ҚАРАҚАЛПАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САНААТ ТАРАЎЫНДА КИШИ БИЗНЕС ҲӘМ ЖЕКЕ ИСБИЛЕРМЕНЛИКТИ РАЎАЖЛАНДЫРЫЎ

Өзбекстан санаат өндиристиң регионаллық көз-қарастан муўапық жайластырыў жетилистириўдиң экономикалық мазмуны минирал хәм шийки зат ресурслары ҳәм аўыл хожалық хәм шийки заттан төлығырақ пайдаланыў тийкарында санаат өндирис қәнийгелесиўиниң тереңлесиўи ҳәм оның комплекслер раўажланыўда саўлеленеди. Бул республика санаат өндирис потенциалының жетилистириў, санаатың жалпы ишки өнимдеги үлесиниң өсиўине алып келеди. Бунда айрықша регионлар (ўалаятлар) санаат өндирисин аймақлар бойынша ақылға муўапык жайластырыў үлкен әҳмийетке ийе болып табылады. Регион санаат өндирисин аймақлық жақтан шөлкемлестириўин жетилистириў ҳәм жедел раўажландырыў ушын аймақтың өзине жараса өзгешеликлерин есапқа алыў, аймақлық өндиристиң мазмунын ҳәм экономикалық тәбиятын үйрениў, санаат өндирисиң регионаллық жақтан шөлкемлестириўди жетилистирилиўин шәрт етип қойыўшы факторларын анықлаў зәрүр. Өндиристи жайластырыўдың ең зәрүрли нызамлықлары бар болып табылады. Булар төмендегилерде өз сәўлелениўин табады:

1. 
   өндиристи ақылға муўапық, ең нәтийжели ҳалда жайластырыў;
   
2. 
   Регионлар хожалығын комплексли раўажландырыў;
   
3. 
   Регионлар ҳәм олар жайласқан аймақлар ортасында ақылға муўапық мийнеттиң бөлистирилиўин тәмийинлеў;
   
4. 
   Регионлар экономикалық ҳәм социаллык раўажланыў дәрежелери ортасындағы айырмашылықларды иләжи болғанынша кемейттириў ҳ т. б.
   

Өндиристи аймақлық шөлкемлестирилиўи аймақлық мийнеттиң бөлистирилиўине тийкарланады. Тармақ ҳәм өндиристе мийнет ҳәрекети айырым түрлериниң анық белгили регионларға бириктирилиўи мәлим болған товарлар өндирисине қәнийгелестирилген кәрханаларды шөлкемлестириўди шәрт етип қойады. Бул ең дәслебинде, соның менен байланыслы, тәбийий-экономикалық, мийнет ресурслары ҳәм социаллық аҳўалдың қолайлы тәреплеринен мақсетке муўапық пайдаланыў өндирис қарежетлерин сезилирли дәрежеде кемейтиў ямаса өнимди өндириўди көбейттириў, көпшилик жағдайларда болса ҳәм өндирислик қарежетлерди кемейттириў, ҳәм өнимниң өндирислик көлемин көбейттириў имканиятын береди. Сол көз-қарастан регионлардың анаў ямаса мынаў товарлар өндирисине қәнигелестирилиўи өндиристиң нәтийжелигин арттырыўға хызмет етеди.

Киши бизнес субъектлери тийкарынан халық тутыныў товарларының өндиристи ҳәм турмыс хызметин көрсетиўды әмелге асырады. Халыққа хызмет көрсетиў саласын еледе кеңейтиў жүдә үлкен әҳмийетке ийе болып есапланады. Бүгинги күнде жоқарыда келтирип өтилген хызмет түрлери өзимизде өндирилген өнимлердиң көп ғана түрине ишки талапты арттырады, сондай – ақ, тутыныў базарында тең салмақлылықты сақлаўда әҳмийетли роль ойнайды, жаңадан-жаңа жумыс орынларын жаратыўға, әсиресе аўылда турақ-жайларды қурыў ҳәм социаллық инфраструктураны раўажландырыўды жеделлестириў дәстүрин орынлаўға хызмет етеди.

