Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқауларды; әдістемелік ұсыныстарды

1 Көне заманда өмір сүрген Рим оқымыстыларының бізге жеткен жазба еңбектерінде не айтылған?

2 Декандоль мынадай пікірін көрсет?

3 Ауыспалы егістің нобайларын анықтау?

1 Жаңабаев Қ.Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 87 б.

2 Мұқашева Ж.Н. Жалпы жер тану:Оқу құралы.-Алматы:Ғаза• ун-тi, 2002- 55 б.

3 Ә.Ә.Әуезов, Т.А.Атақүлов, Н.Ш.Сүлейменова, Қ.Ш.Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 66 б.

Алғы дақыл деп өткен жылы танапта болған ауылшаруашылық дақылын немесе парды айтамыз. Себілген дақыл түріне байланысты, топырақтың құнарлылығы азды-көпті згеріп отырады. Осы себепті дақылдардың өнімінің мөлшері мен сапасына алғы дақыл күшті әсер етеді.

Тза пар қара және ерте пар болып екіге бөлінеді. Праға қалдырған танапты күзден бастап жыртып, өңдей бастасақ, оңдай пар қара пар деп аталады.

Парға қалдырылған жер көктемнен бастап өңделе бастаса, ондай парды ерте пар деп атайды. Оған көбіне жаздық бидай егіледі.

Отамалы дақылдар. Отамалы дақылдар (қант қызылшасы, жүгері, картоп, көкөніс, мақта және басқалар) егілген танаптарда жаз бойы арам шөптермен күрес жүргізіледі. Оларға көбіне тыңайтқыштар беріледі. Сол себептен отамалы дақылдар астық тәріздес өсімдіктер үшін жақсы алғы дақыл болып есептеледі.

Көп жылдық шөптер. Көп жылдық шөптер топрақтағы органикалық заттарды көбейтеді, топырақтың физикалық қасиетін жақсартады. Көп жылдық шөптер барлық дақылдарға дерлік жақсы, өте жақсы алғы дақыл болып саналады. Жоңышқа топырақты органикалық заттармен, азотпен байытады, арам шөптер мен ауру тудыратын микроптардың санын азайтады.

Дәнді мақсаты дақылдар. Мсасқты дақылдар түріне қарай алғы дақыл ретінде әртүрлі бағаланады. Күздік бидай жаздық бидай мен арпа үшін, көптеген отамалы дақылдар үшін жақсы алғы дақыл болып есептеледі. Бұлардың ішіндегі нашары-тары. Тары бастапқы кезде өте жай өседі де, өсіп дамуы жайында арам шөптерден кейін қалып қояды. Тарыдан кейін танаптарда арам шөптер көп болады.

Жаздық дақылдардың онша айтарылқтай алғы дақыл болып есептелмейтін тағы бір себебі бар. Олар топрақтағы жеңіл сіңірілетін қоректік заттарды едәуір мөлшерде пайдаланады.

1 Алғы дақыл дегеніміз не?

2 Таза пар нені айтамыз?

3 Алғы егістерге қысқаша сипаттаманы анықтау?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005-567 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 102 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 72 б.

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Жаздық бидай 2. Бидай

3. Жаздық бидай 3. Бидай

4. Сұлы 4. Сүрлемдік жүгері

5. Жаздық бидай 5. Бидай

6. Арпа 6. Арап

Егістік дәнді-парлы 5 танапты Егістік дәнді-парлы

ауыспалы егіс 4 танапты ауыспалы егіс

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Бидай 2. Бидай

3. Бидай 3. Бидай

4. Бидай 4. Арпа

5. Арпа

1 Орманды-далалық аймақ, қысқаша сипаттамасы, оған ауыспалы егістер нобайларын құрастыруын анықтау?

2 Орман дала аймағы не жатады?

3 Ал егістік дәнді-парлы неше танаптан тұрады?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 377 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 236 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 507 б.

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Бидай 2. Бидай

3. Бидай 3. Бидай

4. Арпа 4. Сұлы

Арнаулы топырақ қорғайтын 10 жылда ротациядан

өтетін 5 танапты ауыспалы егіс
1 танап 3 жастағы көп жылдық шөп + пар

2 танап 4 жастағы көп жылдық шөп + жаздық бидай

3 танап 5 жастағы көп жылдық шөп + жаздық бидай

4 танап жаздық бидай + 1 жастағы көп жылдық шөп

5 танап жаздық бидай + 2 жастағы көп жылдық шөп.

Бұл ауыспалы егіс топырағы жеңіл, құмдауыт болып келген жерленген қолданылады. Бидай, көп жылдық шөп, пар бұл ауыспалы егісте 50 не 100метр болатын жолақтарда орналасады.

