Әож 94 (514) 084. 5 Қолжазба құқығында

ӘОЖ 94 (514) 084. 5 Қолжазба құқығында

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен 1940 жылдағы Қазақстан өнеркәсібінің дамуындағы негізгі бағыттар: тарихи-салыстырмалы талдау

Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми

дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2008

Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогика университетінің Қазақстан тарихы кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы,

профессор Қ.Р. Несіпбаева

Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы, профессор

Т. С. Садықов
Тарих ғылымдарының кандидаты

Р.Е. Құрманғалиева

Жетекші ұйым: Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жанындағы тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД. 53. 33. 01. Диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады.

(050100, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29)
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында танысуға болады.

Автореферат 2008 жылы «___» желтоқсанда таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы

тарих ғылымдарының докторы А.Т.Қапаева

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен 1940 жылдағы Қазақстанның өнеркәсіп тарихы Отандық тарих ғылымындағы маңызды тақырыптың бірі болып қалады. Оның маңыздылығы сол кезеңдегі болған оқиғалар мен өзгерістерге байланысты. Өнеркәсіптің даму тарихында ерте капиталистік қатынастардың пайда болуы, өнеркәсіп салаларының қалыптасуы, дамуы өте күрделі жол болды. Өнеркәсіптің тез дамуы революцияға дейінгі Ресейде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында реформалар жүргізу мен шетелдің капиталдың енуімен ғана жүзеге асты. Кеңес өкіметі патша өкіметінің қарыздарын төлеу мен олардың Ресейдегі меншігін қайтарудан бас тартқаннан кейін, олар шетелдік инвесторларға арқа сүйей алмады. Сондықтан Кеңес Одағы индустрияландыруды жүзеге асыру үшін тек өз күшіне сүйеніп, оған жету жолдарын өздерінде іздестіруге тура келді.

Бұл жағдайлар Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны мен оның бағыттарын анықтап берді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы салыстырмалы серпінділік, 1917-1940 жылдардағы индустриалды дамудағы жеделдетілген дамыту қадамдары Қазақстанның аймақтық өнеркәсіптің даму ерекшеліктерінің қалыптасуына әсер етті.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен 1940 жылдағы өнеркәсіптік дамуының негізгі бағыттарына тарихи-сыни талдау жасау өзектілігі жаңа кезеңдегі Қазақстанның жалпы өнеркәсіптік дамуындағы негізгі қайшылықтарын анықтауға, оның өнеркәсіптік даму ерекшеліктері мен заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді. Ол әсіресе, қоғамдық еңбекті бөлудің жаңа түрі пайда болған кезде ақша-тауар қатынастары жедел қарқынмен дамып, рыноктық байланыстар пайда болған кезде оның шарттарын түсінуде өте маңызды.

Революцияға дейінгі тарихнамада лайықты орын алатын ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы жекеленген өнеркәсіп салаларының дамуы туралы А.А.Мурашкинцевтің, Транссібір темір жол магистралінің жүргізілуі, Сібір мен Қазақстанға шетелдік капиталдың келуінің күшеюі осы темір жолмен байланысты С.В.Саблер мен И.В.Сосновскийдің, В.Верховскийдің, В.С.Зивтің жұмыстарында қарастырылған.

Революцияға дейінгі экономикалық даму туралы әр түрлі экономикалық көзқарастар және шетелдік өнеркәсіп және банк капиталының тарихы туралы Н.И.Березиннің А.Шиштың, В.А.Пазухиннің еңбектерінде көрсетілген.

ХІХ ғасырдағы Ресейдің өнеркәсіптік дамуына В.К.Яцунский зерттеу жасаса, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы өнеркәсіптің дамуы туралы П.А.Хромов, Ю.А.Рыбаков, С.Г.Струмилин,К.А.Пажитнов, П.М.Лукьяновтің еңбектерінде елдің жекелеген аудандарындағы өнеркәсіптің дамуы туралы бірқатар ірі еңбектері шықты.

