Әжинияз атындағы Нӛкис мәмлекетлик педагогикалық институты
ИҚТИСОДИЙ ЖАРАЁННИНГ МАТЕМАТИК МОДЕЛИ ВА УНИ
жүктеу/скачать 4.15 Mb. Pdf көрінісі
|
| ИҚТИСОДИЙ ЖАРАЁННИНГ МАТЕМАТИК МОДЕЛИ ВА УНИ
КОМПЬЮТЕРДА ЕЧИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Ш.Э. Эсанов ТермДУ Амалий математика ва информатика кафедраси Иқтисодий жараѐнларни илмий-амалий жиҳатдан тадқиқ қилишда, асосан математик моделлардан фойдаланилади, чунки иқтисодий масалаларни ҳал этишда ушбу иқтисодий масалаларга тааллуқли ахборотлар тури танланади, тўпланади ва шундан сўнг иқтисодий таҳлил қилиш учун математик моделлар тузилади. Ушбу тузилган моделлар компьютерда ечилиб, топилган ечимлар иқтисодий жараѐнларни ривожлантириш учун қўлланилади. Иқтисодий жараѐнларни моделлаштиришда чизиқли ва чизиқсиз моделлардан фойдаланилади. Аммо кўпгина иқтисодий моделларда мақсад функция ва чекланиш шартлари чизиқли функциялардан иборат бўладиган ҳоллар учрайди. Бундай моделларга мисол сифатида фирма ѐки корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш масаласини келтиришимиз мумкин. Чизиқли дастурлаш масаласи умумий ҳолда қуйидагича қўйилади: (1) (2) (3), бу ерда θ (=, ≤ , ѐки ≥ ) муносабат белгиларидан ихтиѐрий бири бўлиши мумкин, –маҳсулотларнинг номаълум ҳажмлари, – i-турдаги хомашѐнинг заҳираси, – j-турдаги маҳсулотнинг бир бирлигидан олинадиган даромадни ифодалайди [Ш.Мўминов, 1]. Иқтисодий жараѐннинг ушбу чизиқли моделини номаълумлар сони 2 та бўлганда ѐки чекланишлар тенгламалари сони (m) билан номаълумлар сони (n) орасидаги фарқ n-m=2 га тенг бўлган ҳоллардагина уни анъанавий усулда ечиш мумкин, лекин бу ҳам мутахассисдан жуда кўп вақтни талаб этади. Умумий ҳолда ушбу масалани Симплекс жадваллари усулида ечилади, аммо номаълумлар сони кўпайиши билан ва чекланишлар системасидаги тенглама ва тенгсизликларнинг турига қараб, Симплекс жадваллари сони n×m га, жадвалдаги ҳисоб китоблар эса (m×n)! га яқинлашиб кетади. Бу эса чизиқли дастурлаш масаласини анъанавий усулда ечиш имконияти йўқлигини билдиради. Замонавий компьютер технологияларининг ривожланиши эса, бу каби масалаларни ечиш имкониятларини яратди. Иқтисодий жараѐннинг чизиқли моделни компьютерда ечиш учун MS Excel дастуридан фойдаланиш мумкин. Ушбу жараѐн қандай амалга оширилишини қуйидаги мисолда кўриб чиқамиз: номаълумлар сони n=4 га ва чекланиш тенгламалари ѐки тенгсизликлари сони m=3 га тенг бўлган математик модел берилган бўлсин. Ушбу моделни MS Excel да амалга оши- риш қуйидаги кетма-кетликда амалга оширилади: Даставвал A1:A5 ячейка- лар диапазонига , , ва ларнинг бошланғич қийматларини, яъни – 0 ни, B1:B6 ячейкалар диапазонига эса чекланиш тенгламалари ѐки 135 тенгсизликлари ва мақсад функциянинг коэффициенларини, C1:C7 ячейкалар диапазонига муносабат белгиларини ва D1:D7 катаклар диапазонига эса хомашѐ заҳиралари ва мақсад функциясининг математик ифодасини киритамиз. Ушбу бошланғич маълумотлар киритилгандан сўнг MS Excelнинг ―Поиск-решения‖ буйруғини фаоллаштириб, ҳосил бўлган ―Поиск-решения‖ мулоқот ойнасида қуйидагиларни кўрсатамиз: мақсад функциясининг манзили (бизнинг мисолда D7); изланаѐтган номаълумларнинг ячейкалар диапозони (A2:A5); чекланишлар. Ушбу мулоқот ойнасида керакли маълумотларга ўзгартириш, қўшимчалар киритиш ва керакмасларини олиб ташлаш учун «Добавить, Изменит, Удалить» тугмачаларидан фойдаланилади. Масаланинг ечимини топиш учун «Выполныть» тугмаси босилади ва «Результаты поиска решения» мулоқот ойнаси ҳосил бўлади. Бу ойнада ОК тугмачаси босилса, бошланғич жадвал ўрнида оптимал ечим қийматлари жадвали ҳосил бўлади. жүктеу/скачать 4.15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|