Қазақстанның орталығында және батысында орналасқан облыстарда қолдануға болатны ауыспалы егістер.
Егістікті дәнді-парлы Егістікті дәнді-парлы

4 танапты 5танапты

1. Таза пар 1.Таза пар

2. Жаздық бидай 2. Жаздық бидай

3. Жаздық бидай 3. Жаздық бидай

4. Жаздық бидай 4. Арпа

5. Жаздық бидай

1. Таза пар 1.Таза пар

2. Жаздық бидай 2. Күздік бидай, не қара бидай

3. Арпа 3. Тары

4. Арпа

Кейбір тары өсіруге маманданған шаруашылықтар үшін
Егістікті дәнді-парлы 3 танапты

1. Таза пар

2. Тары

3. Арпа
Қазақстанының шығысында орналасқан шаруашылықтар қолдануға болатын ауыспалы егістер.

1. Екпе пар (бұршақ) 1. Екпе пар (бұршақ)

2. Жаздық бидай 2. Күздік бидай

3. Жаздық бидай 3. Жаздық бидай

4. Жүгері 4. Отамалы дақыл

5. Жаздық бидай 5. Жаздық бидай

6. Арпа 6. Арпа (сұлы)

7. Күнбағыс

8. Жаздық бидай

9. Арпа

1. Таза пар (екпе пар)

2. Күздік бидай

3. Күздік бидай

4. Арпа

5. Көп жылдық шөп (шықпа танап)

1. Таза пар (екпе пар)

2. Күздік бидай

3. Арпа

5. Күздік бидай

1. Таза пар (екпе пар) 1. Таза пар (екпе пар)

2. Күздік бидай 2. Күздік бидай

3. Күздік бидай 3. Күздік бидай

4. Арпа 4. Арпа

5. Көп жылдық шөп (шықпа танап)

1. Таза пар (екпе пар)

2. Күздік бидай

3. Күздік бидай

1 Шөлейт аймағы, қысқаша сипаттамасы, оған ауыспалы егістер нобайларын құрастыруын анықтау?

2 Шөлейт аймағы не жатады?

3 Құрғақ (ылғалы жеткіліксіз тәлімі) жерлерде

қолданылатын ауыспалы егістеріне не қолдануға болады?

Әдебиеттер

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005-307 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 63 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 405 б.

Суармалы жерлерде қызылша,мақта, күріш, астық және темекі ауыспалы егістері қолданылады.

Бұл ауыспалы егістердің ерекшелігі – барлығында дерлік міндетті түрде жоңышқа егіліп, үш жылдай ұсталады. Жоңышқа арқылы танаптардың құпарлылығы көтеріледі, арам шөптер құртылады. Келесі егілетін дақылдардың ауру-сырқаумен күресі жеңілдейді. Жоңышқа 2-3 жыл бойы өте сіңімді, протеин мол, барлық мал сүйсіне жейтін пішен береді.

Қызылша ауыспалы егістері. Танаптарда қызылшаны ауруға шалдықтыратын індеттер, зиянкестер аз болса, 7,8 пе 9 танапты ауыспалы егістер қолданылады.

1. Арпа+жоңышқа 1. Арпа+жоңышқа

2. Жоңышқа 2 жаста 2. Жоңышқа 2 жаст

3. Жоңышқа 3 жаста 3. Жоңышқа 3 жаста

4. Қант қызылшасы 4. Күздік бидай

5. Қант қызылшасы 5. Қант қызылшасы

6. Күздік бидай 6. Қант қызылшасы

7. Қант қызылшасы 7. Жүгері

8. Қант қызылша
Егерде танаптарға қызылша көбірек егіліп, дақылдың ауруға шалдығуы жиіліп кетсе, онда бұл араға арнайы топырақ сауықтырушы ауыспалы егістер қолданылады. (Бұл ауыспалы егістерді қазақтың ғылыми-зерттеу егіншілік институтының ғалымдары ұсынған).
Егістікті дәнді-отамалы 3 танапты

1. Сұлы+жер тегістеу 40 тонна га көң

2. Қант қызылшасы+күздік қара бидай

3. Күздік қара бидай+сүрлемдік жүгері

1. Қара бидай+сүрлемдік жүгері

2. Сұлы+жер тегістеу 40 тонна га көң

3. Қант қызылшасы+күздік бидай

4. Күздік бидай+бұршақ (сұлы қосындысы сидереатқа жыртылады)+қара бидай.
Күріш ауыспалы егістері. Бұл ауыспалы егістің ерекшелігі мұның құрамында күріш, көпжылдық шөп, сидератқа арналған дақылдар болуы керек.
Арнаулы, дәнді-шөпті 7 танапты

1. Жоңышқа 1 жаста

2. Жоңышқа 2 жаста

3. Күріш

4. Күріш

5. Сидераттық дақыл

6. Күріш

7. Күріш

1. Арпа+жоңышқа

2. Жоңышқа

3. Жоңышқа

4. Күздік бидай

5. Темекі

6. Темекі

7. Күздік бидай

8. Темекі не жүгері

Астық ауыспалы егістері. Суармалы жерде астықтың өнімі тәлімі жермен салыстырғанда бірнеше есе көп болады. Сондықтан кейбір жағдайда тек қана астық алу үшін ғана ауыспалы егіс қолданылады. Бұл жағдайда көбіне суармалы жерлерде көп өнім беретін күздік бидай мен жүгері егіледі. Мұндай жағдайда жоңышқа топырақтың құнарлылығын көтеріп қана қоймайды, астықтың сапасын, өнімін жақсартады.