Ҳәммемизге белгили болғанындай Өзбекстан Республикасы халқының 50 процентке жақын бөлеги аўыллық жерлерде жасап келмекте. Солай екен, аўылда жасап атырған халық ушын ылайықлы күнделикли турмыс шараятларын жаратып бериў киши бизнес ҳәм жеке исбилнрменликти аўыллық орынларда еледе раўажландырыў лазым екенлигин көрсетпекте

Қарақалпақстан Реcпубликасының тәбийий-географиялық жайласыў өзгешеликлерин, мийнетке жарамлы халықтың кәсиплик көнликпелерин, базар инфраструктурасы шараятларын есапқа алған ҳалда аймақта қусшылық, шошқашылық, балықшылық, пал ҳәррешиликке усаған салаларда киши бизнес субъектлери ҳәрекетин кеңейтиў ҳәм жаңа жумыс орынлары жаратылыўының әҳмийетли дереклеринен болып есапланады.

Жүргизилген анализлердиң жуўмағында жаңа жумыс орынларын жаратыў ҳәм әмелге асырылып атырған жумыс орынларын сақлап қалыўдың барлық бағдарларыинвестицияларды тиккелей ҳәм жанапай сарыплаў менен байланыслы екенлигин көрсетти.

Жуўмақлап айтқанда аймақта төмендеги бағдарларда жаңа жумыс орынларын жаратылыўында төменде келтирилген салалардың раўажланыўына айрықша итибар қаратыў зәрүр деген пикирдемиз:

- санаат кәрханалары менен кооперация тийкарындағы үйге алып ислеўди раўажландырыў;

- халық тутыныў тараўын раўажландырыў, шаңарақ исбилерменлигин хошаметлеў;

- кесип алып ислеў шәртнамасы тийкарындағы үй мийнетин хошаметлеў;

- киши бизнес ҳәм жеке исбилнрменликти раўажландырыў;

- аўылда турақ- жайларды қурыў ҳәм социаллық инфраструктураны раўажландырыў;

- хызмет көрсетиў ҳәм сервис саласын еледе раўажландырыў.

Өзбекстан Республикасы Президенти тәрепинен 2011-жилдың киши бизнес ҳәм жеке исбилерменлик жылы деп белгилениўиде санаат тармағында киши бизнести жәнеде жеделирек раўажландырыў ўазыйпасы ҳәр қашанғыданда зәрүрий әҳмийетке болыўына сөз жоқ. Себеби елимизде киши бизнес жаңадан-жаңа жумыс орынларын жаратып, бизиң шараятымызда халықтың жумыс пенен бәнт болған қатламы дәраматының 70 проценттен артығын қурамақта. Бул өз гезегинде мәмлекетимиз экономикасын раўажландырыўдың орынларда киши бизнес ҳәм жеке исбилерменликти раўажландырыў, халқымыздың мийнетке жарамлы қатламынан жумыссыз бөлегиниң, әсиресе жумыссыз жасларды турақлы жумыс орынлар менен тәмийинлеў тийкарғы машқалалардан бири болып табылады.

1. И.А.Каримов, Дүнья жүзилик финанслық-экономикалық кризиси, Өзбекстан шараятында оны сапластырыўдың жоллары ҳәм илажлары- Т.: Ўзбекистон, 2009.- 56 б.

2. Өзбекстан Республикасы Президенти И.А.Каримовтың 2010-жылда Мәмлекетимизди социаллық-экономикалық раўажландырыў жуўмақлары ҳәм 2011-жылға мөлшерленген ең әҳмийетли артықмаш бағдарларға бағышланған Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң мәжилисиндеги баянаты, 2011 февраль.

3. Аллаярова М.К., Мамажонов С.В., Қишлоқ жойларида кичик бизнес ва ҳусусий тажбиркорликни ривожлантириш йўналишдари, ЎзМУ, Республика илмий-амалий конференцияси материаллари, 23.02.2011 й. Тошкент 2011.

