Экономикалық АҚпараттық ЖҮйелердегі жаңа технологиялар

Павлодар

Павлодар

2012

КБЖ 65.050я73

М54
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің қаржы-экономика факультетінің есеп және аудит кафедрасының отырысында басуға ұсынылды

Пікірсарапшы:

экономика ғылымдарының кандидаты, доцент С. К. Кунязова

экономика ғылымдарының кандидаты А. Ж. Мусина
Құрастырушылар: Х. Г. Бахралинова, Е. А. Богданова

М54 Экономикалық ақпараттық жүйелердегі жаңа технологиялар : экономикалық мамандықтарының студенттеріне тәжірибелік сабақтарына арналған әдістемелік нұсқау / құраст. :  Х. Г. Бахралинова, Е. А. Богданова. – Павлодар : Кереку, 2012. – 55 б.

«Экономикалық ақпараттық жүйелердегі жаңа технологиялар» пәнінен тәжірибелік сабақтарға әдістемелік нұсқаулар жұмыс бағдарламасына сәйкес жасалған және өзіндік орындауға арналған есептер мен тапсырмалардың шешу үлгісіне әдістемелік ұсыныстарды қамтиды.

Экономика мамандықтарының студенттеріне курсты игеру үшін және MS Excel бағдарламасында жұмыс жасаудың тәжірибелік дағдысын алу үшін оқу материалы болып табылады.

ӘОЖ 330.47(075.8)

КБЖ 65.050я73

© Бахралинова Х. Г., Богданова Е. А., 2012

© С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2012
Материалдық дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге авторлар мен құрастырушылар жауапты

Кіріспе
«Экономикалық ақпараттық жүйелердегі жаңа технологиялар» пәнінің мақсаты экономикалық мамандықтарда оқитын студенттерді экономикалық және басқару мәселелерін компьютердің көмегімен шешуге әртүрлі әдістерді пайдалануға, компьютер жүйелерін жақсы игеруге, информациялық технологияларды болашақта өз кәсіпкерлік істерінде қолдануға үйрету болып табылады. Бұл жерде экономика саласына қолдануға ыңғайлы универсалды сайман ретінде ең бірінші электрондық кестенің мүмкіншіліктеріне көп көңіл бөлінген дұрыс. Әр түрлі қарапайым экономикалық, бухгалтерлік есептерді, оптимизация есептерін шығару бұл программаның мүмкіншіліктерін аша түседі.

«Экономикалық ақпараттық жүйелердегі жаңа технологиялар» курсының мақсаттары мен міндеттері

- студенттерді экономикалық және басқарудағы есептерді шешуге, информациялық жүйелерде жұмыс істеу негіздеріне оқытып үйрету;

- жаңа информациялық технологиялардың мүмкіндіктерін және болашақтағы олардың өркендеуін көрсету;

- ЭЕМ-нің, информациялық жүйелердің, компьютерлік жүйелердің және олардың программалық қамтамаларының даму қалпы мен келешегін зерделеу;

- теориялық білімдерді белсенді практикаға пайдалануға дағдыландыру. Аталған курсты оқу нәтижесінде студенттер келесіні меңгеруі керек:

- компьютерді экономикалық және басқару мәселелерін шешуге жан-жақты қолдану, ұтымды жақтарын іздестіру;

- экономикалық ақпаратты талдау әдістерін, құрылымдауын, өңдеуін көрсете білу;

- арнайы экономикалық және басқару есептерді шешуге қолданбалы программалық қамтамаларды қолданып үйрену;

- компьютерлік жүйелердің және информациялық технологиялардың жиі кездесетін өзгерістерін қадағалау.

MS Excel формулалары есептеулер жүргізуге және берілгендерге анализ жасау үшін керек. Кез-келген формулаға мынандай негізгі сипаттамалар тән:

- ең бірінші сивол ретінде міндетті түрде «=» белгісін жазу керек;

- формуламен есептелген нәтиже сол формула жазылған ұяшықта шығады;

- формулалар жолында белсенді ұяшыққа жазылған формула көрсетіледі;

- формулада жасалған сілтемелердегі мәндер өзгерген жағдайда формула нәтижесі де автоматты түрде өзгереді.

Формулаларда ұяшықтарға сілтеме.

