Әскери өнер тарихы ” 5В010400 “Бастапқы әскери дайындық” мамандығы бойынша

■ 1. Меңлік атай. 2. Боорчи. 3. Мухулай Гоуая. 4. Йлугай. 6. Жорчидай. 7. Хунан. 8. Хубилай. 9. Зэлмэ. 10. Тугэ. 11. Дэгэй. 12. Толун. 13. Үнгур.'14. Чулгэдэй. 15. Борохул. 16. Шигиху-туг. 17. Хучу. 18. Хохәчу. 19. Хоргасун. 20. Усун. 21. Хуйлдар. 22. Шилугөй. 23. Жңдай. 24. Тахай. 25. Цагаан гуа. 26. Алаг. 27. Сорхон-інара. 28. Булуган. 29. Харачар. 30. Хөхөчес. 31 Сүйхэту. 32. Ная. 33. Жунсу. 34. Хучхур. 35. Бала. 36. ОраНар-тай. 37. Дайр, 38. М-угэ. 39. Бужир. 40. Мүнгүүр. 41. Долоо-дой. 42. Бөрөн. 43. Худус. 44. Марал. 45. Жибгэ.'46. Юрүхан. 47. Хөхе. 48. Зэвэ. 49. Удутай. 50. Бала-Чэрби. 51. Хэтэ. 52. Сүбээдэй. 53. Мөнх. 54. Халжа. 55. Хурчахус. 56. Гэуги. 57. Бадай; 58. Хишйлиг. 59. Хэтэй. 60. Чаурхаи. 61. Хкнгиран. 62. Тогоон-төмөр. 63. Мэгэту. 64. Хадаан. 65. Мороха. 66. До-рибөхө. 67. Идухадай. 68. Ширахул. 69. Дауна. 70. Дамачи. 71. Хауран. 72. Алчи. 73. Тобсаха. 74. Тунхуйдай. 75. Тобуха. 76. Ажинай. 77. Түйдхэр. 78. Сачуур. 79. Жидэр. 80. Опар күйеу. 81. Хингиадай бұқа күйеу. 82. Хурил. 83; Ашиң күйеу. 84. Ха-лай күйеу. 85. Чигу күйеу. 86, 87, 88. Алчи күйеу, үш мын қоңырат. 89, 90. Буту күйеу, мың ихирэс. 91, 92,93; 94, 95 Он-гуудтық Алхушдигит хурй күйеу, бес мындық онгууд, орман жұртының сыртында, Монғолдың мыңдық нояндарын Чингис қаған тағайындағанда мыңдық нояндар 95 кісі болды.

9. 
   Тақырып: Моңғол мемлекеті, оның қарулы күші және моңғол – түріктердің соғыс өнері.
   

Монғол тайпалары екі үлкен топқа жіктелді: орман таййпалары немесе аңшылар, дала тайпалары немесе мал өсірушілер. Аңшылар Байкал көлі жағалауында, Енисейдін жоғарғы жағы мен Ертіс бойында өмір сүрсе, малшы монғолдар Байкалдың оңтүстігіндегі таулы жайылымдардан Алтай тауының батыс сілемдеріне дейінгі аралықтағы жазық далаларда көшіп жүрді. Малшы-көшпенді тайпалардың саны мол болды, олар орта ғасыр тарихыңда маңызды рөл атқарды. Монғолдың "асыл сөздерінде" олар өздерін "киіз үйдегілер ұрпағы" деп атады.

XI—XIII ғасырларда монғолдардағы негізгі кәсібі аншылык пен мал шаруашылығы болды. "Олардың малы өте көп: түйе, сиыр, қой, ешкі және жылқы. Олардың малыныц көптігі сонша, біздің ойымызша, ондай мал бүкіл әлемде жоқ", — деп жазды Плано Карпини 1246 жылы монғолдарға барғаннан кейін.

Кейбір деректер бойынша, Монғолия жерінде алты мың жылдай бұрын, алғаш рет жылкы қолға үйретілген, жылқы үйірлері монғолдардың басты байлығы болып есептелді. Жылкы өте жоғары бағаланды, себебі далада жылқысыз іс бітіру мүмкін емес еді. "Кім аттан жығылса, - деді Шьщғыс хан, - ол қайтып шайқасқа кіре алмайды. Тіпті тұрып кеткен күннің өзінде, жаяу жүріп атты әскерді қалай жеңбекші?"