4. Хасанова М., Саноат-кичик бизнес ва ҳусусий тажбиркорликни ривожлантиришнинг энг муҳим тармоғи. ЎзМУ, Республика илмий-амалий конференцияси материаллари, 23.02.2011 й. Тошкент 2011.
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИНГ

ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШДАГИ РОЛИНИ ОШИРИШ
Айтимбетова Г.

Қарақалпақ мәмлекетлик университети
Миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги иқтисодий фаолият жараёнлари ва унинг натижаларини акс эттирувчи кўрсаткичларда кичик бизнес улушининг юқори бўлишига ҳам боғлиқ эканлиги шубҳасиздир.

Кам харажат ҳисобига янги иш ўринлари яратиш имконияти, йирик бизнес кириб бора олмайдиган бозор сегментларини эгаллай олиш қобилияти, айниқса, хизмат кўрсатиш соҳасида ва унча катта бўлмаган маҳаллий ресурс базаларини ўзлаштиришда жуда қулай ташкилий шакл эканлиги кичик бизнесни ривожлантиришнинг аҳамияти беқиёслигини кўрсатади. Шу сабабли ҳам кичик бизнесни жадал ривожлантириш масаласи маҳсулот ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш, хизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш ва шунингдек, мамлакатнинг экспорт салоҳиятини ошириш масалалари билан чамбарчас боғланган.

Кичик бизнесни ривожлантириш борасида амалга оширилган чора-тадбирларнинг натижаси қуйидагилар орқали намоён бўлади:

- кичик бизнеснинг мамлакатимиз ЯИМдаги улуши 2010 йилда 52 фоизга етганлиги;

- иш билан банд ходимлар пул даромадларининг 70 фоизи айнан кичик бизнес соҳасида шаклланаётганлиги;

Кичик бизнес субъектларини молиявий қўллаб-қувватлаш, уларни кредитлаш ҳажмининг ошиши соҳани ривожлантиришнинг муҳим омили ҳисобланади. Шу йили кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларига 1 трлн. 850 млрд. сўмдан ортиқ кредитлар ажратилди (11.1.2-расм). Бу 2001 йилгига нисбатан қарийиб 11 марта, 2005 йилдагига нисбатан 4 марта кўп.Кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитларнинг 462 млрд. сўми «Микрокредитбанк» ҳиссасига тўғри келди. Соҳа ривожи учун шу йили Осиё тараққиёт банки, Ислом тараққиёт банки, Германия тараққиёт банки (КфВ), ХХР Ҳукумати ва бошқа хорижий инвесторлар маблағлари ҳисобидан жами 121,8 млн. долл. ёки 2008 йилга нисбатан 1,5 баробарга ортиқ кредит ресурслари жалб қилинди.

Қайси тармоқда фаолият юритишларига боғлиқ равишда кичик бизнес субъектлари қуйидаги солиқ имтиёзларидан фойдаланишлари мумкин:

- 2014 йил 1 январгача янгидан ташкил этилаётган таъмирлаш-қурилиш ташкилотлари солиқларнинг барча турларидан ва айрим мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод қилинган;

- 2012 йилнинг 1 январигача гўшт ва сутни қайта ишлашга ихтисослашган микрофирмалар ва кичик корхоналарнинг ягона солиқ тўлови ставкаси 50 фоизга камайтирилди ва уларнинг четдан олиб келинадиган технология ускуналари божхона тўловларидан озод қилинган;

- 2012 йил 1 январгача 15 хилдаги ноозиқ-овқат истеъмол товарлари ишлаб чиқаришга ихтисослашган микрофирмалар ва кичик корхоналар фойда солиғи ва мулк солиғи, ягона солиқ тўловлари ва Республика йўл жамғармасига мажбурий ажратмалар тўлашдан, шунингдек, ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган ускуналарини импорт қилишда божхона тўловларидан озод қилинган.

