Әдістемелік нұСҚаулық

БЕКІТЕМІН

_____________М.К. Кудерин

200__ж. «___»_____________

Құрастырушы: аға оқытушы_____________Алдунгарова А.Қ.

Әдістемелік нұсқаулық

пәнді меңгеру бойынша

«Еңбек қорғау» пәні бойынша

050731 – «Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандықтардың студенттеріне арналған

Кафедра отырысында ұсынылған

200__ ж. «__» ___ хаттама №_____.

Кафедра меңгерушісі ___________________ Арынғазин Қ.Ш.

СҚ факультетінің ӘК құпталған

200___ж. «___»______________хаттама №____

ӘК төрағасы ________________________ Козионов В.А.

Дәріс 1 Еңбек қоргаудың құқыктык және үйымдастырушылық мәселелері. Потенциалды қауіп-қатер туралы аксиомасы. Адамның функционал мүмкіншіліктері және оның мекендеу ортасымен сыйысушылығы. Еңбек физиологиясінің негіздері.

Қоғамдық практикалық қызмет талдауы бекітуге дәлел айтfды - - қызмет потенциалды қауіпті.

Қауіп-қатерде тегімен 6 топқа бөлуге болады: табиғи, жасанды, биологиялықтар, техногенные, әлеуметтік, экологиялықтар.

Мына аксиомадан томға шығару ереді, не, қолданылушы қорғау өлшемдерге байқайсыз, қайсысыз қалған тәуекел әрқашан аман сақталады.

Оқиғалардың мүмкін санына уақыттардың бірлігіне жағымсыз зардаптардың тәуекел - көңіл болуы. Тәуекел, қабылдауға болатын тәуекелмен есептеледі қайсыда қорғау шаралар қауіпсіздік қол жеткен деңгейін сүйеуге рұқсат етеді. Әдеттегілерді жылға 1000000 оқиғаға 1 шарттарда адам опат болу қабылдауға болатын тәуекелі құрастырады.[1, б.8-16;3, б.7-9]

Адамның функционалды мүмкіншіліктері және оның қоршаған ортамен ортақтастығы

Эволюция барысында дам ағзасы өмірдің әртүрлі жағдайына бейімделген, бірақ сыртқы ортаның негативті факторларының әсері жалғасуда.

Ағзаның дамуы барысында жүйке жүйесі басым бола бастады, оның қоршаған ртамен бірлестігін қамтамасыз етеді. Ағза бірлестігі және сыртқы ортаны жүйке жүйесі арқылы және гуморалды жолмен іске асырылады.

Жүйке реттеуі жүйке жүйесі арқылы іске асырылады – бас және арқа миларымен жүйке арқылы, адам денесінің барлық ағзалары қандалған. Гуморалды реттеу қан арқылы ағзаның ішкі ортасын құрайтын және басқа да сұйықтармен іске сырылады.

Орталық жүйке жүйесі және жеке ағзаларымен, жасуша ағзаларымен жүйке арқылы байланысады.

Рецептор – бұл арнайланған жүйке жасушасы, белгілі факторларының таңдаулы таңдаулы қабілеттеріне ие болуы (көз фоторецепторлары, құлақ фонорецепторлары, баро және осморецептор тамырлары, терморецеторы, науқастық репцепторлар т.б).

Рефлекс механизмі арқылы жүйке жүйесінің міндеттері іске асырылады. Рефлекс – бұл ішкі және сыртқы ортадан ағзаны кертартпаулыққа тітіркенуі.

Сараптамаушылар – функционалды жүйе, әсер ететін (көзге көрінерлік, есту, иіс сезу, тері, қозғалыс сараптамалары), тітіркендірушілерді сараптамамен қамтамасыз етушілер.

Иммунитет – бұл ағзаның инфекция ауруларын қабылдамауы.
Жүйе үшін « адам - орта » нәтижелі жұмыс жасады және орта сыйысушылық және адамды қажетті қамсыздандыру адам денсаулығына зиянды әкелмеді.

Антропометриялық сыйысушылық болжайды учёт мөлшерлердің адам денелері, сыртқы кеңістік шолу мүмкіншіліктері, жайдың (дене тұрысының) оператордың жұмыс барысында.

