Экономика факультети бизнес ҳӘм басқарыў факультети экономиканы раўажландырыўда модернизациялаў, киши бизнес ҳәм жеке исбилерменликтиң орны Мақалалар топламы Экономика илимлериниң кандидаты Б. Мырзаевтың редакторлығында

1. «Мәмлекетимизде демократиялық реформаларды және де тереңлестириў ҳәм пуҳаралық жәмийетти раўажландырыў концепциясы». Өзбекстан Республикасы Президенти Ислам Каримовтың Өзбекстан Республикасы Олий Мажлиси Нызамшылық палатасы ҳәм Сенатының қоспа мәжилисиндеги баянаты

2. «Пул, кредит ва банклар» журналы, 2010 й

3. «Еркин Қарақалпақстан» 2011 жыл 27-январь, 3-февраль саны

Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан кейинги олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар натижасида, банк тизими ҳам тубдан ислоҳ қилинди. Бугунги кунда мамлакатимизда 30 га якин тижорат банклари турлари ва уларниннг 800 дан ортиқ вилоят ва туман филиаллари фаолият кўрсатмокда ва улар ўртасида рақобат муҳити шаклланди. Мижозлар учун банк ҳизматидан фойдаланишда танлаш имконияти кенгаймокда.

Ўтган давр мобайнида фермерлик фаолияти давлат йўли билан қўллаб-қувватлаш, улар фаолиятини янада ривожлантириш, молиявий ресурслар билан таъминлаш, кредитлаш борасида бир қатор ишлар амалга оширилди.

Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининиг 2001 йил 10 сентябрдаги “Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий-техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида ” 366-сонли қарорига асосан дастлабки (бошланғич) сармояни шаклантириш учун кредитлар давлат рўйҳатидан ўтказилгандан кейин 6 ойдан кўп бўлмаган даврда кредит олиш учун тегишли буюртманомалар берган фермер ҳўжаликларига берилмоқда.

Ушбу қарорда мувофиқ, дастлабки (бошланғич) сармояни шакллантириш учун бериладиган кредитлар имтиёзли бўлиб, йиллик устама фоизи Марказий банк қайта молияиш ставкасининг олтидан бир қисми миқдорида белгиланган. Дастлабки (бошланғич) сармоя учун кредит имтиёзли фоиз ставкаси бўйича 3 йилгача бўлган муддатга узайтириш ҳуқуқисиз энг кам ойлик иш ҳақининг 300 баравари миқдоригача ҳамда фоизлар тўлашни 12 ойга кечиктириш ва асосий қарзни кредит олгандан кейин 18-24 ой ўтгач қайтаришни бошлаш шартларида берилади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининиг 2000 йил 19 майдаги “Тижорат банкларининг кичик тадбиркорликни ривожлантиришда қатнашишни рағбатлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида ” га 195-сонли қарори билан тижорат банкларида уларнинг соф фойдасидан шаклланган Имтиёзли кредитлаш махсус жамғармаси маблағлари ҳисобидан ҳам имтиёзли кредит берилмоқда.

Тадбиркорлик субъектларига микрокредитлар бериш ва микролизинг хизматлари кўрсатиш хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш, якка тардибдаги мехнат фаолиятини, оилавий бизнесни ва касаначиликни ривожлантириш йули билан янги иш ўринлари яратиш, ахоли кенг қатламларининг, шу жумладан қишлоқ жойларида, молиявий ресурслардан фойдалана олишини таъминлаш мақсадида кредитлар ажратиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининиг 2006 йил 6 майдаги 78-сон қарори билан тасдиқланган микрокредитлар бериш ва микролизинг хизматлари кўрсатиш тартиби тўғрисида вақтинчалик низом асосида амалга оширилади.

Фойдаланиш йўналишларига кўра микрокредитлар:

- бошланғич (старт) сармоясини шакллантириш учун;

- бизнесни ривожлантиришга (кенгайтиришга) ва айланма маблағларни тўлдиришга берилади.

Бошланғич (старт) сармоясини шакллантириш учун микрокредитлар фермер хўжаликларига йилига 5 фоиз ставка бўйича 18 ой муддатгача энг кам ойлик иш ҳақининг 200 бараваригача миқдорда берилади.

Янги ташкил этилган кичик тадбиркорлик субъектларига микрокредит бошланғич (старт) сармоясини шакллантириш учун улар кредит олиш учун давлат рўйхатидан ўтказилган кундан бошлаб 6 ой мобайнида буюртма тақдим этилганда берилади.