Кичик бизнесни ривожлантириш борасида яратилган қулай шарт-шароитлар соҳанинг иқтисодий ривожланишдаги, аҳолини иш билан бандлилиги ва даромадларининг ўсишидаги роли янада кучайиши ҳамда ЯИМ, экспорт ва тармоқлар ҳамда соҳаларнинг ишлаб чиқариш кўрсаткичларидаги улуши ортиб боришига хизмат қилади.

Ўзбекистон Республикасида кичик бизнесни ривожанишдаги мавжуд муаммоларни ечимини топиш ва 2007-2015 йилларда истиқболлаштирилаётган параметрларни таъминлаш, ушбу соҳада тадбиркорлик фаоллигини оширишнинг йўналишларини аниқлаш ва улар бўйича чора тадбирларни белгилашни талаб этади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, кичик бизесда тадбиркорлик фаоллигини ошириш учун қуйидаги умумий шароитлар таъминлаши зарур:

• 
  миллий иқтисодиётда макроиқтисодий мувозанатни таъминлаш негизида уни барқарор ривожланишини таъминлаш;
  
• 
  иқтисодиётда рақобат муҳитини шаклланиши таъмиинлаш;
  
• 
  кичик бизнесни давлат томонидан қуллаб – қувватлаш тизимини, унинг механизмларини такомиллаштириш асосида ривожлантириб бориш;
  
• 
  кичик бизнесга хизмат кўрсатувчи инфртузулмаларни самарали ҳаракат қилишини таъминлаш.
  

• 
  кичик бизнесни ҳуқуқий-меёрий ва ташкилий асосларини иқтисодиётда турли омиллар таъсирида руй бераётган ўзгаришларга мос равишда узлуксиз такомиллаштириб бориш;
  
• 
  давлат томонидан кичик бизнес ва ҳуқуқий тадбиркорликни қўллаб қувватлаш механизмларини самарадорлигини ошириш, бу борада хорижий мамлакатлар тажрибасидаги янги механизмларни мавжуд шароитларга мослаштирган ҳолда амалиётга қўллаш;
  
• 
  кичик бизнесни инновация негизида ривожланишини таъминлаш борасида чора – тадбирларни ишлаб чиқиш;
  
• 
  кичик бизнесни молиявий жиҳатдан таъминлаш мавжуд механизмларни самарадорлиги ошириш ва молиялаштириштиришнинг янги манбаларини ҳаракатга келтириш негизида қулай инвестиция муҳитини яратиш;
  
• 
  кичик бизнесда ишлаб чиқаришни ташкил этишни моддий таъминотини такомиллаштириш;
  
• 
  кичик бизнесни ташқи иқтисодий фаолият механизмларини такомиллаштириш;
  
• 
  кичик бизнес саоҳаси учун малакали рақаобатбардош кадрларни тайёрлаш;
  
• 
  кичик бизнесда кооперацияни чуқурлаштириш.
  

Хусусан, статистик маълумотларга кўра Италияда ялпи ички маҳсулотнинг йиллик ўсиши 3-5 фоизни ташкил этади ва ишлаб чиқариш кўрсаткичлари бўйича АҚШ, Япония, Германия ва Франциядан кейин 5-ўрини эгаллайди.⁹ Бу давлатда кичик бизнеснинг ўзига хос хусусияти шундаки, йирик фирмаларда ишлаш билан бирга ўриндошлик бўйича кичик ва ҳунрамандлик корхоналарида ҳам меҳнат қилиш учун кенг имкониятлар яратилган. Шунингдек ишлоб чиқариш тузилмасининг энг муҳим таркибий қисмларидан бири кооператив (ширкат) секторидир. Корперация шакли мамлакат ташқарисида «саноатлаштиришнинг итальян модели»дир. Бундай саноат округларининг самарадорлиги шундаки, улар маҳаллий имкониятлардан самарали фойдалана оладилар. Бунинг натижасида корхоналар бир қанча имкониятларга эга бўлади, жумладан:

• 
  корхоналараро муносабатлар мослашувчанлиги юзага келади;
  
• 
  корхоналарга ташкилот, уюшмалар ва институтлар томонидан кўрсатиладиган хизматларга оид маълумотлар олиш имконини берадиган аниқ ахборот тизими юзага келади;
  
• 
  миллий маҳсулотни ташқи бозорларга олиб чиқишда кичик корхоналар етакчи мавқега эга бўлади;
  
• 
  тармоқ усулида ташкил этилган кичик ишлаб чиқариш кооперативларида бандлик юқори даражада бўлади.
  