Биофизикалық сыйысушылық қоршаған орта сондай жасауын түсінеді, қабылдауға болатын жұмысқа қабілеттілік және адам нормалы физиологиялық күй-жағдайы қамсыздандырады.

Ұсынылатын жігерлер бұл жағынан алғанда энергетикалық сыйысушылық адам үйлесімді мүмкіншіліктерімен машинамен басқару органдарының келісуін алдын ала ескереді, жұмаслатын қуаттылықтар, қозғалыстардың дәлдік жылдамдықтары.

Ақпараттық сыйысушылық. Күрделілерді жүйелерде адам физикалық процестермен басқармайды, құралдардың көрсетулерімен пайдаланады, сигналдар естиді, процес жүруі туралы куәландырушылар. Мына оқиғада хабар қажетті сондай саны, адам қатесіз түсіну және өңдеуге алу, жад және назар асыра тиетпей.

Психологиялық сыйысушылық адам - психикалық ерекшеліктерінің байлаулы. Талу күй-жағдайында адам мекендеу немесе басқа психикалық күй-жағдайларды маман қызмет қауіпсіздігі төмендетеді. Барынша көп жүкті тиеудің 40-60% адам нормалы тиеуі тиісті шамадан асырмау.

Әлеуметтік сыйысушылық нақтылы әлеуметтік топқа адам көңіл болу және нақтылы адамға әлеуметтік топтар еске алынады. Әлеуметтік сыйысушылық адам психологиялық ерекшеліктерімен байлаулы, әлеуметтік - психологиялық сыйысушылық туралы сондықтан жиі сөйлейді, проявляется экстремальды жағдайдың бөлектенгендерді топтарда.

Техникамен техника - эстетикалық сыйысушылық қатынастың адам қанағаттанушылығы қамтамасыз етуінде болады. [1,б.27-47; 2,.б.62-77;3, б.12-44]

Еңбек физиология негіздері

Физиология еңбекті - мынау адам организм функционал күй-жағдай өзгерту оқитын ғылымы ықпалын жасау астында оның еңбекті қызметтің.

Барысында еңбекті қызметке адамға жұмыстардың әртүрлі түрлері орындауға келеді. Шартты еңбек бөліседі физикалық және зерделі. Осы шақ механикаландырумен және өндіріс процестердің автоматтандыруымен осымен орайлас, физикалық күштену еңбекті қызметтің ойнайды всё аз роль және ең жақсы ашушаң қызмет ролі маңызды өседі.

Жұмысты нәтижелілікпен жеткіліктімен уақыттардың берілген бойыда орындау жұмысқа қабілеттілік астында адам потенциалды мүмкіншілігін түсінеді - - және сапаның.

Ұғым ауырлық физикалық еңбекке жатады (барынша көп мөлшер көтерілушілердің жүктер қолмен істелетін, қолдық жүк айналымы мөлшерін алмастырудың артынан және д т..)

Ұғым напряжённость зерделі еңбекке жатады (жұмыс бір қалыптылығы, қызу, ойдың күштенулер және д т..).

Маңыздымен еңбекті дағдылармен еңбекті процес орынды ұйым, жылдам меңгеруге арналған шарттардың жасауы келеді, еңбек тәртіптерінің орынды ұйым және демалыстың. Шешіммен бұларды мақсаттарды эргономика шұғылданады. Эргономика жұмысшы орын ұйымымен кепілдемелер береді, аспап құрастыруына және жабдықтаудың.

Ерекше назар өндіріс және кісі тұратын орналастырулардың микроклимат параметрлеріне бөлуге ереді. Микроклимат термо реттеуге әсерді көрсетеді. Процестердің термо реттеу - жиынтығы, теплопродукцией арасында тепе-теңдік қамтамасыз етуші және теплоотдачей, арқасында қайсыға тұрақты адам дене температурасы қалады.

Мүмкін қыздырып жіберудің жұмысшы қорғаныш мақсаттарында немесе салқындаудың мекендеулер уақыт анықталған (сағаттарда) жұмысшыларды орындарда.