Микрокредитлар бизнесни ривожлантириш (кенгайтириш) ва айланма маблағларни тўлдириш учун кичик тадбиркорлик субъектларига (микрофирмалар, кичик корхоналар, дехкон ва фермер хўжаликларига) Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг қайта молиялаштириш ставкасидан юқори бўлмаган фоиз ставкаси бўйича, 24 ой муддатгача, энг кам ойлик иш ҳақининг 1000 бараваригача миқдорда берилади.

Имтиёзли микролизинг бўйича хизматлар кичик бизнес субъектларига 3 йилгача муддатгача, Марказий банк қайта молиялаштириш ставкасининг 50 фоизидан юқори бўлмаган ставка бўйича, энг кам ойлик иш ҳақининг 2000 бараваригача миқдорда кўрсатилади.

Фермер хўжаликларининг давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган пахта ва ғалла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитланмоқда. Тижорат банклари томонидан ушбу кредитлар қишлоқ хўжалиги корхоналарида муддатлилик, тўловлилик, таъминланганлик ҳамда мақсадли фойдаланиш шартларида давлат эҳтиёжлари учун ҳарид қилинадиган ғалла ва пахта ҳом ашёси етиштириш харажатларини молиялаштириш мақсадларида берилади.

Кредитлар давлат эҳтиёжлари учун харид қилинадиган пахта ҳом ашёси ва ғалла қийматининг 60 фоизигача (тайёрлов корхонаси томонидан бўнак тариқасида етказиб берилган уруғлик қийматини инобатга олган ҳолда) миқдорида берилади.

Бунда, кредитлар агротехник тадбирлар муддатидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги тартибда ажратилади:

- пахта ҳом ашёси етиштириш харажатларини молиялаштириш учун ҳосил етиштирилаётган йилнинг 1 январига қадар пахта ҳом ашёси қийматининг 10 фоизигача, 1 апрелга қадар 25 фоизгача, 1 июлга қадар 50 фоизгача ва 1 сентябрга қадар 60 фоизгача;

- ғалла етиштириш харажатларини молиялаштириш учун ҳосил етиштирилаётган йилнинг 1 январига қадар ғалла қийматининг 35 фоизгача, 1 апрелга қадар 50 фоизгача ва 1 июнга қадар 60 фоизгача.

Ҳар ой ва чоракларда ажратиладиган кредит ресурслари миқдори Қишлоқ ва сув ҳўжалиги вазирлиги таклифига асосан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда ўзгартирилиши мумкин.

Фермер ҳўжаликлари фаолиятида кредит олишда учрайдиган энг катта қийинчиликлардан бири кредит олиш учун гаров таъминоти етарли эмаслигидир. Фермер ҳўжаликларига ер участкасига бўлган ижара ҳуқуқини гаровга қўйган ҳолда, қишлоқ ҳўжалиги ишлаб чиқаришида зарур бўлган айланма маблағларини тўлдириш учун 2 йилдан кам бўлмаган муддатга, инвестицион лойихаларни молиялаштириш учун 5 йилгача бўлган муддатга, қишлоқ ҳўжалигига боғлиқ бўлмаган ишлаб чиқариш фаолиятида 12 ойдан ортиқ бўлмаган муддатга кредит олишлари мумкин.

Фермер ҳўжаликлари айланма маблағларини шакллантириш, ишлаб чиқариш фаолиятини йўлга қўйиш мақсадида бўлғуси ҳосилни гаровга қўйган ҳолда кредит олишлари мумкин.

Маъсулиятли шаҳслар кредит сиёсати билан танишишлари ҳамда унга тўлиқ мувофиқ ишлашлари шарт. Кредитларни танлаб, тасдиқланганида ва ҳатто берилганидан кейин хам уларга қатъий риоя этиш зарур. Улар ташқи ва ички аудиторлар, мустақил кредитни таҳлил қилиш ҳизматлари, директорлар Кенгаши ва тартибга солиш органлари томонидан назорат этилади.

Кредит сиёсатидан ҳар қандай чекланиш тўлиқ ҳужжатлаштирилиши, асосланиши ва истиснолар тусига эга бўлиши шарт.

Шу тариқа кредит сиёсатини қатъий ва батафсил ишлаб чиқиш ҳар қандай банк учун катта аҳамият касб этади: у кредитлаш тадбирлари мазмунини аёнлаштиради. Бу тадбирларни амалга оширадиган ходимлар мажбуриятларини белгилаб беради.