Қазақстан ғылымында Қазақстандағы өнеркәсіптің дамуы туралы. А.Нүсіпбековтің, С.Нейштадтың еңбектерінде жарық көрді. Соның ішінде бірінші рет қазақтың тарих ғылымында революцияға дейінгі Қазақстан экономикасына шетелдік капиталдың енуі мәселелері С.Нейштадтың еңбегінде көрініс тауып, шетелдік өнеркәсіп және банк капиталының Қазақстанға енуі баяндалған. Қазақстан экономикасына шетелдік өнеркәсіп және банк капиталының енуі туралы Ц.Л.Фридманның еңбектерінде терең және жан-жақты көңіл аударылып, ірі шетелдік компаниялардың бай түсті металл кен орындарын, мұнай және көмір кендерін қолдарына алған әрекеттерін кешенді түрде көрсеткен. Ол аз шығын шығару арқылы көп пайда түсіруге тырысқан шетел капиталистерінің опасыздығын сипаттады.

Қазақстан территориясында пайда болған өнеркәсіп ошақтарын ол халық шаруашылығының табиғи дамуының негізінде емес, шеттен келген капитал күшімен құрылып, өнеркәсіптің жекелеген ошақтарын жасады, оның Қазақстан экономикасымен байланысы мүлде аз болды және капитализмге дейінгі катынастар үстемдік еткен, артта қалған шаруашылық мұхитындағы жекелеген өнеркәсіп аралдары сияқты болды.

Қазақстанның экономикалық дамуына арналған бірқатар әдебиеттер, олар революцияға дейінгі, сондай-ақ кеңес дәуірі кезіндегі өнеркәсіптің даму мәселелерін көтереді. Осы еңбектердің, ішінде Ресей империясының құрамындағы Қазақстаның шаруашылық жағдайына сипаттама берген Г.Чулановтың жұмысын бөліп қарауға болады.

Қазақстанның бүкіл экономикалық даму жолын егжей-тегжейлі қарастыруға қадам жасалынды. Өнеркәсіптің жекелеген салаларын, соның ішінде темір жол құрылысы, кен зауыттары, тау-кен өнеркәсіптері, мұнай, өңдейтін өнеркәсіптер туралы зерттеуге П.М.Алампиев, М.Х.Асылбеков, Е.Б.Бекмұхамедов, Е.Д.Ділмұхамедов және тағы басқалары оразан зор үлес қосты.

Қазақстандағы революцияға дейінгі және 1917-1940 жылдардағы өнеркәсіптің тарихы тарихнамалық еңбектерде де қарастырылды. Осындай жұмыстардың арасынан Д.И.Дулатованың, А.Н.Нүсіпбековтің, Н.Даулбаевтың, В.В.Турттың, С. Нұрмұхамедовтің, Б.Абишеваның, М.Қозыбаевтың, И.Қозыбаевтың, М.Асылбековтің, А.Алтаевтың, Р.Құрманғалиеваның және тағы басқалардың зерттеулерін бөліп алып қарауға болады.

К.Жақыпбековтің зерттеулерінде Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы және қайта қалпына келтіру кезеңіндегі жеңіл өнеркәсіптің құрылуы, соғысқа дейінгі бесжылдықтардағы жоспарды жүзеге асыру кезіндегі өндіріс салалары, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы республикаға қоныс аударылған өндірістер және оларды іске қосу туралы жазылған. Ал М.Х.Асылбековтың ғылыми зерттеулері Қазақстанның өнеркәсіп тарихнамасында үлкен орын алады. Оның еңбектерінде Қазақстанның темір жол транспортының дамуы туралы жарты ғасырда астам уақытты қамтиды. М.Асылбеков зерттеген мәселелер кешенінде революцияға дейінгі Қазақстанның экономикасына темір жолдардың жасаған ықпалы мен оны Ресей империализмінің шикізаттық шылауына айналдыру және сонымен бірге коммуникациялар жасаудың объективті оң нәтижелері көрсетілген. Автор темір жолдар салу кезінде қазақтардың жер алқаптарының тартып алынуын және сонымен бірге жолдардағы жүк айналымының ұлғаюы, олардың бойында егіншіліктің дамуын, ауыл шаруашылық өнімдерінің өлке шегінен әкетілуін дәлелдейтін фактілер келтіріледі. Автор темір жол транспорты саласын кәсіпқой кадрларымен қамтамасыз ету, жолдар мен оны өндіріс-құрамдарының жаңа түрімен қамту, жұмысшылардың алдыңғы қатарлы экономикалық, әлеуметтік және саяси салаларын қалыптастырудағы рөлін терең және толық зерттеген.

