Электрондық банк қызметтері нарығының 2013 жылғы қысқаша талдамалық шолуы

Өткен жылы төлем карточкаларын пайдаланбай электрондық банк қызметтерін көрсететін банктер санының 3-ке ұлғайғанын атап өткен жөн, ал төлем карточкалары пайдаланылатын электрондық банк қызметтерін көрсететін банктердің саны өзгеріссіз қалды. Бұл ірі емес банктердің жылдам ақы төлеу терминалдарын орнату жөніндегі іс-қимылдарымен түсіндіріледі. Осындай динамикаға қарамастан, жақын болашақта (заңнамалық базаны ешбір түбегейлі өзгертпестен) жылдам ақы төлеу терминалдары бар банктер саны айтарлықтай өседі екен деуге болмайды, себебі нарықтың көрсетілген сегменті бәсекелестікті ескере отырып, бұрынғысынша банктер үшін тартымсыз болып қала береді.

Сонымен қатар өткен жылы саны 4%-дан аз ұлғайған банкоматтар желісінің ұлғаюына деген қызығушылықтың төмендеуі байқалады. Соңғы 3 жылда банкоматтар санының өсу қарқынының төмендегенімен, 2013 жылы олардың өсуі төмен болды. Мұндай жағдайда оған себеп отырған нарықтың банкоматтармен толып кетуі екені сөзсіз, сондай-ақ эквайрингтік қызметті болжамды монополияландыру жөнінде айтылған ұсыныс та әсер етті. Алайда, банк дүңгіршектерімен қалыптасқан ахуал қарама-қайшы, олардың саны 2 есе ұлғайды (1 678-ден 3 982-ге дейін), бұл банктердің бірінің клиент тарту жөнінде жүргізген саясатының салдары болды. Бұл ретте банк дүңгіршектері бір рет қана орнатылмай, 2013 жыл бойы орнатылды.

Банкоматтарға түскен салмақ 2013 жылы салыстырмалы түрде жоғары болған жоқ, орташа алғанда күніне бір банкоматта 53 транзакция жүргізілді, 2012 жылмен салыстырғанда 2 транзакцияға көп. Мұндай өзгеріс орнатылатын банкоматтардың өсу қарқынының баяулауы тұрғысынан түсінікті. Бұл ретте банк дүңгіршектері бойынша мұндай көрсеткіштер айтарлықтай өзгерді, бір банк дүңгіршегіне 2012 жылы 97 транзакциядан келсе, 2013 жылы 178 транзакцияға дейін жасалған. Банк дүңгіршектеріне түскен салмақтың өсуі салдарынан олардың функционалдық мүмкіндіктері де кеңейді, атап айтқанда, қолма-қол ақы төлеу терминалы ретінде пайдалану мүмкіндігін енгізу.

Соған қарамастан кезекті кезеңнің қорытындылары бойынша Қазақстандағы барлық қолма-қол ақшасыз төлемдер мен қолма-қол ақшаны пайдалана отырып жүргізілген транзакциялардың негізгі үлесі дәстүрлі қондырғылар – банкоматтар мен POS-терминалдарға тиесілі болды.

Қолма-қол ақшасыз жасалатын төлемдер жалпы көлемінің үлесі

Қолма-қол ақшаны пайдалана отырып жүргізілетін транзакциялар жалпы көлемнің үлесі

2013 жылдың басында қабылданған Үкіметтің қаулысы¹ төлем карточкаларын пайдалана отырып төлемге қабылдау желілерінің дамуына оң әсер етті, осыған сәйкес дара кәсіпкерлер қызметтің белгілі бір түрлерін жүзеге асырған кезде есеп айырысу үшін төлем карточкаларын қабылдауға, тиісінше POS-терминалды орнатуға міндеттенеді. Мәселен, кәсіпкерлерде орнатылған POS-терминалдар санының өсуі 40 117 бірлікке дейін жетіп, 46,8%-ды құрады. Банктер POS-терминалдарды орнатуға шарт жасасқан кәсіпкерлердің саны 2014ж.01.01. жағдай бойынша өткен жылы 61,6%-ға ұлғайып, 22 904 бірлікті құрады. Сондай-ақ POS-терминалдар орнатылған сауда нүктелерінің саны елеулі өсіп (58,0%), 33 709 бірлікті құрады.

Төлем карточкаларын пайдалана отырып, төлемдерді қабылдау желісі дамуының көрсетілген көрсеткіштері 2008 жылдың соңында Қазақстан экономикасындағы дағдарыстық көріністің байқалу сәтінен бастап қана емес, сондай-ақ электрондық банктік қызметтер нарығы мониторингін жүргізудің көз жетерлік кезеңінде рекордтық болды. Оған қоса, POS-терминалдарды орнату бойынша талаптарды соңына дейін орындағысы келмейтін кәсіпкерлердің психологиясын ескере отырып, салық органдары мен қаржы полициясы органдары тарапынан жағдайды тиісті түрде бақылау болғанда төлем карточкаларына пайдалана отырып төлемдерді қабылдау желісінің дамуы көрсеткіштерінің бұдан әрі өсуін күтуге болады.

Сонымен қатар, қазір кезде кәсіпкерлерде орнатылған POS-терминалдарға жүктеменің төмен болып отырғандығын байқауға болады. Мәселен, 2013 жылы бір POS-терминал бойынша орташа күніне 2-ден артық транзакция жасалған жоқ. Осындай оптимистік емес көрсеткіштерді POS-терминалдардың қолайлы орналаспауымен түсіндіруге болады. Бөлшек төлемдердің негізгі массасы иелері дара кәсіпкерлер болып табылатын және әдетте, қазіргі кезде POS-терминалдар жоқ үлкен емес дүкендерде және сервистік пункттерде жүзеге асырылады. Яғни, жоғарыда көрсетілген Қаулының талаптарын орындау арқылы төлем карточкаларын төлемге қабылдау желісі дамып қана қоймай, сондай-ақ төлем карточкалары пайдаланыла отырып жүргізілетін төлемдердің көлемі елеулі өсетін болады.

