Тақырыбы 2.2 Топырақ режімдері және оларды егіншілікте реттеу жолдары

Тақырыбы 2.2 Топырақ режімдері және оларды егіншілікте реттеу жолдары

Өсімдіктер мен микроорганизмдердің тіршілігі топырақтың технологиялық қасиеттеріне, меншікті кедергісіне, өңдеу мерзімі мен тәсілдеріне, танаптағы ылғал қорына байланысты. Топырақтың ылғал көздеріне негізінен атмосфералық жауын-шашын жатады. Ол қатты (қар, бұршақ, қырау) және сұйық түрінде (жаңбыр) түседі.

Қазақстанда жауын-шашын шамалы жауады. Көлденең ендік бойынша оның жылдық мөлшері 100мм-ден (шөлейт және шөлді аймақтар) 360-400 мм-ге (орманды-далалы аймақ) дейін ауытқиды. Таулы және тау бөктері аймақтарында жауын-шашын мөлшері біршама көбірек, яғни 450-600 мм-ге дейін жетеді. Өсімдіктер үшін жауын-шашынның мөлшері ғана емес, сонымен қатар жауу мезгілі мен сипатының маңызы бар. Мысалы, вегетация кезінде және ақжауын түрінде түскен жауын-шашын өсімдіктер үшін пайдалы.

Топырақтағы ылғал қорының келесі көзі – жер бетінен 3 метр тереңдіктен жоғары жатқан ыза (жерасты) сулары.

Атмосфера қабатында түзілетін бу тәріздес ылғал өсімдікке тікелей су көзі болмағанмен жанама әсер етеді.

Республикның суармалы оңтүстік және оңтүстік–шығыс аймақтарындағы қолдан суару топырақтағы ылғал көзінің келесі түрі болып табылады. Танаптағы ылғал қорын молайтуда ол тиімді агротехникалық шара болып саналады.

Топырақ ылғалдылығы жауын-шашын мөлшеріне, ауаның температурасына, өсімдіктердің ылғалды пайдалану дәрежесіне байланысты өзгеріп тұрады. Топырақтағы ылғал әр түрлі формада болады. Олардың бастылары: гравитациялық су, капиллярлық су, гигроскопиялық су, қабыршақты су, бу тәріздес су.

Гравитациялық су дегеніміз топырақ агрегаттарының аралықтарындағы ірі қуыстылықтар арқылы өз салмағымен жоғарыдан төмен қарай жүретін су. Ол бос суға жатады, сондықтан өсімдіктер оңай сіңіреді. Бұл судың негізгі көздері атмосфералық жауын-шашын және қолдан беретін су. Егер топырақта шамадан тыс көп су болса, ол барлық капиллярлық емес қуыстылықтарды толтырып, ондағы ауаны атмосфераға ығыстырып шығарады, сөйтіп топырақтың ауа режімін нашарлатып, өсімдіктердің өсуіне кері әсер етеді. Гранулометриялық құрамы жеңіл құм және құмдауыт топырақтарда гравитациялық су ұзақ ұсталмай тез төменгі қабатқа өтіп кетеді.

Капиллярлық (түтіктік) су топырақтың капиллярлық қуыстылықтарында орналасады. Олар топырақтың ылғалды қабатынан құрғақ қабатына, яғни әр бағытта менискілік күштің әсерінен қозғалатын ылғал. Бұл ылғал әрқашан жылжымалы күйде болады, сондықтан өсімдіктер оңай сіңіре алады.

Гигроскопиялық су – ауаның ең жоғарғы ылғалдылығында топырақ молекула түрінде сіңірген және оның бөлшектерінің бетінде үлкен күшпен берік ұсталып тұратын ылғал. Оны өсімдік пайдалана алмайды, себебі ол топырақ бөлшектерінің арасында диффузиялық жолмен тек ғана бу түрінде қозғалады және оны топырақтан ажырату үшін 105⁰С температурада 6 сағат бойы кептіру керек. Топырақтың гигроскопиялық ылғалдылығы тұрақсыз. Егер ауаның ылғалдылығы 100 пайыз болса, онда топырақ бөлшектерінің бүкіл бетін гигроскопиялық ылғал жабады. Мұндай жағдайды топырақтың толық, немесе максималды гигроскопиялылығы деп атайды.

Топырақтың гигроскопиялығы оның гранулометриялық құрамына, органикалық заттардың мөлшеріне, тұздардың құрамына байланысты, сондықтан ол әр түрлі топырақ типтерінде бірдей болмайды. Мысалы, гранулометриялық құрамы жеңіл құмдарда 0,5 пайыз, құмдақ топырақтарда –3-4 пайыз, ал гранулометриялық құрамы ауыр балшықты және саз- балшықты топырақтарда 6-8 пайызға дейін жетеді. Максималды гигроскопиялық топырақтағы өсімдік пайдалана алмайтын судың өлі қорын анықтау үшін қажет. Ол пайызбен, т/га немесе м³ /га есептеледі. Жарғақты су топырақтың қатты бөлшектерінің сыртында 6-18 мың атмосфераның молекулалық тартым күшімен ұсталатын су. Ол топырақтың ылғалды жерінен құрғақ жеріне қарай қозғалады. Судың бұл түрін өсімдік пайдалана алмайды.

Ең төменгі немесе табиғи сусиымдылық дегеніміз табиғи жағдайда топырақтан гравитациялық су ағып кеткеннен кейінгі қалған ылғалдың мөлшері.