Кредит сиёсати қоидаларига риоя этиш банкнинг асосий мақсадлари: фойда олишни таъминлаш, ҳатарларни бошқариш, банк меъёрларига риоя этишга эришиш имконини беради.

Ўзбекистондаги йирик банклар кредит сиёсатини белгилайдиган ҳужжатларга эгадир. Бундай ҳужжатнинг мавжудлиги, энг муҳими-барча даражаларда ишлаб чиқилган сиёсатга риоя этиш банк ссуда портфелини сифатли бошқариш учун асос бўлади. Бу эса ўз навбатида, унинг қарздорлари ва акциядорлари фойдасини кўпайтиради ва фаровонлигини оширади.
БАЛИҚ МАҲСУЛОТЛАРИ БОЗОРИДА МАРКЕТИНГ

ФАОЛИЯТИНИ БОШҚАРИШ ЖАРАЁНЛАРИ
Сарсенбаев Б.

Қорақалпоқ давлат университети
Балиқ саноатида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар биринчи навбатда, истеъмолчиларнинг талабига тўла жавоб беришлари жуда муҳимдир. Ишлаб чиқарилаётган балиқ маҳсулотлари сифатининг юқорилиги, мақсадга йўналтирилган ассортимент сиёсатининг ишлаб чиқишлиги балиқ маҳсулотлари бозорининг конъюнктураси ҳамда ривожланиш йўналишларининг етарлича ўрганиш талаблари билан боғлиқдир. Шу муносабат билан балиқ саноатининг тараққиётида қайта ишлаб чиқариш инқирозлари, рентабелликнинг пасайиши, маҳсулотнинг кўп материал талаб қилиши ва шу каби бир қатор қарама-қарши тенденцияларни вужудга келишини олдини олиш ва шу орқали миллий иқтисодиётнинг ушбу секторида фаолият самарадорлигини ошириш мумкин. Бу жараёнлар ўз навбатида балиқ ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва уни янада такомиллаштириш бўйича чора – тадбирлар мажмуасини ишлаб чиқишни тақозо этади.

Шунинг учун ҳам, маркетинг концепциясидан келиб чиққан ҳолда, унинг тизимли кўриниши кириш (товар, хизмат ва ғояларга бўлган эҳтиёжлар), тизим оператори (тизимнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ва илмий-техник салоҳияти), чиқиш (товар, хизмат, ғоя) ва ташқи муҳитдан (ижтимоий, сиёсий, демографик ва экологик омилларнинг беқарорлиги) иборат моделдан ташкил топган бўлиши мумкин.

Маркетингнинг тизимли кўриниши асосида унинг олдидаги мақсадларнинг қуйидаги таркибини аниқлаш мумкин: истеъмолчиларни максимал қониқиш даражасига етказиш; даромад олиш; маҳсулот савдосининг ҳажмини кўпайтириш; маҳсулот савдосининг ассортиментини кўпайтириш ва ҳажмини ўсиши таъминлаш; истеъмолчиларнинг эътиборини қозониш; корхонанинг обрўсини ошириш; янги товарни ишлаб чиқариш ва унинг сифатини ошириш.

Маркетингни бошқариш – мақсадли харидорлар билан фойдали айирбошлашни ўрнатиш, мустаҳкамлаш ва қўллаб-қувватлашга мўлжалланган чора-тадбирларни таҳлил қилиш, режалаштириш, ҳаётга тадбиқ қилиш ва амалга оширилишини назорат қилиб бориш жараёни бўлиб, бундан кўзланган мақсад – ташкилотнинг даромад олиш, савдо ҳажмини ошириш, бозор улушини кўпайтириш ва шу каби бошқа вазифаларга эришишдан иборатдир.

Корхонани маркетинг асосида бошқариш узлуксиз кўринишда бўлиши лозим. Бу корхонага бозор конъюнктурасидаги ўзгаришларни тезкор равишда кузатиб бориш ва ишлаб чиқариш фаолиятининг стратегия ва тактикасини мослаштириб боришга имкон беради. Корхонани маркетинг тамойилларига асосланган ҳолда бошқаришнинг асосий босқичлари қуйидагилардан иборатдир: вазият таҳлили; маркетинг синтези; стратегик режалаштириш; тактик режалаштириш; маркетинг назорати.