Мамлакатимизда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг ҳозирги босқичи кишлоқ ҳўжалигини янада ривожлантириш, чет эл инвестицияларни киритиш орқали ишлаб чиқаришни замонавий технология ва асбоб-ускуналар билан таъминлаш ва модернизациялаш ҳамда янги қувватларни ташкил этиш, хом-ашё ресурсларини чуқур қайта ишлаш натижасида экспоргга йўналтириш ва импорт ўрнини босадиган тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ривожлантиришдан иборат.

Чет эл инвесторларини жалб этиш ҳамкорлик истиқболи лойиҳаларни амалга ошириш, янги замонавий техника, технологияларни жорий этиш асосида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларимизнинг сифатини жаҳон бозорлари талаби даражасига кўтаришга имкониятлар яратади.

Хорижий инвестициялар иштирокида ташкил этилаёттан қўшма корхоналарни мамлакатимиздаги ортиқча ишчи кучи мавжуд бўлган минтақалар, жумладан қишлоқ жойларига жойлаштириш, улар томонидан етиштирилган қишлоқ хўжалик маҳсулотларимизни қайта ишлаш ҳамда ишлаб чиқаришнинг ҳамма босқичларини ўтаган товарларни экспорт қилиш, айниқса юқори самара бермоқда.

Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози натижасида тобора кучайиб бораётган рақобат муҳити ҳамда мунтазам пасайиб бораётган бозор талаблари ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, уни техник ва технологик жиҳатдан янгилаб бориш, янги замонавий корхоналар қуриш, катта миқдордаги сармоялар жалб қилишни тақазо қилади. Ушбу вазифаларни ҳал қилиш учун бир қатор чора - тадбирлар ишлаб чиқилган, яъни хорижий инвесторлар учун белгиланган имтиёзлар шулар жумласидандир. Ушбу имтиёзлар натижасида:

• 
  Жаҳон бозори талабларига жавоб берадиган сифатли маҳсулотлар ипшаб чиқариш имконияти яратилди;
  
• 
  янги иш ўринларини яратиш орқали ижтимоий - иқтисодий муаммолар ҳал этилади;
  
• 
  тайёр маҳсулотларни экспорт қилиниши натижасида давлат валюта захиралари ортади;
  
• 
  хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий барқарорлиги яхшиланишига олиб келади.
  

• 
  жалб қилинаётган инвестицияларни қишлоқ хўжалигига йўналтиришда қўшимча имтиёзлар жорий этиш;
  
• 
  тақдим қилинган инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришгача бўлган харажатларни макси-мал камайтиришга эришиш;
  
• 
  кредитлашнинг самарали усулларидан янада кенгроқ фойдаланиш;
  
• 
  инвестицион лойиҳаларни дастлабки ва комплекс экспертизаси бўйича чора - тадбирлари ишлаб чиқиш ҳамда янада такомиллаштириш;
  
• 
  лойиҳанинг техник иқтисодий асосларини ишлашда услубий ва хуқуқий кўрсатмалар бериш бўйича семинарлар ташкил қилиш;
  
• 
  тақдим қилинган лойиҳаларни таҳлил қилиш муддатини янада камайтириш масалаларини ҳал қилиш.
  

Юқорида келтирилган муаммоли масалалар ҳал этилса республикамиз иқтисодиётида муҳим ўрин тутувчи қишлоқ хўжалиги янада ривожланади ва бунинг натижасида қишлоқ аҳолиси фаровонлиги яхшиланади.

