылық саласында суармалы алқап топырақтарының құнарлығын арттыру арқылы қосымша өнім алу; суармалы алқаптарға берілетін минералды және органикалық тыңайтқыштардың көлемін азайту арқылы қаражат шығынын төмендету; су көздерінің ластауынан туындайтын қаражат щығынын төмендету; су ресурстары тапшы болатын аймақтарда төгінді суларды пайдалану альтернативасы немесе өзен суларының үнемделу мөлшері және тағы басқалар.

Төгінді суларды суаруда пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтауда, олардан келетін зиянды әсерлерінде де ескеру қажет, яғни төгінді сулармен суарлатын жүйелерде (ТССЖ) жұқпалы және де бақада аурулардың пайда болу қаупі. Мұндай қауптерді тудырмау үшін қосымща қаражат шығынын қажет ететін профилактикалық іс шаралар жүргізу қажет. ТССЖ аудандарының үлкеюімен қатар су көздерін қорғаумен оларды бақылуда жұмыс жүргізетін бассейндік инспекциялар мен басқада құзіретті сала мекемелеріне өкіметтен және шаруашылықтардан қосымша қаражат бөлінуі керек.

Төгінді суларды суаруда пайдаланудың экономикалық тиімділігін мал шаруашылығының сүт және ет өнімдері бойынша жүргізіміз, себебі жоңышқа дакылы толығымен мал азықтық дақыл ретінде қарастырылады.

Мал азықтық бірліктің 80% ет алуда пайдаланылса, 20% су өнімдерін алуға жұмсалады.

Жоңышқаның өнімділігі 1- нұсқаға қарағанда 2- нұсқада мал азықтық бірлігі 70ц/га және қорытылатын протеин 2ц/га артты

Мал шаруашылығында сиырдан (ІҚМ) орта есеппен 1кг ет алу үшін 11,3 ал 1л сүт үшін 1,3 мал азықтық бірлік қажет.

Бір гектардан алынатын мал азықтық дақылынан өндірілетін ет және сү өнімі келесі формула бойынша анықталады:
В_ет=(У_м.а.б./К_м.а.б)*0,8 кг/га; (12)
В_сүт=(У_м.а.б / К_м.а.б)*0,2 кг/га; (13)
мұндағы: - В_ет, В_сүт – В_ет 1гектардан алынатын мал азықтық дақылынан өндірілетін ет және сүт өнімі кг; У_м.а.б.- гектардан алынатын мал азық бірлігі, кг; К_м.а.б -1кг ет және 1л сүт өнімін алуға жұмсалатын мал азық бірлігінің үлесті шығыны.

Күтілетін ет және сүт өнімдерін анықтау есептеулері мен олардың бағалары 33- кестеде көрсетілген.

Төгінді сулармен суару кезінде қосымша алынатын ет өнімі 0,99ц/га, ал оның құны 130680тг/га болса сүт 2,1 ц/га оның құны 14700тг/га.

Қорыта айтканда төгінді сулармен суару кезінде әр гектардан қосымша 145380 теңгеге мол өнім алу мүмкіндігі айкындайды.

Қалдық қарыздарды ескере отырып жүргізілген есептеулер нәтижесі өзен суымен суару нұсқасының қалдық қарызы төгінді сумен суару нұсқасына қарағанда әр гектарына 66100теңгеге кем.

17-кесте. Мал өнімінің көлемі және құны

Таза пайданы анықтау кезінде төгінді сумен суару барысында өзен суымен суаруға қарағанда 1 гектардағы 76705тенге қосымша пайда береді.