Көшпенді малшылар атты әскердің негізгі базасы болды. Монғолдардың әскери күші жылқы санымен анықталды. Негізгі міндеттері жылқыны аман сақтау болып табылады.

XI—-XIII ғасырларда монғолдар керуендермен - рулармен немесе ауылмен көшіп жүрді. Күрен - монғолдардың ру немесе тайпалық одағы. "Күреннің мәні, - деп жазады ежелті бір автор, - айналмалы дөңгелек болуында. Ежелгі уақытга белгілі бір тайпа бір жерге қоныстанғанда, дөңгелене орнала сатып болған. олардың ақсақалдары осы дөңгелектін орта тұсын мекендеген. Осыны олар күрен деп атаған. Қазіргі уақытта жау әскері жақындаған кезде бөтендерді арасына енгізбеу үшін осылай қоныстанады". Күренде бірнеше жүзден бірнеше мыңға дейін киіз үй болды.

Әскер ондыққа, жүздікке, мыңдыққа, он мыңдыққа (түмен) бөлінді. Оларды онбасы, жүзбасы-, мыңбасы ноян басқарды. Басшылар арнайы шатырлар, қосымша қару-жарақ, жылқы қорын ұстады. Шыңғыс хан қолбасыларды бейімділігіме қарай іріктеді: ақылдылар мен батылдарға әскер басқартты, шаруаға бейімділерге әскери жүк керуендері мен малды тапсырды.

Негізгі әскері атты әскер болды. Олар ауыр қару - жарақты және жеңіл қару-жарақты болып бөлінді. Ауыр қару-жарақты атты әскер жаудың негізгі күшімен шайқасты. Ал жеңіл қару-жарақты атты әскер күзет және барылау қызметтерін атқарды. Олар шайқас кезінде жауды жебенін астына алды. Монғолдар ат үстінен садақ тартудың шебері болды. Жеңіл қару - жарақты атты әскер жаудың соңына түскенде үлкен рөл атқарды. Атты әскер қосымша көп жылқы ұстады, мұның өзі олардың ұзақ қашықтыққа тез жетуіне көмектесті. Монғол әскерінің негізгі ерекшелігі арбалы жүк ұстамауында болды. Тек хан мен аса жоғары дәрежелі ақсуйектер ғана арбаны пайдаланды. Монғолдардың негізгі қару - жарағы садақ болды, ол ерекше бояумен боялды. Бұл бояу садақты дымқылданудан және қаңсып қалудан сақтады. Әрбір жауынгер бірнеше садақ және жебе салынған қорамсақ ұстады. Бұған қосымша ұшы темір найзасы болды. Онымен жауды аттан құлатты. Қисық қылышы, темірмен айқышталған бас киімі болды, ұзын сүңгі ұстады. Бұған қосымша жауынгерлер ұзын арқан ұстады, оны соғыста және аң аулағанда пайдаланды.

10. 
    Тақырып: Моңғол – түріктердің Еуропаға жорығы. Моңғол – түріктердің соғыс өнері. Моңғол – түрік әскерінің барлау ісі және қарсыластарына іріткі ұйымдастыру тәсілдері.
    

Әр елді басып алған сайын Шыңғыс хан басып алған жерлерінде халык санағын жүргізуді, егіннен түскен өнімнін оннан бірін, әр жүз бас малдан бір мал салық салуды өз щенеуніктеріне тапсырып отырды. Салық жинауда сол елдін ақсүйектерінің көмегіне сүйенді, оларға да салықтан үлес беріліп отырды. Сөйтіп, монғолдар жергілікті халық арасынан өздеріне тірек тапты.

Монғолдар Нючжей имиериясына (Солтүстік Қытай) салық төлеп тұрды. Бірақ 1210 жылы Шыңғыс хан салық төлеуден бас тартып, өз тайналарына Қытаймен соғысуға дайындалуға бұйрық берді.