Д.А.Шаймұхановтың, Н.Р.Күнқожаевтың ғылыми еңбектерінде аумақтық индустриаландыруды жүзеге асырудағы партиялық ұйымдардың жасаған жұмысы, өндірістердегі техникамен жабдықтау мәселесі, сондай-ақ шығармашылық және техникалық интеллегенцияның рөлін қатаң сынға алады.

Арнайы тарихи еңбектер мен тарихнамалық зерттеулердің арасында Қазақстандағы өнеркәсіптің дамуының негізгі бағыттарына тұтас тоқталған немесе қаралып отырған мәселелелердің кейбіріне жекеше тоқталған көзқарастар бар. Қазақстанның өнеркәсіптік дамуы мен индустриаландыру, кадр мәселесіне байланысты бірқатар кандидаттық, докторлық диссертациялар жазылып, қорғалды. Олардың ішінде менің зерттеу тақырыбыма қатысты мәселелерді қамтыған тұстары да бар. Атакузиеваның, Э.Н.Власованың, К.С.Игібаевтің еңбегінде өнеркәсіп құрылымы, оның пайда болуы, басқарылуы, кәсіпкерлер, құрамы, өнеркәсіптің егіншілікпен байланысы, өнеркәсіптің өңдеуші, алтын, көмір өндіруші және басқа салалары бойынша жұмысшылардың саны, құрамы және орналастырылуы, жұмысшылардың жағдайы және тап күресінің нысандары қарастырылған. Т.А.Төлебаевтың зерттеулерінде Қазақстанға капитализмнің ену тарихына ғылыми талдау жасалынса, Б.Түлкиеваның, Р.Қадысованың еңбектерінде қатал әкімшілік басқару, барлық өнеркәсіп инфрақұрылымдарының орталықтандырылуы және тағы басқалары көрінеді. К.Ауанасова, Г.Жұман КСРО халық шаруашылығын дамытудағы Қазақстан өнеркәсібінің рөлі, индустриаландыру, ұлттық кадрларды қалыптастыру, индустриаландырудың нәтижелері зерттесе, Т.Садықов Орталық Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы, шетел капиталының енуі, Кеңес дәуіріндегі Жезқазған өнеркәсіп кешенінің қалыптасып, жандануы, Қарсақпай комбинатының іске қосылуы, жұмысшы, инженер-техник кадрларды дайындау мәселелерін мәселелерін көтерген.

- Отарлаушы мемлекеттердегі капиталистік өнеркәсіптің жалпы дамуын зерттей отырып, отар елдердегі ерекшеліктерін ашу;

- Қазақстан өнеркәсібін игеруге қатысты патша саясатын көрсету;

-ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен 1940 жылдағы Қазақстандағы өнеркәсіптік дамуының негізгі қайшылықтары айқындау;

-1917-1940 жылдардағы Кеңес өкіметінің Қазақстан өнеркәсібін дамытуға қатысты саясатын анықтау;

-1917-1940 жылдардағы Қазақстанда пайда болған және дамыған салалық өнеркәсіп құрылымдарын көрсету.

Сонымен қатар бұл жұмыста Қазақстан Республикасының Президенті Мұрағатының құжаты пайдаланылды. Дисссертациялық зерттеуде әсіресе мына қорлар ерекше қызығушылық тудырады: 139 қорда 1920-1925 РКП (б) Қырғыз обкомының, 140 қорда РКП (б) Қырғыз АКСР облыстық бюросының, 141 қорда БК (б)П Қазақ Өлкелік комитетінің 1925-1937 жылдардағы, 708 қорда Қазақ Компартиясы Орталық Комитетінің 1937 жылдан бастап жазылған құжаттары, БК(б)П Алматы уездік комитетінің (1918-1928), Алматы округтік комитетінің (1928-1930), Жетісу губерниялық комитетінің (1924-1928), Алматы облыстық комитетінің 1928 жылдан бастап жинақталған материалдары. Сондай-ақ Сол сияқты Талдықорған мемлекеттік мұрағаты мемлекеттік мекемесінің жинақ қорында осы облыс көлеміндегі 1930 жылдардан бастап осы күнге дейінгі қалыптасқан өнеркәсіп ошақтары туралы мәліметтер жинақталып сақталған.