Микроклимат жайлы параметрлерінің қамтамасыз етуі орынды жағу, желдету дұрыс құрылғы, ауа ауа тазарту, қайнарлардың жылуды шығармауы келеді тепла, жарықтандыру.[3,.44-80]

Қазақстан Республикасының еңбек қорғау облысындағы үлттық саясаты. Еңбек қорғау бойынша негізгі заңды актілер және нормативтік қүжаттар. Еңбек корғауды басқару жүйесі. Баскару органдарының негізгі қызметтері мен міндеттері. Еңбек қорғау бойынша мемлекеттік бақылау, ведомстволық және қоғамдық бақылау органдары. Кәсіпорында еңбек корғау жағдайын бақылау және қадағалау қызметін үйымдастыру. Еңбек етудің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету бойынша кәсіпорындардың әкімшілік-техникалық персоналы-ның міндеттері. Еңбек қорғау бойынша шараларды жоспарлау және қаржылаңдыру. Кәсіпорынның әкімшілігі мен кәсіподақ комитеті арасындағы үжымдық келісім.

Еңбек туралы заңды, еңбек қорғау бойынша ережелер мен нүсқауларды бүзғаны үшін жауаптылық. Еңбек етудің қауіпсіз тәсілдеріне үйрету. Келеңсіз оқиғалар мен апаттарды тергеу және есепке алу. Жарақаттанушылық пен кәсіптік аурулар туралы үғымдар. Өндірістік жарақаттанушылық пен кәсіптік ауруларды талдау әдістері. Өндірістік жарақаттанушылық пен кәсіптік ауыру бойынша есеп беру. Еңбек қорғау жағдайын бағалау критерийлері. Еңбек қорғауды насихаттау

2.1 Атмосфера ластануы.

Тепе-теңдік табиғатта пайда болатын адам қызметі өзгертиді. Атмосфера күшті ластануы болады үлкендерді қалаларда

Ластану негізгі қайнарлары өнеркәсіп бұтақтарының қатар атмосфералық ауаны - кәсіпорындары, автокөлік және жылу энергетикасы. Үлеске,22,7%- энергетикте,49,5% келеді атмосфераға РК өнеркәсіпті қайнарларынан зиянды заттардың т көбірек 2 млн. жыл сайынғы түседі түрлі түсті,15,7%- - металлургия энергетиктері. Негізгілер - ластануларды келеді Павлодар және Қарағандыны облыстың. 60-80%, автокөлік үлесіне РК ірі қалаларының көпшілігінде келеді ал Алматы г. -90% барлығы - зиянды заттардан. Ең ластану қауіпті нәтижесімен смоги. келеді

Смогтар екі үлгінің болады:

- қою тұман түтін қоспасымен немесе өндіріс газды кетулерінің;

- улы газдардың фотохимиялық тұман - жамылғысы және жоғары концентрация аэрозольдерінің (тұмансыз) фотохимиялық реакцияларды нәтижесінде көрінуші газдыларды алып тастауларда әрекет астында күн ультракүлгін сәулеленулері.

Тұман көз көрерлікті төмендетеді, метал коррозиясын және салуларды күшейтиді, денсаулыққа жағымсыз әсер етеді және жоғары ауру-сырқаулық себебімен келеді және халық өлім-жітімінің

- күкірт қосуларының физикалық және химиялық айналуларының және атмосферада азот нәтижесінде қышқыл жаңбырлар көрінеді (күкіртті және азоттық қышқылдың). булар және қышқылдардың молекулалары, - құрғақ немесе дымқыл түрінде бұлттардың тамшыларымен немесе аэрозольдердің кішкентай бөлшектерімен жерге түсіп қалады осадка

Биосфераға қышқыл тұнбалардың жанама және түзу әсерін айырып танады. Түзу әсер проявляется өсімдіктердің опат болуында және ағаштардың, халық денсаулығы нашарлауында, дем аурулармен азап шегуші органдарының. Су қышқылдықтары және топырақ өзгерту нәтижесінде қышқыл жаңбырлардың жанама әсері жүзеге асады. Топырақ қышқылдық өзгертуі құнарлылықты төмендейді. Тұщы суаттардың қышқылдық жоғарылауы тұщы су қорларының төмендеуіне ертіп әкеледі.