Мамлакатимизда бозор иқтисодиётини ривожлантирилиши ҳамда корхоналарнинг ишлаб чиқариш савдо фаолиятига тизимли ёндашув уни бошқаришнинг умумий функциялари таркибига “маркетингни бошқариш” функциясини ҳам киритишга имкон беради. Маркетингни бошқаришнинг муайян функциялари махсус функциялардан таркиб топган. Ҳозирги пайтда кўпгина корхоналар ўз фаолиятларини режалаштирмайдилар ва буни савдодаги вазиятнинг хаддан ташқари тез ўзгариб туриши сабабли режа тузишдан ҳеч қандай фойда йўқ деб изоҳлайдилар. Ҳар қандай режалаштиришнинг замирида стратегик режалаштириш ётади, унинг мақсади эса узоқ муддатли ривожланишни таъминлаш учун корхонанинг стратегик танловини аниқ ва изчил ёритиб беришдан иборатдир.

Корхонанинг бозорда тутган ўрнидан келиб чиққан ҳолдаги дастури муайян истеъмолчилар гуруҳига хизмат кўрсатиш ва уларнинг талаб ва эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлади. Корхонанинг дастури муайян мақсад ва вазифалар рўйхатидан ташкил топади. Ҳар бир вазифанинг ҳал қилиниши жорий давр ичида амалга оширилиши лозим.

Маркетинг хизматларини бошқаришнинг асосий функцияларидан бири бу – “маркетинг бошқарувининг ахборот таъминоти”дир. Маркетингда ахборот манбаи вазифасини макро ва микромуҳит бажариши мумкин. Микромухит корхонанинг функционал бўлимлари, хизматлари ва ишлаб чиқариш тузилмаларидан ташкил топади. Ҳар бир корхонанинг ўз микромуҳити мавжуд бўлиб, у ташкилий структура ва уни бошқариш усулига боғлиқ бўлади.

Балиқ саноатида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар биринчи навбатда, истеъмолчиларнинг талабига тўла жавоб беришлари жуда муҳимдир. Ишлаб чиқарилаётган балиқ маҳсулотлари сифатининг юқорилиги, мақсадга йўналтирилган ассортимент сиёсатининг ишлаб чиқишлиги балиқ маҳсулотлари бозорининг конъюнктураси ҳамда ривожланиш йўналишларининг етарлича ўрганиш талаблари билан боғлиқдир. Шу муносабат билан балиқ саноатининг тараққиётида қайта ишлаб чиқариш инқирозлари, рентабелликнинг пасайиши, маҳсулотнинг кўп материал талаб қилиши ва шу каби бир қатор қарама-қарши тенденцияларни вужудга келишини олдини олиш ва шу орқали миллий иқтисодиётнинг ушбу секторида фаолият самарадорлигини ошириш мумкин. Бу жараёнлар ўз навбатида балиқ ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва уни янада такомиллаштириш бўйича чора – тадбирлар мажмуасини ишлаб чиқишни тақозо этади.

Шунинг учун ҳам, маркетинг концепциясидан келиб чиққан ҳолда, унинг тизимли кўриниши кириш (товар, хизмат ва ғояларга бўлган эҳтиёжлар), тизим оператори (тизимнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ва илмий-техник салоҳияти), чиқиш (товар, хизмат, ғоя) ва ташқи муҳитдан (ижтимоий, сиёсий, демографик ва экологик омилларнинг беқарорлиги) иборат моделдан ташкил топган бўлиши мумкин.

Маркетингнинг тизимли кўриниши асосида унинг олдидаги мақсадларнинг қуйидаги таркибини аниқлаш мумкин: истеъмолчиларни максимал қониқиш даражасига етказиш; даромад олиш; маҳсулот савдосининг ҳажмини кўпайтириш; маҳсулот савдосининг ассортиментини кўпайтириш ва ҳажмини ўсиши таъминлаш; истеъмолчиларнинг эътиборини қозониш; корхонанинг обрўсини ошириш; янги товарни ишлаб чиқариш ва унинг сифатини ошириш.

Маркетингни бошқариш – мақсадли харидорлар билан фойдали айирбошлашни ўрнатиш, мустаҳкамлаш ва қўллаб-қувватлашга мўлжалланган чора-тадбирларни таҳлил қилиш, режалаштириш, ҳаётга тадбиқ қилиш ва амалга оширилишини назорат қилиб бориш жараёни бўлиб, бундан кўзланган мақсад – ташкилотнинг даромад олиш, савдо ҳажмини ошириш, бозор улушини кўпайтириш ва шу каби бошқа вазифаларга эришишдан иборатдир.