Мұрағат деректеріне қоса патша өкіметінің «Ресей империясының заңдарының толық жинағы» атты жинақталған заңдық актілер мен құжаттар, далалық облыстардағы «Қырғыздар туралы» заңдар жинағы, Ресей империясының заңдар жинағы пайдаланылды. Қазақ өлкесінің шаруашылық өмірі жайлы қызықты материалдар бірқатар революцияға дейінгі басылымдарда: 1899 жылғы «Сібір сауда - өнеркәсіп календары», «Семей облысының естелік кітапшасы», «Ақмола облысына шолу», «Сырдария облысына шолу», «Торғай облысына шолу», «Орал облысына шолу» және тағы да басқа құжаттардан қарастырылды.

Патша өкіметін құлатқаннан кейін Қазақстанның өнеркәсібінің дамуы коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің нұсқауларымен анықталып, « КОКП ОК пленумдары мен конференция, съезд қарарлары және шешімдері » атты жинақтарда топтастырылды.

Деректер топтамасына «Қазақстанның 60 жылдағы халық шаруашылығы» деп аталатын статистикалық жинақ та алынып, қарастырылып отырған кезеңге байланысты Қазақстанның өнеркәсіптік дамуын суреттейтін тарихи оқиғалар, баспасөзден алынған материалдар да енгізілді.

Зерттеу жұмысының методологиялық негіздері мен әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізуде қарастырылып отырған тақырыпқа орай тарих ғылымында қалыптасқан ғылыми таным территориясына сүйене отырып жасалуы үлкен жетістікке жету үшін талдау, жинақтап зерттеу, салыстырмалы – тарихи өткенді шолу, оқиғалардың жүйелі уақытын белгілеу және тағы басқа да зерттеуде танымдық жұмыстардың жалпы тізбегі пайдаланылды. Осы әдістердің ішінде арнайы тарихи – жүйелілік әдістерін ерекше көрсету қажет. Алдыға қойған мақсаттар мен міндеттерге байланысты қарастырылып отырған кезіндегі Қазақстан өнеркәсібінің негізгі бағыттары анықталды, сын тұрғысына қарап, жекелеген, ерекше, жалпы, барлығына ортақ ерекшеліктерін табуда орны бөлек болды. Тарихи оқиғаларда зерттеген кезде олардың ішінен кеңестікте бірге немесе көбіне ішінен ерекшеленетін, уақытқа байланысты өзгеріп отыратын құбылыстар кездеседі. Осылардың негізінде зерттеу жұмыстарын жаңа сапалы деңгейге көтеретін мүмкіндіктер күтіледі.

Біздің зерттеу жұмысымыздың методологиялық негізінің түп қазығы-белгілі ғалым тарихшылардың, экономистердің еңбегі болып табылады.

- Әлемдегі ірі отар иеленуші Ұлыбритания, Франция, Германия сияқты елдерден тәжірибе ала отырып, өзінің отарындағы елдерге үстемдігін жүргізген патша үкіметінің жүргізген экономикалық саясатына әділ баға берілді;

- ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикасына орыс және шетел капиталын енгізу туралы патша өкіметінің күшіне енгізген заңдық актілері туралы нақты – тарихи материалдар негізінде көрсетілді;

- Революцияға дейінгі кезеңдегі өнеркәсіптердің салалық құрылымдары: өндіретін және өндейтін өнеркәсіптер туралы жазылып, өнеркәсіпті игеріп, Қазақстанды Ресей капиталистерінің шикізат көзіне айналдырғаны туралы нақты суреттейді;

- Қазақстанның өнеркәсібін дамуындағы негізгі қайшылықтар мен оның Кеңестік Ресейдің өнеркәсібінің шикізат көзіне айналуына сын көзбен қарайды;

- Зерттеу барысында тақырыптың осы күнге дейін ғылыми айналымға енбеген, бұрын белгісіз болып келген қалтарыс, көлеңкелі тұстары анықталды. ҚР Президенті мұрағатынан, ҚР Орталық мұрағатынан мол деректер алынып, ғылыми тұжырым жасауға мүмкіндік берді.