Құрам және атмосфера күй-жағдайы ғарыш аралық жылу айырбас процестеріне және землёйлерді әсер етеді, аман сақталады ортада +15°. соңғы он жылдықтардың артынан идёт биосфера орта температура артуы.

- парникті күшті әсер. Немен көбірек концентрация газды және атмосферада басқа қоспалардың, анамен жылулық аз үлесі көбірек ғарышқа және анамен жер бетінен кетеді её биосферада кідіреді, климатты жылына бастау деп атай. Мына процесте ең үлкен роль көмірқышқыл газды ойнайды. Көмірқышқыл газ концентрациясы алдыңғы, жерде температураны және климат біз үшін дағдылы сүйейді, 10 жыл 0,03%. әрбір соңғы он жылдықтардың бойысында көмірқышқыл газ саны өседі құрастырды 2%.

2050 жыл орта температура жерде увеличится 1,5-4,5°, не полярлы мұздардың вызовёт еру және таулы мұз айдындарының және 0,5-1,5 метрге дүниежүзілік мұхит - деңгейінің ертіп әкеледі. Климат онан арғы жылына бастауы жіңішке 2 м. дүниежүзілік мұхит деңгейін көтеруін жасай алады

- озондық қабат қиратуы. - ластанулардың техногенных үлесі озондық қабатқа түседі және оның қиратады. Озондық қабат қиратуы қысқа толқынды ультракүлгін сәулелердің жеріне енуге жағдай жасайды, ультракүлгін сәулелену өсімдікке арналған қауіпті, онкологиялық және көз ауруларының саны жоғарылайды.

Негізгі заттармен, озондық қабат қиратушылармен, хлор қосулары келеді және азоттың. Қайнарлармен хлор түсулері және озондық қабатқа азотты келеді: -, зымырандар, жанар тау газдар, технологияның фреондардың қолдануымен, атомдық жарылулар.

Ожидается озондық қабат қиратуы 10%, қайсыларда биосфераға негативтік зардаптарды сезіледі.[1, б.51-63]

2.2 Гидросфаның ластануы.

Судың гигиеналық маңызы зор. ВОЗ-дық мәліметтеріне жүгінсек, жұқпалы аурулардың 80пайызы қанағаттандырмайтын судың сапасынан болады екен.

Қазақстанда жыл сайын елді сапалы сумен қамтамасыз ету жолдары қиындап келеді. Халықтың 16,5 пайызы ашық су құбырларынан алынатын сумен қолданылатындықтарынан, тырысқақ, іш сүзегі, бауырдың қабынуы, ішек ауруларын туғыздыратын ауруларға шалдығулары мүмкін. Оңтүстік қазақстан облысы тырысық ауруынан қауіпті аумақ болып есептеледі. Су құбырларының ластануы канализация жүйесінің тазаланбауы, қоқыстарды көлге ағызуы мен суасты көліктер мен танкерлердің апатынан болуы мүмкін.

Өмірге қауіп төндіретін бір жайт минералды тыңайтылған бас артықшылықшығы қан құрамына еніп, гемоглабинмен біріккеннен, металюглобин сұйықтығы бөлініп шығады. Металоглобин кислородты тасымалдамайтындығынан, адамда аз уақыт ішінде кислородты ашығу басталады.

Судың ластануы оның сапасын ғана емес, оның қорын да кемсітеді, адамзат пен бар тіршілікке зақым тигізіп қана қоймай, биосферадағы бүкіл айналымды бұзады..[1, с. 63-69]

2.3 Литосфераның ластануы

Жер қыртысы бұл – литосфераның үстіңгі қабаты. Жоғары беттегі жер қыртысында өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары өте көп, олардың ыдырауы қарашіріктің пайда болуына әкеп соқтырады. Қарашіріктер өсімдіктердің қоректенетін заттарының басты элементтері бар.

Адамзат іс-әректеттерінің арқасында тікелей немесе жанама жер қыртысына зақым тигізетін факторлар пайда болады:

• 
  құнарлы жерлердің орнында террикондар мен пайдалы қазбалардың қалдықтарының қоқысы мен көлік тораптары, құрылыс алаңдары мен тұрғын үйлер мен ғимараттар орналасты;
  
• 
  тоғайлар мен ормандардың жайылуы жер қыртысының мүжілуіне әкеледі;
  
• 
  жасанды бөгендер егістік жерлердің үлкен көлемін алып жатыр.
  