Белсенді жұмыс бетінде әр ұяшық өзіндік адресімен (немесе ұяшыққа сілтемемен) анықталады. Ол ұяшық орналасқан баған атауы мен жолдың номерінен тұрады. MS Excel-де бұдан да басқа адрестеу жүйесі (сілтеме стилі) -R1C1 бар. Онда бағандар да, жолдар да номерленеді. Бұл стильді орнату үшін Сервис - Параметры, Общие астарлы бетінен Стиль ссылок пунктіне жалауша қою керек. Мысалы, R5C2 адресі бесінші жолдағы, екінші бағандағы ұяшыққа сілтемені білдіреді.

Адрестеудің тағы бір тәсілі бар. Ол ұяшыққа ат беру арқылы адрестеу. Белсенді ұяшыққа немесе ұяшықтар блогына ат беру үшін Вставка - Имя - Присвоить командасын орындаймыз. Мысалы, белгіленген ұяшықтар тобына Жұмыс аумагы деген ат беруге болады. Ат қою кезінде мына мәселелерге көңіл бөлген жөн:

- ат әріптен немесе астын сызудан басталады;

- атта бос орынның (пробел) немесе дефистің ( - ) орнына астын сызу (_) немесе нүкте ( . ) қойылады;

- ат қысқаша және аталып өткен адрестеу стильдеріне (А1 және R1C1) ұқсамайтындай болуы керек.

Біз қарастырып өткен адрестеу стилінен басқа адрес түрлері деген ұғым бар. Адрес түрлері: салыстырмалы (қатысты), абсолютті (тұрақты), аралас. Салыстырмалы адрестеу формуланы көшірген кезде көшірілетін орынға сәйкес ұяшыққа сілтеме де өзгеріп отырады. Абсолютті адрестеуде формуланы көшірген кезде сілтеме тек қана алғашқы формуладағы ұяшыққа жасалады. Аралас адрестеу формуланы көшіру барысында баған немесе жол өзгермегені керек болғанда қолданылады. F4 пернесін формуланы редакторлеу кезінде адрестеу түрлерін ауыстыру үшін қолдануға болады.

Басқа беттерге, басқа жұмыс кітаптарына сілтеме.

Белсенді жұмыс кітабының басқа беттеріне сілтеме мынандай түрде жазылады: Лист 3!А1

Мұндағы леп белгісі міндетті түрде қойылады. Егер Жұмыс бетінің атында пробел болса, оның атын тырнақшаларға алып жазу керек.

Операторлар.

Формулаларда функциялар мен математикалық операторлар реті жалпы математика ережелеріне сай орындалады. Формулалардың есептеу нәтижелері сан болуы керек. Ал салыстыру нәтижелері ақиқат пен жалган мәндері болады. Excel формулаларындағы операторлар 1.1 кестеде көрсетілген:
1.1-кесте – Excel формулаларындағы математикалық операторлар

Оператор	Мәні
(	Жақшаны ашу
)	Жақшаны жабу
*	Көбейту
/	Бөлу
+	Қосу
-	Азайту

Мәтінмен және датамен орындалатын операциялар.

MS Excel – де тек арифметикалық формулалар ғана өңделмейді, сонымен қатар мәтінмен де әр түрлі операциялар орындап, жұмыс кітабындағы диапазондар мен ұяшықтарды салыстыруға да болады. Сол операцияларды қарастырайық.

Конкатенация дегеніміз – мәтінді, санды және датаны бір ұяшыққа жинау. Конкатенацияның операторы & белгісімен жазылады.

MS Excel жұмыс бетіндегі әр түрлі ұяшықтарда орналасқан мәліметтерді бір ұяшыққа орналастыру керек.

Есептің шешімі 1.1 суретте көрсетілген. Мұнда A3 ұяшығына төмендегідей формула енгізілген:

= А1&ТЕКСТ(В1; "ДДМММГГГГ "&ТЕКСТ(С1; "# ###т. "&D1

Мұндағы ТЕКСТ( ) функциясы дата мен ақша форматтарын жаңа форматқа көшіруге мүмкіндік береді және оларды мәтінге айналдырады.

1.1-сурет – Конкатенацияны қолдану

формуласының нәтижесі

Даталарға мынандай формулалар қолдануға болады :

Бұл формулалардың нәтижесінде көрсетілген даталар арасындағы күн саны шығады.

Адрестік және салыстыру операциялары.

Формулалардағы салыстыру операцияларына мысалдар :

Төмендегі 1.2 кестеде адрестік операциялардың белгілері берілген.