Капиллярлық сусиымдылық топырақ түтіктерінде ұсталатын ылғалдың ең көп мөлшері

Толық сусиымдылық деп топырақтың барлық қуысталықтарындағы ылғалдың ең көп мөлшерін айтамыз. Ол қар ерігеннен кейін, немесе суарғаннан соң пайда болады. Топырақтың сусиымдылығы оның гранулометриялық құрамына, құрылымына және басқа қасиетеріне байланысты.

Топырақтың ылғалдық режимін реттеу үшін үш бағытта агротехникалық шаралар жүргізілуі қажет.

Бірінші, танаптарда су қорын жинауға бағытталған шаралар. Оған қар тоқтату, көктемдегі қар суын танаптарда ұстап қалу, танаптарды парға қалдыру, оларға биік өсімдіктерден ықтырма себу, танаптардың жиегіне ағаш алқабын отырғызу, қолдан және көлтабан суару жатады.

Екінші, жиналған су қорын танаптарда сақтауға бағытталған шаралар. Бұл топқа ылғал жабу, яғни ерте көктемде топырақты тырмалау жатады. Ғылыми-зертеулер мен өндірістік тәжірибенің деректеріне қарағанда тырмаланбаған танаптарда көктемнің әрбір тәулігінде бір гектар жерден 50-100 м³ су буланып ұшып кетеді екен.

Егін сепкенге дейін арамшөптерді жою керек. Өйткені олар өздерінің өніп-өсуі үшін жиналаған су қорының біраз мөлшерін және жауын-шашынның 20 пайызын пайдаланады.

Үшінші бағыт жиналған және сақталған су қорын егіншілікте тиімді пайдалануға бағытталған шаралар. Оған егінді дер кезінде және қысқа мерзімде себу жатады. Өйткені, жоғарыда көрсетілгендей әр бір кешіккен күн топырақтағы ылғалдың буланып ұшып кетуіне әкеліп соғады.

Топырақтағы газ алмасу дәрежесіне оның ауа қасиеттерінің әсері бар. Оған ауа сиымдылығы мен ауа өткізгіштігі жатады.

Ауа сиымдылық дегеніміз топырақтың өз бойына белгілі бір мөлшерде ауаны сіңіріп ұстап тұру қабілеті. Ауа сиымдылығы белгілі бір уақыт ішінде (секунд, минут, тағы басқа) 1см² көлемдегі топырақтың 1 см тереңдігіне өтетін миллиметр есебімен алынған ауа мөлшері.

Қазақстанның барлық топырақ-климат аймақтарында ауа режимін әр түрлі агротехникалық шаралар жүргізу арқылы реттеуге болады. Оған топыраққа органикалық тыңайтқыш беру, әсіресе көң төгу жатады. Бұл топырақтың құрылымын жақсартып, ондағы ауа мен ылғалдың арақатынасын өзгертеді, аграциясын жақсартады.

Топырақты әртүрлі тереңдікте негізгі, егін себер алдында және егін сепкеннен кейін өңдеу. Осының арқасында топырақ қопсып, оның құрылымы мен құрылысы жақсартып, ауаның топыраққа сіңуі жеңілденеді. Қуаңшыл аймақтарда топырақтарды каток арқылы тығыздау керек, өйткені соққан желдің әсерінен ондағы аз ылғалдың өзі ұшып кетеді. Шамадан тыс ылғалданған жерлердегі артық суды жою шаралары топырақтың ауа режімін жақсартады.

Сор және сортаңталған жерлерде топырақтың ауа режімін жақсарту үшін оны гипстау керек. Топырақтың ауа режімін реттеудегі ең тиімді агротехникалық шара – қысқа айналымды отамалы-парлы, асытықты-парлы ауыспалы егістерді енгізу және игеру.

Топырақтың жылу режімін реттеу үшін оның жылулық қасиеттерін білу керек. Оларға топырақтың күн сәулесін сіңіру және оны кеңістікте тарату, жылу сиымдылығы, жылу өткізгіштігі, температура өткізгіштігі жатады. Топырақтың температурасы күн энергиясын сіңіру және оның кеңістікке тарауының айырмашылығына байланысты. Өйткені, жерге түскен күн сәулесінің бір бөлігі топыраққа сіңіп, оны қыздырады да, ал қалған бөлігі әуе кеңістігіне таралып кетеді. Оны альбедо деп атайды.

Топырақтың жылу режимін аймақтың климат ерекшеліктеріне қарай әр түрлі реттейді. Мысалы, республиканың солтүстік жақтарында жылу жетіспегеннен зардап шексе, ал оңтүстікте оның көптігінен зиян келеді.

Жылу режимін реттеу үшін топыраққа жеткілікті мөлшерде органикалық заттарды (көң) төгу керек. Ол топырақтың ылғалдық және жылу сиымдылықтарын арттырады. Бұл шара ыстық жақта топырақ температурасының төмендеуіне, ал суық аймақта жоғарылауына әсер етеді.

Қыстыгүні танаптарда қар тоқтату тек ылғал мөлшерін ғана көбейтіп қоймай, сонымен қатар жердің терең тоңданбауына, көктемде тез жібіуіне, сөйтіп микроорбиологиялық процестің ерте басталуына әсер етеді.

Жазғытұрым өсімдіктерді үсіктен сақтау үшін жылу сүйгіш өсімдіктерді кеш себу, жүзім-жеміс ағаштарына, көкөністерге түтін салу, ағаштардың қатты қызып кетпеуі үшін олардың діңгектерін әктеу қажет.

Өсімдіктердің санын өзгерту арқылы олардың жылу режимін реттеуге болады.