Корхонани маркетинг асосида бошқариш узлуксиз кўринишда бўлиши лозим. Бу корхонага бозор конъюнктурасидаги ўзгаришларни тезкор равишда кузатиб бориш ва ишлаб чиқариш фаолиятининг стратегия ва тактикасини мослаштириб боришга имкон беради. Корхонани маркетинг тамойилларига асосланган ҳолда бошқаришнинг асосий босқичлари қуйидагилардан иборатдир: вазият таҳлили; маркетинг синтези; стратегик режалаштириш; тактик режалаштириш; маркетинг назорати.

Мамлакатимизда бозор иқтисодиётини ривожлантирилиши ҳамда корхоналарнинг ишлаб чиқариш савдо фаолиятига тизимли ёндашув уни бошқаришнинг умумий функциялари таркибига “маркетингни бошқариш” функциясини ҳам киритишга имкон беради. Маркетингни бошқаришнинг муайян функциялари махсус функциялардан таркиб топган. Ҳозирги пайтда кўпгина корхоналар ўз фаолиятларини режалаштирмайдилар ва буни савдодаги вазиятнинг хаддан ташқари тез ўзгариб туриши сабабли режа тузишдан ҳеч қандай фойда йўқ деб изоҳлайдилар. Ҳар қандай режалаштиришнинг замирида стратегик режалаштириш ётади, унинг мақсади эса узоқ муддатли ривожланишни таъминлаш учун корхонанинг стратегик танловини аниқ ва изчил ёритиб беришдан иборатдир.

Корхонанинг бозорда тутган ўрнидан келиб чиққан ҳолдаги дастури муайян истеъмолчилар гуруҳига хизмат кўрсатиш ва уларнинг талаб ва эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлади. Корхонанинг дастури муайян мақсад ва вазифалар рўйхатидан ташкил топади. Ҳар бир вазифанинг ҳал қилиниши жорий давр ичида амалга оширилиши лозим.

Маркетинг хизматларини бошқаришнинг асосий функцияларидан бири бу – “маркетинг бошқарувининг ахборот таъминоти”дир. Маркетингда ахборот манбаи вазифасини макро ва микромуҳит бажариши мумкин. Микромухит корхонанинг функционал бўлимлари, хизматлари ва ишлаб чиқариш тузилмаларидан ташкил топади. Ҳар бир корхонанинг ўз микромуҳити мавжуд бўлиб, у ташкилий структура ва уни бошқариш усулига боғлиқ бўлади.

Корхонанинг микромуҳити таркибига унинг атрофидаги ишлаб чиқариш, тижорат ва бозор муносабатлари орқали чамбарчас боғлиқ бўлган омиллар ҳам киради. Бундай омиллар қаторига етказиб берувчилар, маркетинг воситачилари ва мижозлар киради. Етказиб берувчилар корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариши ва хизмат кўрсатиши учун зарур бўлган моддий ресурслар билан таъминлайди.
Адабиётлар

1. 
   Котлер Ф. Маркетинг менеджмент: Учеб.пособ. 11-изд.-М.: 2005
   
2. 
   Голубков Е.П. Маркетинговые исследования. –М.: Финпресс, 2003
   
3. 
   Ғуломов С.С. Маркетинг асослари, -Т.:ТДФУ, 2000
   

Мәмлекетимиз Президенти атап көрсеткениндей: “Кейинги ўақытта дүнья жүзи базарында баҳасы кескин төменлеп кеткен шийки зат ресурсларын экспорт етиў практикасынан мүмкин болғанынша тезирек қутылыў, таяр бәсекиге шыдамлы өнимлер экспортын актив арттырыў ҳәм бул өнимлер жеткерип берилетуғын мәмлекетлер географиясын жәнеде кеңейтиўимиз зәрүр. Бул бағдарда жаңа базарлар, жаңа транспорт бағдарларын табыў, бир сөз бенен айтқанда, актив маркетингке тийкарланған сыртқы экономикалық сиясат жүргизиў зәрүр”⁶

Ҳәзирги ўақытта Республикамыздың ишки базарларында жеңил санаат өнимлерине болған талаптың көбирек үлеси импорт өнимлери есабынан қанаатландырылмақта. Сондай-ақ, киши бизнес кәрханаларында таярланып атырған өнимлердиң айырымлары бәсекилесе алмағанлығы себепли сыртқы базарда емес, бәлким ишки базарда да қыйыншылық пенен сатылмақта. Буның себеби кәрханаларда маркетинг хызмети жақсы жолға қойылмағанлығы, яғный базарлар конъюнктурасының жақсы үйренилмегенлиги, өним түрлерине болған баҳа, талап ҳәм усыныс дәрежеси усаған мағлыўматлар менен тәмийинлениўи ҳәм бул мағлыўматларды анализлеген ҳалда дүнья жүзи стандартларына сәйкес, бәсекилес товарлар өндирисин өзлестириў, қарыйдарлардың талапларына ҳәр тәреплеме сәйкес келетуғын өним жетистириў ҳаққында хабар бериў ҳәм қарыйдарларды өзине тартыў, өнимге тийисли баҳаны белгилеў, товарларды жеткизип бериў, анализлеў, сатыў, ҳәр қыйлы хызметлер көрсетиўди шөлкемлестириў ҳәм басқалар ҳаққында көрсетпелер ислеп шығыў талап дәрежесинде болмағанлығынан ибарат.