Сырдария өзенінің суарылатын жер қабаты қорғасын, мыс, кадмий, фтор, бор қосындыларымен ластанған деп есептеледі. Қарағандының айналасындағы жер қабаты – ванадиймен, Өскенменнің айналасы – мыс, мырышпен ластанған. Бұл сұйықтар адам ағзасына келтірілетін зияндары аз емес, олар туа біткен кемтарлық, физикалық және психофизикалық ауытқушылық туғызады.

Өндірістік объектілерді еңбек шарттары бойынша аттестаттау жүргізу ережелері. Аттестаттау мақсаттары мен міндеттері. Аттестацияға дайындық және оны өткізу тәртібі. Жарақат қауіпсіздік объектілері. Еңбек шарттарын жиынтық бағалау. Аттестаттау нәтижелерін ресімдеу тәртібі. Еңбек шарттарын жақсарту бойынша шаралар. Жүмыс істеушілерге зиян келтіргені ушін жұмыс берушінің азаматтык-құкықтық жауаптылығын сактандыру.

Дәріс 3 Өндірістік ортанын метеорологиялық жағдайлары. Табиғи негативтік факторлардың қайнарлары

20 ғасыр орта шеңінде, күннің белсенділігінен бір қатар құбылыстар органикалық жиһанның тәуелді екендігін дәлелдейтін айғақтар жиналды. Осының салдарынан өсімдіктердің өсіп, өнуіне, жануарлардың көбеюі мен балықтардың уылдырық шашуына және адамзаттың жұқпалы ауру тарату мәселесі кеңейе түседі.

Жер бетіндегі тіршілікке күннің радиациясы қатты әсер етеді. Күннің айналуынан белсенді облыстары біресе пайда болып, біресе жоқ болып кетуінен жерортасында магниттік дауылдарды тудырады. Осы кезеңдерге жер бетіндегі магниттік дауылдардың басым көптілігі тәуелді. Ең максималды дауылдардың саны наурыз-сәуір және қыркүцек-қазан айларында байқалады.

Магнит деп уақытында жүрек тамыры және жүйке психикасының аурулары қозады, көліктердің апаты 30 пайызға және эпидемияның өсуі көбейеді.

Магниттік өрістің өзгеріп отыруынан, сымдар жүйесінде қосымша тоқ көзі пайда болады. М-д кезінде артылған тоқтар энергожүйесі мен кабельді линиялардағы көрсеткішті деңгейінен жоғарлағанын көрсетеді.

Ауа райының өзгеруі атмосферадағы қысымның, температураның және ылғалдықтың өзгеруімен қоса жүреді. Климаттың қалыптасуында желдер басты рөл атқарады. Атмосферадағы ауа қабатының біріне-бірі қосыла келген құйынды мінезді жел тудырады. ҚР Казгидромет халықты алдын ала хабарлап отыратын кездері:

Дауыл (жылдамдығы 32 м/с), теңіз дауылы (қатты жел, теңіздегі толқындардың жылдамдығы 20 с/м асса), боран (жылдам, әрі тез, қысқа уақытты желдің қатаюы 20-30 м/с дейін), қатты жел (14 м/с жоғары), құйын (желдің айналу жылдамдығы 100 м/с), қара құйын (қатты құйын диаметрі 1000 м., жылдамдығы 100 м/с-тан жоғары), жаңбырдың ұзақтығы (үзбей, күнсайын), қатты қар бораны (жауын-шашын мөлшері 20 мм.), қатты дауыл (ұзақтығы 12 сағаттан жоғары, желдің жылдамдығы 15 м/с. жоғары), қатты мұзтайғақ (мұздың қабаты 20 мм. жоғары), бұршақ нөсер, найзағай, үсік (0, оң тәулік температурады), ауа температурасының күрт жоғарлауы мен төмендеуі (ауа температурасының 1-2 тәулік ішінде 10 С өзгерсе), тұман (көріністің нашарлауы 100м. 12 сағат ішінде), шаң-құрғақшылық, ыстық жел (ауа температурасы 25 С, ылғалдылық 30% төмен болса).