- Қазақстанның бірінші онжылдықтардағы өнеркәсібінің дамуындағы жаңа бағыты зерттеліп, республиканың экономикалық дамуындағы маңызы зор болғандығы көрсетілді.

Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:

1. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда өнеркәсіптің пайда болуы мен дамуы бұл тарихи заңды құбылыс болды. Ресей империясының боданында бола отырып, Қазақстанға біртіндеп капиталисттік қатынастар еніп, бірінші кезекте бұл аймақты отар иеленуші елдердің шикізат көзіне айналдыруды көздеді.

2. Патша өкіметі пайдалы қазбаларды ашуда, өнеркәсіп өндірістерін құруда, өндірістің және өңдейтін өнеркәсіптерге орыс және шетел капиталын енгізе отырып, жоспарлы экономикалық саясат жүргізді.

3. 1917-1940 жылдардағы Қазақстандағы өнеркәсіптің дамуы Кеңестік экономикалық саясатқа сай іске асты. Негізгі өнеркәсіптің даму бағыттары жаңа экономикалық саясат пен социалисттік индустриаландыру кезеңінде жүзеге асты.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы Ресей империясының тарихындағы өтпелі кезең болды. Империя аса үлкен көлемдегі саяси сілкіністерге тап болды және оның себебі бірнеше ғасырдан бері қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық дамуымен тығыз байланысты еді.

Ресейдегі басыбайлылық құқық жойылғаннан кейін капитализмнің дамып, орын алғаны көрінді және ХІХ ғасырдың соңына қарай оның монополистік дәрежеге өтуінің белгілері көріне бастады. Бірақ Ресейдегі капиталистік дамудың Батыс Европадағы буржуазияның құрылыстың орнауы мен классикалық капитализмнен өзіндік ерекшеліктері болды. Сондықтан қазіргі ғылыми әдебиеттерде капитализмнің дамуы туралы үш үлгіні ұсынады:

Бірінші үлгідегі елдерге Батыс Европа мемлекетімен бірге оған мұхиттың арғы бетіндегі (Канада, Австралия) мемлекеттер де ене алады. Бұл аймақтағы қоғамға ертеректегі өзгешелік, өздігінен пайда болған капиталистік қатынастар, олардың табиғи дамуы, капитализмге өтудегі экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, саяси және мәдени алғы шарттарының қалыптасуы.

Екінші үлгідегі елдерде бұл жағдай басқаша қойылған (Ресей, Жапония, Түркия, Балқан мемлекеттері тағы басқа). Бұл мемлекеттерде бірінші үлгідегі буржуазиялық құрылыстың қалыптасуы мемлекеттерге қарағанда кейін бастады, бірақ қарқынды жүрді, (ішкі және сыртқы себептердің ықпалымен, сол мезеттегі ішкі қауіп-қатер салдарынан және Батыс қоғамынан артта қалуда жоюға ұмтылумен байланысты болды).

Екінші үлгідегі елдерде капиталистік үрдістің дамуы осы қоғамдағы көптеген ескі қалдықтарды сақтау шартында өтті. Батыс көптен күткен нәрсеге бірден қол жеткізеді (теміржол, ауыр өнеркәсіп). Осындай негізде екінші үлгідегі елдерде капитализм дамыды. Экономикалық артта қалу- шылықты жылдамдата билеу қажеттілігі салықтық қанау мен әлеуметтік шиеленісушілікке алып келді. Шаруашылық өмірде ұлттық негізге көшу, ұдайы өндіріске жеткіліксіз дайындық, екінші үлгідегі елдерде ұлттық құндылықтар мен буржуазиялық құндылықтар, өнеркәсіптік қоғамға Батыс елдеріне қарағанда табиғи түрде құрылған жоқ. Әрине екінші үлгінің қоғамындағы капиталистік үрдіс барысында туындаған қиыншылқтарды жою мүмкін еді, оған мысал ретінде Жапонияны алуға да болады.