Маркетинг системасы базарда пайда болатуғын экономикалық қатнасықлардағы қатнасыўшылардың ғәрезсизлигинен келип шығып, талап ҳәм усынысты муўапықластырыў ҳәм алмаслаў машқалаларын тийкарынан микроэкономика субъектлери дәрежесинде шешилиўин талап етеди. Ҳәр қандай субъект базар менен байланыслы болады ҳәм ол анық қарыйдарларға хызмет қылыўға ҳәрекет етеди. Буннан мақсетли базардың хызмет жүргизиўи ушын имканият туўылады. Мақсетли базардың өзгешеликлери ҳәм абзаллықларын үйрениў маркетинг изертлеўлериниң әҳмийетли тәреплеринен бири болып есапланады (таблица).

бириншиден, товарды қарыйдар нәзери менен баҳалаў: қарыйдар ушын товар пайда, мәп келтириўи керек. Ол қарыйдарлардың анық бир тутыныў машқаласын шешиў түринде көринеди. Мәселен, қарыйдар азық-аўқат өнимлерин сатып алыў арқалы физиологиялық мүтәжлигин қанаатландырады, кийим-кеншек сатып алыў арқалы сыртқы орталык тәсиринен қорғаныў ҳәм гөззаллық пенен байланыслы машқалаларды шешеди. Көринип турғанындай, өз функциясын орынлаў дәрежеси товардың қарыйдар ушын пайдалы болыўында көринеди. Соның ушын да, мақсетли базарды анықлаўдағы биринши ўазыйпа қанаатландырылыўы керек болған талапты анықлап алыўдан ибарат;

екиншиден, усы талапқа ҳәмме де бирдей ийе болмаўы, талап дәрежеси айырым тәреплери менен бир-биринен ажыралып турыўы мүмкин. Демек, қарыйдарлар арасынан белгили бир талапқа ийе болғанларын ажыратып алыў лазым. Усындай қарыйдарлар көлеми кәрхана, шөлкемниң тийкарғы базарын пайда етеди;

үшиншиден, қарыйдарлардың тутыныў машқалаларын шешиў жоллары заманагөй жаңа технологиялар тийкарында әмелге асырылыўы мүмкин. Бунда қандай технология қолланылыўы кереклиги ямаса мүмкин екенлиги де үлкен әҳмийетке ийе;

төртиншиден, қарыйдарлардың фундаментал талапларының турақлы жағдайда болыўы. Оларды қанаатландырыў усыллары, технологиялары тез-тез өзгерип, илим, техника, мәденият ҳәм экономиканың раўажланыўы бул тараўда жаңадан-жаңа имканиятларды жаратады.

Жоқарыда айтып өтилгенлерден келип шыққан ҳалда, тийкарғы базардағы қарыйдарлардың барлығы бир кәрхана товарларының қарыйдарлары бола алмайтуғынын, бәлки ҳәр қыйлы бәсекилеслер ортасында усыныстың түрли вариантлары бойынша ҳәм басқа себеплерге байланыслы бөлистирилетуғынын айтыў мүмкин. Нәтийжеде, ҳәр бир кәрхана тийкарғы базардағы қарыйдарлардың бир бөлими ямаса топарын тартыўы ҳәм олардың талапларын қанаатландырыўы мүмкин. Буннан басқа, қарыйдарлардың талаплары, қәлеўлери, талғамлары, товардың қәдир-қымбаты ҳәм пайдалылығы ҳаққындағы көз-қараслары, сатып алыў қәбилети, базардағы ҳәрекетлери ҳәм басқалар бирдей болмайды. Қарыйдарлардың көнликпелери, сатып алыў әдетлери, талап-қәлеўлери, талғамлары, ҳәрекетлериндеги айырмашылықлар оларды топарларға, қатламларға ажыратыўға тийкар болады. Буның үстине қарыйдарлар өзгерип, олардың талап-қәлеўлери күшейип, талғамлары байып барады. Бундай шараятта қарыйдарларды улыўма орташа қарыйдарға арналған товар қанаатландырмайды. Олардың ҳәр бири бир товардың өз талғамы, қәлеўлери, ойлағанына көбирек сәйкес келетуғын түри ямаса вариантын излейди. Нәтийжеде олар ортасындағы айырмашылық күшейип барады. Бундай шараятта оларды толық қанаатландырыў ушын түрлише қатнас ҳәм стратегия керек болады.