Метеорологиялык жағдайлардын адам ағзасына әсер етуі. Организмді термиялык реттеу. Химиялық заттардың улылығы. Метеорологиялык жағдайларды және оларды өндірісте қамтамасыз ету бойынша шараларды нормалау. Метеорологиялық жағдайлардың. параметр-лерін анықтау. Өндірістік жайларды желдету мен жылытудың жалпы принциптері

Тұрмыстық ортаның факторлары мен элементтерінің жиынтығы, адамға тұрмыста көп әсер етеді.

Қазіргі заман тұрғын жайы экологиялық деп әлі келе қойған жоқ.: құрылыс құралдарымен қоса, жиһаздардың құрамындағы химиялық және физикалық факторлары ағзаға зиянын келтіреді; пәтердегі ауа алмастыру жүйесі қазіргі талаптарға жауап бермейді, даңғыл тәртібі және микроклиматты бұзады; қоқыстарды тиімді жолдармен жою мәселесі әлі шешілмеді, ғимараттағы ауаның ластану,ауладағымен салыстырғанда 100 есе кем.

Ең көп мөлшерде ауаны ластайтын формалдегид – түссіз газ, ол синтетикалық материалдың құрамына кіреді. Оған қоса синтетикалық материалдар винилхлорид, күкірт сутегі, аммиак, ацетон және басқа қосындыларды түзеді. Осының бәрі көздің, дем алу мүшелерінің, бас ауруы мен жүрек айнуына әкеледі.

Өрт қауіпін және жарылғышты заттармен абай болу керек. Олар: еріткіштер, ацетон, бензин, жәндіктерден қорғайтын улы химикаттар, жуып тазалайтын синтетикалық сұйықтықтар, ауа арқылы бумен таралып, ағзаға енуі мүмкін. Газбен жұмыс істейтін құралдардан газдың кеміп қалуынан, және азық-түліктің күйіп қалуынан сақтану керек. Адамға электр өрісі әсер етеді. Теледидардың алдында көп отырғандықтан сәулелену мөлшерін алуға болады.

ВОЗ-дың мәліметтеріне жүгінсек, зиянды компонеттердің 70% адам ағзасына азық-түлік пен алкогольді сусындар арқылы енеді.

Шылым шегу денсаулыққа зиянды. АҚШ-та жыл сайын темекі шегуден адамзаттың өлімі 500-5000-ға дейін барады деп есептеледі.

Жүмыс орындары жарықтанғандығының еңбек қауіпсіздігіне өсер етуі. Негізгі жарык-техникалык шамалар. Табиғи және жасанды жарыктандыру, жарыктандыру түрлері, нормалау. Жасанды жарықтандыруды есептеу әдістері. Өндірістік жарыктандыруға койылатын негізгі талаптар. Шамдар. Апаттық жарыктандыру. Өндірістік жайларды түрлі-түсті ресімдеу.

Ағзаға әсер ететін факторлар екі топқа бөлінеді, зиянды және қауіпті.

Зиянды – белгілі жағдайларда ауруға әкеп соқтырады. Ал, қауіптілері – белгілі бір жағдайда травмалық зиян келтіреді.

Зиянды және қаіптілер өзара екі топқа бөлінеді. Олар:

• 
  физикалық – барлық қозғалатын, кесілетін, құлайтын, температураның көтерілуі мен төмендеуі, барометриялық қысым; газдану, шудың деңгейі, вибрация, ультродыбыс, инфродыбыс, иондық, электромагниттік сәулелену, ультрофиолет пен ультроқызыл радиация; жарықтың, сәулеліктің пульсациясы, жарықтың жеткіліксіз болуы, жарық кереғарының төмен болуы.
  
• 
  Химиялық – зиянды заттар, технологияда қолданылатын улы заттар, улы химикаттар; емдік дәрілер.
  

Психофизикалық - өндірістік факторлар ойды қатты зорықтыру, еңбектің біркелкілігі, эмоцианалды зорығу.