1 Ауыспалы егістер дегеніміз не, олар қалай жіктеледі?

2 Не себепті дақылдар орындарын ауыстырып тұруы керек?

3 Алғы дақылдары дегеніміз не, олардың топырақ құнарлылығына әсері қандай?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 37 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 27 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005-227 б.

Топырақты, ылғалды сақтау арналған орман алқаптары жаз бойы танаптарды ыстық аңызақтан, құрғақшылықтан, шаңды дауылдан қорғап тұрады. Бұл орман жолақтары желдің өктеп соғатын бағытына көлденең егіліп, желдің екпінін баяулатады, қыста танаптардан қарды ұшырып, алып кетпеуін қамтамасыз етеді.

Ғалымдардың есебіне қарағанда орман орман алқабын отырғызуға кеткен қаржы 7 жылдың ішінде ақталады екен, содан кейін топырақ, ылғал қорғайтын орманның әр гектары шаруашылыққа жылына 450 сом табыс келтіріп тұрады.

Орман жолақтарын тіккендегі мақсат, оны жел өтпейтіндей етіп сығылтып тастауда емес, керсінше бұл жолақтар селдірлеу болып, азды-көпті желді өткізіп тұруы керек.

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Жаздық бидай 2. Бидай

3. Жаздық бидай 3. Бидай

4. Сұлы 4. Сүрлемдік жүгері

5. Жаздық бидай 5. Бидай

6. Арпа 6. Арап
Егістік дәнді-парлы 5 танапты Егістік дәнді-парлы

ауыспалы егіс 4 танапты ауыспалы егіс

1. Таза пар 1. Таза пар

2. Бидай 2. Бидай

3. Бидай 3. Бидай

4. Бидай 4. Арпа

5. Арпа

1 Орманды-далалық аймақтағы ауыспалы егістерге топырақ өңдеу жүйесін жасауын анықтауға болады?

2 Орман дала аймағы егістік дәнді-парлында қанша танаптар жатады?

3 Егістік дәнді-парлы 6 танаптыны атап көрсет?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 227 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 317 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 401 б.

Табиғи не қолдан жасалған көлдердің, тоспалардың айналасына да орман алқаптарын отырғызу керек екені айтылған болатын. Ондай орман алқабынсыз жел ұшырған құм мен топырақ көлдерді көміп тастайды да, ол су қоймалары тайыздалып, көл жағаларын шайылып, құлаудан қорғайды.

Су қоймаларын қорғау үшін терек, тал, мен, қайың, қарағаш, акация ағаштары отырғызылады, бұл ағаштар түр-түрімен қатарлап тігіледі. Егер су қоймасы мал суаты ретінде пайдаланатын болса, онда алқаптың әр тұсынан мал кіріп шығатындай етіп 15-20м ашық жер қалдырылады.

Суармалы жерлерде қызылша,мақта, күріш, астық және темекі ауыспалы егістері қолданылады.

Суармалы жерде астықтың өнімі тәлімі жермен салыстырғанда бірнеше есе көп болады. Сондықтан кейбір жағдайда тек қана астық алу үшін ғана ауыспалы егіс қолданылады. Бұл жағдайда көбіне суармалы жерлерде көп өнім беретін күздік бидай мен жүгері егіледі. Мұндай жағдайда жоңышқа топырақтың құнарлылығын көтеріп қана қоймайды, астықтың сапасын, өнімін жақсартады.
Арнаулы, дәнді-шөпті 7 танапты

1. Жоңышқа 1 жаста

2. Жоңышқа 2 жаста

3. Күріш

4. Күріш

5. Сидераттық дақыл

6. Күріш

7. Күріш

1. Сұлы+жер тегістеу 40 тонна га көң

2. Қант қызылшасы+күздік қара бидай

3. Күздік қара бидай+сүрлемдік жүгері

1. Қара бидай+сүрлемдік жүгері

2. Сұлы+жер тегістеу 40 тонна га көң

3. Қант қызылшасы+күздік бидай

4. Күздік бидай+бұршақ (сұлы қосындысы сидереатқа жыртылады)+қара бидай.
Бақылау сұрақтары

1 Суармалы егіншілік аймағы, қысқаша сипаттамасы, оған ауыспалы егістер нобайларын анықтауға болады?

2 Суармалы жерлерде қандай егістерді қолдануға болады?

3 Су қоймаларын қорғау үшін не отырғызылады?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 27 б.