Ҳәзирги шараятта кәрхана, фирма қанша ири болмасын толық базарды ийелеп алыў имканиятына ийе болмайды, соның ушын да барлық қарыйдарлардың талапларын қанаатландыра алмайды. Раўажланған мәмлекетлерде базардың сегментлениўи интенсив көринис алыўы себепли кәрханалар бир-биринен товарға болған талапшаңлықлары, қәлеўлери ҳәм маркетинг қуралларының тәсирине жуўаплары менен ажыралып туратуғын қарыйдарлардың топарларын анықлап алыўға ҳәрекет қылады. Базар экономикасы раўажланған сайын бундай бағдар күшейип барады, себеби, барлық қарыйдарларға бирдей қатнасықта болып, күтилген нәтийжеге ерисип болмайды. Енди оларға жәнеде жақынласыў, актив ҳәрекет қылыў, ҳәр қыйлы стратегиялар қолланыў керек болады. Реклама қураллары, товарларды тарқатыў каналлары ҳәр қыйлы ҳәм жалғыз формаға келтирилген ғалабалық маркетинг стратегиясын қолланыўды қыйынластырып атыр. Соның ушын да кәрхана, фирмалар ғалабалық маркетингтен мақсетли маркетингке өтип атыр. Мақсетли маркетинг басқышпа-басқыш әмелге асырылып, ол базарды үйрениў, сегментлеў, мақсетли сегментлерди таңлаў ҳәм базарда товар өз орнын табыўы, яғный қарыйдарға мақул келиў басқышларын өз ишине алады.

Маркетинг хызмети тийкарында ислеп шығылған сегментлеў ҳәм оны турақлы кеңейттириў, макро-микросегментлеўди қолланыў, киши сегментлерди улыўмаластырыў ҳәм таңлаўды әмелге асырып барып, сегментлеўди маркетинг стратегиялары тийкарында тәмийинлеў, қарыйдарлар менен туўрыдан-туўры қатнаста болыў ҳәм саўда-сатық имканиятларынан толық пайдаланыў мақсетинде өнимлердиң сатылыўын арнаўлы саўда кәрханаларының мойнына жүклеў ҳәм зәрүр хызметлер көрсетиўди шөлкемлестириў керек.

Бул орында базарда ислеўдиң ең әҳмийетли қағыйдаларынан бирин айтып өтиў керек: барлық қарыйдарлардың талапларын аз ғана қанаатландыратуғын товарды сатып болмайды, бәлки бир қарыйдардың талабын толық қанаатландыратуғын товарды ғана сатыў мүмкин. Демек, қарыйдарлардың барлығын бир нәрсе бирдей қызықтырмайды, ҳәммеси бир нәрсени бир ўақытта сатып алмайды ҳәм базарда бир тәризде ҳәрекет қылмайды. Соның ушын базарда да барлық қарыйдарлар бир-биринен ажыралып туратуғын қатламлар, топарлардан ибарат болады. Оларды жаксы билип алыў, талап-қәлеўлерин толық үйрениў ҳәм тереңрек түсиниў, толық қанаатландырыў ушын ҳәр бир топар, қатлам ушын өзине тән усыллар, қураллар, стратегияларды қолланыў керек. Буның ушын болса қарыйдарлардың усы топарлары ҳәм қатламларын бир-биринен ажыратыў ямаса басқаша айтқанда, бир базар көлеминде қарыйдарлардың топарларын мақсетли базар көлеминде қәлиплестириў лазым.

Пикиримизше, базарды сегментлеў, яғный қарыйдарларды топарларға ажыратыўда тийкар қылып алынған географиялық, демографиялық, психографиялық көрсеткишлерден кең қолланыў мақсетке муўапық болады.

Географиялық (республикалық) көрсеткишлерге Республиканың географиялық орны, халықтың саны ҳәм тығызлығы, транспорт тармақлары, климаты, саўда-сатық қурамы, ғалаба хабар қураллары менен тәмийинленгенлиги, раўажланыў динамикасы ҳәм басқалар киреди. Өзбекстанда ўәлаятлар, қалалар, районлар, аўылларды усы факторлар өз өзгешеликлерине ийе болып, қарыйдарлардың талап-қәлеўлериниң қәлиплесиўине тәсир етпей қалмайды.