Халык-аралык экономикалык катнасыклар глобаллык характерге ийе болганлыгы себепли ол халык-аралык нормалар тийкарында ретлестириледи. Бул катнасыклардын рауажланыуы халык-аралык шолкемлер хам институтлар тарепинен кадагаланып турылады. Хазирги уакытта республикамыз дунянын жузден аслам мамлекетлери ьене оз-ара дипломатиялык байланыслар орнатты.

Республикамыз бенен Европа Аукамы ортасында дузилген шериклик хам бирге ислесиу хаккындагы келсим сырткы экономикалык катнасыкларды рауажланыу жолында исленген үлкен кәдем болды.

Халык-аралык экономикалык катнасыклардын тийкаргы формалары ретинде томендегилерди айтыуга болады:-Халык аралык сауда

-Халык аралык валюта кредит катнасыклар

-Жумыс кушинин халык аралык миграциясы

-Капиталдын халык аралык харекети

-Халык аралык илимий техникалык бирге ислеу х.т.б

XVIII-XIX- асирлер жер жузлик базардын рауажланыуына сапа озгерислер киргизген дәўир болды. Жер жузлик хожалыктын калиплесиуинин жуумаклаушы баскыш XIXасирдин акыры XXасирдин басы деп айтыуга болады. Бул дауир халык аралык сауда колеминин артыуы хам жер жузлик базарда катнасыушы товарлар структурасындагы сапа озгерислери менен белгиленеди.

Жер жузлик базар-бул халык аралык мийнет болиниушилиги, халык аралык сауда хам баскада экономикалык катнасыкларда катнасыушы миллий базарлардын бир бири менен оз-ара байланысларынын жыйындысы болып табылады.

Халык аралык сауда-товар хам хызметлердин экспорты эмпорты коринисинде болады. Экспорт ондирилген товарларды мамлекеттен сыртка алып шыгыуды корсетеди. Импорт болса мамлекетке сырттан товар хам хызметлерди алып келиуди саулелендиреди. Экспорт хам импорт суммасы халык аралык сауда айланысынын колемин белгилеп береди.

Импорт квотасы-бул мамлектке хар жылы алып келиниуи мумкин болган сырт ел товарларынын шекленген мугдары есапланады. Квота хукимет органлары тарепинен лицензиялар бериуи аркалы амелге асырылады. Лицензия-бул ажратылган квота тийкарында мамлекетке онимлерди алып келиуге рухсат бериуши хужжет болып оны болистириудин ен колайлы жолы ашык аукционлар есапланады.

Демпинг-бул бир товардын озин сырткы азарларда ишки базарга салыстырганда арзанырак бахада сатыуды анлатады. Демпинг мамлекетлик субсидиялар есабынан ямаса экспортка оним шыгарыушы фирмалары озлери есабынан амелге асырылады. Демпинг хар кыйлы турлерде болады. Тураклы уакытша хам ийелеп алыу максетиндеги демпинг. Тураклы демпингте товарлар экспорты тураклы турде болады хам ол базар бахаларынан томен бахаларда сатылады. Уакытша демпинг ондирис колеми ишки базардагы талап дарежесинен артип кеткен жагдаида колланилади. Бунда артикша онимлер томен бахаларда сырткы базарда сатилади. Ийелеп алыу махсетинде колланылатугин демпинг сырт ел ондириушилерин базардан кысып шыгариу махсетинде пайдаланилади.Бунда онимлер сырткы базарларда уакытша ондирис шыгынларынан томен бахаларда сатилади. Валюта –бул мамлекеттин акша бирлиги. Миллий акша бирликлери халык аралык экономикалык катнасыкларга хизмет кылганда,ол валюта жургизиледи. Миллий акша бирлигинин халык аралык катнасыкларында пайдаланыу тартиби мамлекетлердин валюта нызамлары аркалы белгиленеди.

2010-жылда республиканын сырткы сауда айланысы 115426,2 мын АКШ долларын яки 2009-жылга салыстырганда 87,4% ти пайда етти.

КР бойынша сыртқы экономикалық байланыслар хаққында

мағлыўмат