5.1. Зиянды заттарды жалпылама мінездемесі

Зиянды заттар 2 топқа бөлінеді:

- табиғи;

- антропогендік – қоршаған ортаға адамның іс-әрекеті арқылы енеді.

Улы заттар кез келген сұйықтықты көп мөлшерде етіп түзе алады. Уларға әдеттегі жағдайларда және су мөлшерде түзілетін сұйықтықтар жатады.

Зиянды заттардың көп түрлілігіне қарамастан, олардыңтуғызатын сырқаттардың потологиялық процесстері ұқсас келеді.

Адамның ағзасына әсер ететін зиянды заттар:

- жалпы уландыратын – ағзаны уландыратын немесе жеке жүйелерді зақымдайтындар, сонымен қатар бүйрек пен бауырдың потологиясын өзгертеді (көміртек оксиді, қорғасын т.б.)

- тітіркенгіштік – демалу органдарының көздің, өкпенің, тері бездерінің тітіркенуі (хлор, аммиак, азот, оксид т.б.)

- сезімталдық – аллерген тәрізді қызмет атқарады.

- мутагендер – генетикалық кодтың бұзылуына әкеледі, тұқымқуалаушылықтың мәліметтерін өзгертеді.

- канцкрогендік - жаңадан қалыптасқан зияндыларды тудырады (хром, никель, асбест, хош иісті көміртектер)

Мутагендік, канцерогендік заттар репродукцияның міндетке әсер ететіндер алшақтанған химиялық қосындылармен адам ағзасына әсерін тигізеді.

Ағзаға әсері жылдар немесе 10 жылдардан кейін тигізуі мүмкін. Түрлі әсерлері ұрпаққа да әсерін тигізуі мүмкін.

5.2. Зиянды заттардың ағзаға түсу жолдары

• 
  Дем алғанда өкпе арқылы. Бұл ең қауіпті жолдардың бірі, яғни зиянды заттар жан-жаққа таралатын жасуша ұлпасы арқылы қанға еніп, бүкіл ағзаға таралады.
  
• 
  Асқазанға тамақ пен ссу арқылы кіреді. Улы заттардың ағзаға енуі гигиеналық ережелерді сақтамағандықтан болады, шылым шегу, кір қолмен ас ішу т.б. мысал үшін, қорғасын – жұмсақ металл, оңай жуылады, ас қабылдау мен шылым шеккенде ағзаға енеді.
  

Зақымданбаған тері арқылы. Химиялық заттардың тері арқылы ағзаға таралуы оның суда ергіштігіне байланысты.

5.3. Зиянды заттардың әрекеттері

Биологиялық тұрғыдан басқа, кейбір заттар адамға фиброгендік әсер етеді. Бұл заттар өкпеге жеткен кезде, пневмокониоз ауруын туғызады.

Зиянды заттармен түйісу арқылы ағзаға еніп, уландырады:

• 
  жалпы улану, удың қанға ену арқылы болады;
  
• 
  нақтылы – белгілі бір жерде жасушалардың зақымдалуы;
  

• 
  ушықтырылған күйде – апаттар мен қауіпсіздік ережелерін сақтамағандықтан;
  
• 
  созылмалы – аз мөлшерде пайда болып, бірте-бірте ағзада жиналады;
  
• 
  асқындырылған - ушықтырылған күйде, өте баяу және созылмалы.
  

• 
  сезімталдық – сұйықтықпен араласқанда үлкен әсерін тигізеді де, аллергиялық реакция жүреді;
  
• 
  үйреншіктік – зиянды заттың ағзаға қайта енгендігінен әсері әлсіз болады.
  

Біріншіден - удың химиялық құрылымы өзгеріп, ағзада бар, химиялық элементтерімен байланысқа түскенде құрылымы өзгереді.

Екіншіден – сақтауға беру, бұл уақытша қандағы удың айналымын тоқтату.

Үшіншіден –уларды ағзадан шығару. Уларды шығару әдетте демалу мүшелері, ас қорыту мшелері, бауыр, тері, темір арқылы іске асырылады.