Демографиялық көрсеткишлерге қарыйдарлардың жасы, жынысы, мағлыўматы, ҳәрекетшеңлиги, дәрамат дәрежеси, шуғылланыўлары, кәсиби, семьялық жағдайы, семья қурамы, семьяның турмыслық циклы, социаллық жағдайы, миллети, диний исенимлери, жасаў орны ҳәм басқалар киреди. Демографиялық факторлар адамлардың ҳәрекетин анық белгилейди ҳәм олар ҳаққында мағлыўматлар алыў аңсат.

Психографиялық көрсеткишлерге халықтың турмыс кешириўи ҳәм шахстың өзгешеликлери киреди. Ҳәр қандай адамның турмысы мәлим тәризде өтеди. Түрли социал-экономикалық топар ағзаларының турмыс кешириўиниң уқсаслығына қарап сегментлерге бирлестириў мумкин: новаторлар(жаңалыққа умтылыўшылар), консерваторлар(жаңалықты жақламаўшы), үнемшил қарыйдарлар ҳәм басқалар. Инсанның өзгешеликлери оның өзине тәнликлериниң үстинликлери ҳәм белгили дәрежеде муўапык келиўинен келип шығады-өз гәпиниң үстинен шығатуғынлар, өз мәжбүриятларын жақсы орынлайтуғынлар, ашық ҳәм тез тил табатуғынлар, авторитарлар, ериўшилер ҳәм басқалар.

Максетли базар сегментлериниң белгилери оларды таңлаў, баҳалаў процессин терең анализлеўди талап етеди. Бунда еки факторға итибар бериў керек. Бириншиси, сегменттиң улыўма түрде өзине тартыўшылығы болса, екиншиси, компанияның максетли сегментлерин өзлестириў ушын керекли ресурслар есапланады. Бул жерде сегменттиң кеңлиги, өсиў дәрежеси, пайдалылығы, өндиристи кеңейтириўден келетуғын пайда, тәўекелшилик басқышы уқсағанлар тийкар болып есапланады.

Жоқарыда айтып өтилген өзине тартыўшылықтың характери төмендегилерден ибарат. Бириншиден, кәрхана сегмент ўәкиллериниң таңлаў имканиятлары өзгерисин анық көз алдына келтире алыўынан келип шығып, тийкарғы күшин мүтәжликлери қанаатландырылмаған қарыйдарларға хызмет көрсетиўге ямаса дыққатты бәсекилес саўда маркаларына итибар бермей атырған қарыйдарларға қаратыў пайдалы есапланады: екиншиден, қарыйдарлардың финанслық жағдайы ҳаққындағы мағлыўматларға ийе болыў зәрүрлигин итибарға алып, кәрхана анық товарға көп пул сарплайтуғын қарыйдарларға дыққатын қаратыў лазым; үшиншиден, кәрхана ықтыярындағы материаллық ҳәм финанслық ресурслар көз-қарасынан сегментлерди өзлестириўдиң мақсетке муўапықлығы бойынша пайда болатуғын машқалаларға итибарды қаратыў талап етиледи.

Соның менен бир ўақытта жаңа сегментлерге шығыўдан алдын кәрхана өзиниң илимий ҳәм техник имканиятларын баҳалай алыўы, хызметкерлердиң тәжрийбелик дәрежеси, ресурсларға ийе болыўы уқсағанларға баҳа берип билиўи, жаңа сегментлерге шығыў менен байланыслы ўазыйпаларды шешиўи, улыўма маркетинг стратегиясы ямаса товарлар ҳәм қарыйдарлар бойынша сегментленген маркетинг стратегиясы ҳәр бир сегменттиң өзгешеликлерине муўапықластырылып, арнаўлы жеке стратегиялар түрине келтирилиўи мақсетли сегментлерди таңлаў процессине унамлы тәсир көрсетеди.

Базарды кеңейттириўде товарларды жетилистириў ҳәм сапасын жақсылаў әҳмийетли екенлигин итибарға алып, интеграциялық өсиў стратегиясын қолланыў мақсетке муўапық болып есапланады. Бунда өз дүкәнларын шөлкемлестирип, қарыйдарлар менен туўрыдан-туўры байланысты тәмийинлеўге қаратылған прогрессив интеграция стратегиялары қол келеди.