Microsoft Excel программасының функциясы ретінде белгілі бір алгоритм бойынша немесе формулалар бойынша жүргізілетін есептеу операциялары қарастырылады. Әрбір функцияның өзіне тән аты болады. Excel программасында функциялардың аттары пернелік тақтадан теріліп жазылады немесе Функция шебері (Вставка-> Функций) деп аталатын команда немесе саймандар панеліндегі f_x батырмасы көмегімен енгізіледі. Функция шебері функцияларға сәйкес формулалардың дайын шаблондарын береді, қолданушы бар болғаны функцияның аргументтерін ғана жазады.

Excel программасында, күрделі және қарапайым есептеулерге арналған 200 ден аса функцияларды қолдану мүмкіндігі қарастырылған. Сондай-ақ, бұл қосымшада қолданушының Excel-дің програмалау мүмкіндіктерін (VBA) пайдаланып өзіне қажет функцияларды да құрып алуына жағдай жасалған.

Функция шеберін пайдаланып функцияларды іздеуді жылдамдату мақсатында оларды келесі: 10 недавно использовавшихся, Полный алфавитный перечень, Финансовые, Дата и время, Математические, Статистические, Ссылки и массивы, Работа с базой данных, Текстовые, Логические и Проверка свойств категориялары бойынша топтастырған.

Функциялардың аргументтері ретінде сандар, сан мәнді өрнектер немесе сәйкесінше сандар мен сан мәнді өрнектер жазылған ұяшықтар адрестері, диапазон адрестері пайдаланылады.

Мысалы'>Мысалы

= СУММ(А5:А9) – мұндағы СУММ функциясы, А5, А6, А7, А8, А9 ұяшықтардағы сандар қосындысын есептейді;

= СРЗНАЧ(G4:G6) – мұндағы СРЗНАЧ функциясы, G4, G5, G6 ұяшықтардағы сандардың орташа мәнін табады.

Күрделі функцияларды жазу әдеттегідей бірінің ішіне бірі жай жақшалар арқылы жазылады : = ОКРУГЛ(СРЗНАЧ(H4:H8);2).

1.2-сурет – Функция шеберін терезесі

Анықтамасы,

1 – функцияның аты;

2 – аргументтерді енгізу жолақтары;

3 – терезені кішірейту батырмасы , бұл батырмаға қайта шерту терезені бұрынғы қалпына келтіреді;

4 – аргументтің мәндері ;

5 – функцияның сипаттамасы;

6 – анықтаманы шақыру.

Функция аргументтерін енгізуде келесі тәсілдер қолданылады:

а) қажет адрестерді (ұяшықтың немесе диапазонның) пернелік тақтадан теруге болады;

б) қажет ұяшықтар мен диапазондарды жұмыстық беттегі кестедан белгілеу арқылы жазуға болады.

– лог_выражение – бұл нәтижесі, екінің бірі, яғни не АҚИҚАТ немесе ЖАЛҒАН болатын логикалық өрнек;

– значение_если_истина – бұл лог_выражение АҚИҚАТ болғандағы мән, егер осы жағдайда функцияның жазылуында бұл аргумент (значение_если_истина) түсіп қалған болса, онда функцияның мәні де АҚИҚАТ болады;

– значение_если_ложь – бұл лог_выражение ЖАЛҒАН болғандағы мән, егер осы жағдайда функцияның жазылуында бұл аргумент (значение_если_ложь) түсіп қалған болса, онда функцияның мәні де ЖАЛҒАН болады.

Егер A1 ұяшығына [1, 4] аралықтағы сандардың бірін жазғанда В1 ұяшығындағы = ЕСЛИ (И(A1>=1;A1=<4);15;18) - өрнегінің мәні 15-ке тең болады, ал қалған жағдайда 18 болады.

= ЕСЛИ (A1<20000; 12; ЕСЛИ (A1<40000; 15; 18)) формуласы бойынша, егер A1< 20000 болса, онда нәтиже 12 тең, қарсы жағдайда келесі тұрған A1<40000 шарты тексеріледі, бұл шарт ақиқат болған жағдайда формула нәтижесі 15, ал жалған болғанда формула нәтижесі 18 болады.