Улы заттар ағзаға тигізетін зияндарын 4 топқа бөлуге болады:

1. 
   өте қауіпті;
   
2. 
   қауіпті;
   
3. 
   аса қауіпті емес;
   
4. 
   қауіптілігі өте аз;
   

Осы топқа хлор, аммиак, күкіртті ангедрид, күкірт көміртегі, көміртегі окисі, синильді қышқыл, сынап т.б. жатады. Бұлар апат кезінде атмосфераға жайылып, адамдардың өліміне себеп болады.

Осы топтағы зиянды заттарды өндіріп шығаратындар:

Химикалық салалар, мұнай өндіруші, қағаз өндірісі, ас өндіруші сала, су құбырлары болып келеді.

Қазақстан Республикасы бойынша 400 астам нысан қатты әсер ететін улы заттар, бар соның ішіндегісі Алматыдағысы 14.

Қатты әсер беретін улы заттар улы заттардың уыттығынкөрсететін көрсеткштер:

• 
  алғашқы концентрация – миниралды концентрация жеңіліссіз белгілі бір уақыт қана дөс бермей тұра алады,
  
• 
  тасымалдаушылықтың шегі – миниралды концентрациядағы қатты әсер беретін улы заттар демалу орталығының тоқтауына байланысты адам тез арада өліп кетуі мүмкін. Мысалы: хлор үшін тез арадағы өлім концентрациясы 5-10 мг\л. Болса ол аммиак 50-500 мг\л болса, жеткілікті.
  

Осы шақ химиялық қару үлкен қорларымен, нақты бар болу аймақтық және әлеуметтік даулармен осымен орайлас, сонымен қатар террорлық актілер сол себепті, жұғу химиялық ошақтарының көріну ықтималдық және халық улаулары маңызды өсті.

Мінез-құлықпен жауынгерлік улаушы зат әрекеттері бөліседі: ашушаң - сал болушылықтар (зарин, зоман, - газдар); кожно - - (иприт); буындырушылар (фосген, дифосген); общеядовитые (нілдегіш қышқыл, хлорциан); психохимические (би - зед); тітіркенгендер (, адамсит, хлорпикрин)..[1, б.103-106].

5.7 шара СДЯВтың қорғанышымен

Құтқаруға арналған өмірлер - улаушы заттармен антидоттар қажетті қолдану (уға қарсы дәрінің). антидоттардың нәтижелілігі проявляется тек қана бастапқыларды улау сатыларында (5 мина.).

Антидоды СДЯВ қабілетті зиянсыз ету, тигізгендер адам организмына. - антидоды байланыстырады, зиянсыз қосу организмында құрастыра, басқалар бәсекелеседі ферменттерге әрекетпен, қабылдағыштар, адам физиологиялық жүйелері. Олар ішке енеді путём инголяцияның, таблеткалардың немесе инъекция түрінде улаудан кейін алдын ала немесе лезде.

Үшін жоғарылауда зиянды заттардың әрекетіне организм тұрақтылықтары дәрілік дәрілерді қолданылады, қорғаушылармен аталатындар.

Егер адам улаушы заттардың әрекет аймағына күтпеген тигізсе, ешқандай қорғау құралдар өзімелер жанында болмай, онда орамалмен, суланған сумен, мұсатырлы спиртпен, содалы ерітіндімен, несеппен мұрын және ауыз қажетті жабу және ауа қозғалысына перпендикуляр бағытта аймақты жылдам тастау.

Шұғылдарды оқиғаларда бөлектеуші противогаздарды қолданады. Олар онда жұмыс істеуге рұқсат етеді, қайда оттек толық жоқ болады және су астында тіпті тереңдікте көмірқышқыл газ жұтуы жанында 7 м. жұмыс принцибы химиялық заттардан оттек бөлісінде негізі салынған және ылғалдың, - адаммен. Орындалатын жұмыстың тәуелділікте бөлектеуші противогазда жұмыс уақыты созыла алады 45 мин. 3 сағат.[1, б.93-100].

Олардың адам ағзасына зиянды әсер етуі. Шудың, дірілдің сипаттама-лары. Олардын денгейлерін нормалау және бакылау. Оларды зиянды әсерден корғау шаралары.

Діріл мен шуды өлшеуге арналған аспаптар. Жеке қорғау күралдары.