«Ертедегі капитализмдегі» елдердің бір-бірімен тәжірибе алмасуы тек қана проблема тудырып қана қоймай, өзіндік артта қалушылық басымырақ болды. Үшінші үлгідегі қоғамның буржуазиялық өзгерісіндегі күрделі табысы көптеген өзіндік факторларға қатысты болды және жергілікті мәдени салт-дәстүрлерден жаңа құндылықтарды қабылдауға дейінгі сатылардан өтті, ақырында жергілікті мәдени әдеп – ғұрыптардан енді жаңа бір буржуазиялық құрылымды қабылдаған Азия, Африка және Латын Америкасының кейбір елдері болды.

Ресейдің ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы экономикалық дамуында шетелдіктердің инвестиция салуы аса үлкен рөл атқарды. Батыс Европада салатын жер іздеген көптеген бос капитал қорлары болды. Ресей өзінің экономикалық даму ерекшелігіне қарай капиталды шетке шығарудан гөрі шеттен көп енгізді. Шетел кәсіпкерлері өз капиталдарын Ресей өнеркәсібіне салуға құштар болды, өйткені елдегі жұмыс күшінің арзандығы оларға пайда табуға мүмкіндік берді. Патша өкіметі Ресей экономикасына шетелдік ақша салушыларға бар мүмкіндікті жасай отырып, жетіспей жатқан Отандық капиталдың орнын жабуға тырысты. Шетелдік капитал екі мақсатта: өндіргіш күштерді дамыту үшін (халық шаруашылығына қаржы салды) және бюджеттегі жетіспеушілікті жабу үшін (мемлекеттік займ) пайдаланылды. Осының негізінде өндіріске салынатын қаржы екі түрде: кәсіпкерлікке (акционерлік) және ссуда (облигация) түрінде жүзеге асты.

Ресейге негізінен Франциядан, Англиядан, Германиядан және Белгиядан капитал енгізілді. Монополистік капитализм дәуірінде отар елдер мен тәуелді мемлекеттер бірінші кезекте үстемдік етуші метрополияның өнеркәсіп тауарларын өткізу және капитал салу көзі болып қалды. Бұл шетелде монополистерге құлдыққа түскен елдердің экономикасын толық өз қолына алып, бақылау жасауына мүмкіндік берді. Метрополиялар отарлар мен тәуелді елдерге экспортқа тауар шығаруды олардың капиталын салу негізінде ғана жүрді, себебі қажетті мөлшерде пайда түсіру үшін емес, бұл елдерді арзан шикізат көзі мен жері, үнемі болып тұратын жұмыссыздыққа байланысты болатын арзан жұмыс күші, жалпы бұқара халықтың қайыршылығы мен кең көлемдегі пайдаланылатын күшпен жұмыс жасату, соның ішінде әйелдер мен балалардың арзан еңбегін пайдалану үшін салынды.

Жалпы алғанда ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Отандық индустрияның даму қорытындыларна қарасақ, 1913 жылы Ресейдің өнеркәсіптік өндіріс көлемі АҚШ, Германия, Англия, Францияға жол беріп, әлемде 5 орынды иеленді. Соның өзінде Францияның өнеркәсіп өнімдерінің көлемі Ресейден екі есе көп болғанымен, тамақ және жеңіл өнеркәсіп салаларының есебінен көтерілді. Шойын балқыту, прокат, машина жасау, мақта өңдеу және қант өндіру жағынан Ресей Францияны басып озып, әлемде 4 орынға шықты. Мұнай алу жағынан Ресей 1913 жылы тек қана АҚШ-қа ғана жол берді. Ал сыртқы сауда да ол әлемде 6 орынға ие болды және әлемдегі тµртінші индустриалды держава деп есептелінді [1]. Қаншама өнеркәсіпте жетістіктері болғанымен, Ресей сол аграрлы-индустриалды ел болып қалды. Империалистік монополиялар отар елдерде ұлттық капиталдың өсуіне барынша кедергі жасады, жаңа заманға сай ірі өндіріс ошақтарының дамуын тежеді. (отар елдерден бағалы минералды шикізаттарды алу үшін тау-кен өндірісінің, жеңіл өндірістің біршама дамуына ғана қолдау көрсетті, осылайша отар елдердің біржақты аграрлық-шикізат көзі ретінде ұстау саясатын барынша тереңдете түсті.