Диаграммаларды редакциялау үшін диаграмма облысының контекстік мәзіріндегі немесе диаграмма обылысын белгілегенде ғана программа терезесінің жоғарғы мәзірәнде пайда болатын Диаграмма опциясының командалары арқылы жүргізіледі. Диаграммаларды редакциялауға:

а) Диаграмма типі мен форматын өзгерту;

ә) Бастапқы берілген мәліметерді өзгерту, яғни:

1) диаграмма тұрғызу үшін пайдаланылған ұяшықтар диапазонын өзгерту;

2) қатарлардың (ряды) бағыты мен атын өзгерту;

3) Х осі үшін (для подписей оси Х) қолданылған мәліметтерді өзгерту;

4) диаграмма параметрлерін (заголовки, оси, линии сетки, легенду, подписи данных) өзгерту;

5) диаграмманың жұмыстық беттегі орналасуын және т. б. өзгерту жатады.

1.5 Құрама кестелер

Құрама кестелер ақпаратты талдау үшін және мәліметтер қорында, жұмыс парақтарында, сыртқы файлдарда сақталынатын ақпараттарды жалпылау үшін қолданылады. Құрама кесте интерактивті кесте болып табылады, оның көмегімен мәліметтердің үлкен көлемдерін жылдам біріктіруге және салыстыруға болады, алғашқы мәліметтер бойынша әр түрлі нәтижелер алуға болады, сонымен бірге керекті облыстар бойынша мәліметтерді көрсетуге болады.

Құрама кесте тұрғызу. Құрама кесте шеберінің ( Мастер сводных таблиц и диаграмм ) көмегімен іске асырылады. Ол үшін алдымен мәліметтер базасына қатысты ұяшықтарды ерекшелеп алу қажет. Сонан кейін Мәліметтер > Құрама кесте (Данные > Сводные таблицы) командасын орныдау қажет.

Құрама кесте шебері (Мастер сводных таблиц и диаграмм) жұмысының алғашқы сатысында 1.3 суретте көрсетілгендей мәліметтер типі мен құрама мәліметтерді безендіру түрін анықтап алады.

Тағы Ары қарай батырмасын шерткен соң құрама кестенің орны анықталады. Құрама кестені көбіне жаңа бетке орналастырады (Жаңа бет (Новая страница) ауыстырып-қосқышын тағайындау арқылы).

Өндірістің негізгі құралдарын қайта бағалау ведомост 1.6 суретте көрсетілген

Ведомость жасауға байланысты кеңестер:

а) А1 ұяшығына ведомость атын енгізіңіз;

ə) А4:F4 ұяшықтарына ведомость өрістерінің аттарын енгізіңіз: Нысан аты, Баланстық құны (БҚ), Нысанның ескіруі (НЕ), Қалдық құны (ҚҚ),Қалпына келтіру толық құны (ҚТҚ), Қалпына келтіру қалдық құны (ҚҚҚ).


1.6-сурет – Өндірістің негізгі құралдарын қайта бағалау ведомосты
б) Есептеулер жасауға арналған формулалар:

ҚҚ = БҚ - НЕ

ҚТҚ = БҚ * К

ҚҚҚ = ҚҚ * К,

мұндағы К - коэффициент мәні: 3,3 - егер БҚ 650-ден кем немесе тең болса; 4,2 - егер БҚ 650-ден үлкен немесе 1000-нан кем болса; 5,1 - егер БҚ 1000-ға тең немесе одан үлкен болса.

Осы формулалар бойынша есептеулер жүргізу үшін төмендегі формулаларды көрсетілген ұяшықтарға енгіземіз:

D5 ұяшығына: = B5 - С5

E5 ұяшығына :
= В5*ЕСЛИ(В5<=650;3,3;ЕСЛИ(И(В5>650;В5<1000);4,2;5,1))

F5 ұяшығына:

в) Барлыгы жолындағы мәндерді есептеу үшін саймандар тақтасынан автоқосынды батырмасын басамыз, немесе В12 ұяшығына

= СУММ(В5:В11) формуласын жазамыз.

2-тапсырма. Статистикалық функциялар қолданып Қаланың аудандары бойынша салықтардың түсуiн есептеу.

1.7 суретдегі кестені құрастырыңыз.

1.7-сурет – Қаланың аудандары бойынша салықтардың түсуi

I3 = СУММ(В3:H3)

В11 = СУММ(B3:B10)

J3 = РАНГ(I3;$I$3:$I$10)

K3 = СРЗНАЧ(B3: H3)

M3 = {ЧАСТОТА(I3:I10;L3:L8)}