Өңірлер бойынша электрондық банктік қызметтерді жүзеге асыру желілерінің бөлінуі айтарлықтай өзгермеді. Өңірлердің басым көпшілігінің негізгі көрсеткіштер бойынша үлесінің азаюы немесе ұлғаюы 1% аспады. Банк дүңгіршектерінің жағдайы керісінше болды, Оңтүстік Қазақстан облысында олардың үлесі 6,3%-ға, Қарағанды облысында – 4,4%-ға және Алматы қаласында 3,7%-ға өскен, бұл жоғарыда аталған жекелеген банктің іс-қимылдарына байланысты болды.

Бұрынғыдай, негізгі көрсеткіштер бойынша нарықтың кемінде 20% Алматы қаласына тиесілі.

Қаралатын кезеңдегі ерекшеліктердің бірі жергілікті желілердің төлем карточкаларын шығаруға және пайдалануға байланысты жағдай болып табылады. Электрондық банктік қызметтер нарығына мониторинг жүргізілген кезең бойы жергілікті желілердің үлес салмағы төмендеп келді, VISA және MasterCard халықаралық жүйелерінің төлем карточкаларының үлесі тиісінше ұлғайып отырды. Қаралатын кезеңде айналыстағы төлем карточкалары мен оларды пайдалана отырып жасалған транзакцияларды қоса алғанда, жергілікті жүйелердің үлесі 2013 жыл бойы өсіп отырды. Алайда, желтоқсан айында халықаралық жүйелердің төлем карточкаларының үлкен көлемде шығарылуына байланысты жағдай өзгерді және жергілікті жүйелердің үлесі бір жыл бұрынғы көрсеткіштерден төмен болып қалды. Сонымен бірге, абсолюттік көрсетуде жергілікті жүйелердің көрсеткіштері төмен болып қалғанын атап өткен жөн.

Тұтастай алғанда, соңғы екі жылда төлем карточкаларын шығарудың жыл сайынғы өсуі 25% асады, бұл ретте кредиттік төлем карточкаларының үлесі үдемелі қарқынымен өсіп келеді, 2013 жылы оның үлесі 21,0% құрады, салыстыру үшін 2012 жылы үлесі 17,6% болды. Кредиттік төлем карточкаларының 96,0% Алматы қаласына тиесілі екенін атап өткен өте маңызды, өйткені бұның ірі мегаполис болуымен қатар, мұнда негізгі іскерлік белсенділік те шоғырланған.

Кредиттік төлем карточкаларының (93,5%) басым санының эмитенті бір банк болып табылады. Осы банк те жалғыз болып табылады, оның эмиссия құрылымындағы негізгі үлесін кредиттік төлем карточкалары құрайды, бұл тұтынушылық кредиттеу нарығындағы күштердің шоғырлануына себепші.

Осы уақытта айналыстағы төлем карточкалары санының айтарлықтай өсуіне қарамастан, төлем карточкаларын теңбе-тең пайдалану сияқты осындай маңызды көрсеткіштің төмендемейтіндігін атап өтуге болады, ол 2013 жылы орташа алғанда 42,4% болды, 2012 жылмен салыстырғанда ол айналыстағы карточкалардың жалпы санының 46,8% құрайды. Бұл төлем карточкалары нарығының сапалы өсуін көрсетеді, мұнда эмитент банктер төлем карточкаларын кейіннен оларды төлем құралы ретінде пайдаланатын ұстаушыларға береді.

Бүгінгі күні төлем карточкаларын³ пайдалана отырып қолма-қол ақшасыз төлемдер көлемінің қарқынды өсуі туралы айтуға болады, олардың саны және сомасы 2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда тиісінше 31,8% және 27,5% ұлғайды. Қолма-қол ақшаны алу бойынша операциялар саны және сомасы тиісінше 9,9% және 17,1% ұлғайды. Бұл ретте қолма-қол ақшасыз төлемдердің үлесі көп емес – қазақстандық эмитенттердің төлем карточкаларын пайдалана отырып транзакциялардың жалпы санынан 25,0% және жалпы сомасынан 10,0% деңгейде. Алайда, қолма-қол ақшасыз транзакциялар санының ұлғаюының оң динамикасын көрсетуге болады, атап айтқанда 2012 жылы олардың үлесі 21,8%, ал 5 жыл бұрын 17,3% болды.

Сонымен қоса, төлем карточкаларын пайдалана отырып және оларды пайдаланусыз электрондық терминалдар мен қашықтықтан қол жетімдік жүйесі арқылы төлемдердің жалпы көлемі бойынша көшбасшы Алматы қ., Астана қ., Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстары.

Қолма-қол ақшаны алу бойынша бір транзакцияның орташа сомасы 2012 жылмен салыстырғанда 2013 жылы 33-тен 35 мың теңгеге дейін ұлғайды, ал қолма-қол ақшасыз төлемдердің орташа сомасы 12 мың теңге деңгейінде өзгеріссіз қалды. Қолма-қол ақшаны алудың орташа сомасы ұлғаюы өзіндік процесс, ол әрқашанда байқалады (бір жылда орташа сома 1-4 мың теңгеге ұлғаяды), бұл инфляциямен және еңбекақының тиісті өсімімен байланысты. Алайда, қолма-қол ақшасыз төлемдердің орташа сомасы өзгеріссіз қалуда, бұл бөлшек төлемдердің, оның ішінде банктік комиссиялардың біртіндеп төмендеуі арқасында саны өсуіне негізделген.