1211 жылы ол өзінің ұлдары Жошы, Шағатай, Үгідай (Үгедей, Оқтай) жене Толының қолбасшылығымен, кеп әскер ертіп жорыққа шықты. Гоби даласынан откен монғолдар Солтүстік Қытайға қарай жылжыды. 1215 жылы олар Пекинді талқандады. 1216 жылы олар Мояғолияға қайтып оралып, Орта Азияға жорық жасауға дайындала бастады.

Орта Азияда бұл кезде екі үлкен мемлекет - Қарахан - Найман мемлекеті мен Хорезм мемлекеті өмір сүрді. Бұл мемлекеттер әр түрлі тайпалардан тұрды. Тайпалар өзара діни ала ауыздыкта болды. Саяси ала ауыздық бұл мемлекеттердін әскери күшін әлсіретті.

Шыңғыс хан осы мемлекеттердің әлсіздігін пайдаланып, өзіне бағындырмакдш болды. 1218 жылы ол үлкен құрылтай щақырып, Хорезммен соғысу жөнінде шешім қабылдап, дайындық жұмыстарын белгіледі. Монғол-түріктердің негізгі стратегиялық іс-қимылы негізгі шайқастардан жалтарып кету болып табылады.

Монғол - түрік әскерлерінің тактикасында өзіне ғана тән көптеген ерекшеліктері болды: жақсы ұйымдастырылған әскери барлау, өз әскерлерін тактикалық жағынан белу, маневрді дұрыс ұйымдастыру, шайқасты басқара білу.

Монғол-түріктер өздерінің бүкіл өмірін әскери қызметке арнады. Олар өте жақсы атты садақшылар болды. Шайқаста олар тас ататын машиналарды, түтіндеткіштерді қолданды. Күндізгі ұрыста белгі ретінде ысқыратын жебелерді, ал түнде түрлі түсті фонарларды пайдаланды. "Ақылға сыймастай шапшаң, табаңды ері үнсіз олар тек бұйрық арқылы ғана қимыл жасайтын сияқты", — деп жазды сол кезде өмір сүрген біреу.

Монғол-түріктер қолбасы іріктеуге де аса үлкен мән берді. Қолбасыны тандағанда ең алдымен қойылатын талап: олардың шығу тегі, жасы, қызметі емес, жеке бас қасиеті, әскери бейімділігі, басқару қабілеті есепке алынып отырды. Сүбедей 25-ке толғанда, он мың әскерге басшылық жасады, өз өмірінде 82 шайқасты табысты өткізіп, 65-інде жеңіске жетті. Шыңғыс хан былай деді: "Алғырлар мен табандыларды әскер басқаратын бек қылдым, сенімділер мен ептілерді табыншы қылдым, табанды еместерді, жасықтарды мал бағуға жібердім...'"

11. 
    Тақырып: Темірланның армиясы және оның соғыс өнері. Темірлан кезіндегі әскери өнердің дамуы.
    

Темірлан өзін озбектердің құтқарушысы етіп көрсетуге тырысты. Сөйтіп 1370 ж. құрылтай шақырылып, онда бай және ақсүйек монғолдар Шьщғыс ханның тұқымы Қобыл - Шах Огланды хан етіп сайлады. Көп ұзамай Темірлан бұл ханды өлтіріп, өзін әмірші деп жариялады, Самарқан қаласын өзіне астана қылды. Содан кейін бірнеше әлсіз мемлекеттер жаулап алынды. Темірлан әскери басшылықта Шыңғыс хан мең түріктердің әскери тәжірибесін пайдаланды.

Өзінің Түркістанға таласуы кезінде үнемі қасыңда болған 313 адамның ішінең ол 100 адамды он басы, 100 адамды жүз басы, және 100 адамдымың басы етіп бекітті. Қалған - 13 адам жоғарғы қызметке ие болды. Басшы таңдауға үлкен мән берілді. "Таяқ пен қамшыдан билігі осал басшы басшы емес", — деді ол. Он басылар ондықтың ішінен іріктелді. Ал жүз басылар, мың басылар және одан жоғарғы басшылар жоғарыдан тағайындалды.

XIV ғ. түріктер, негізінен, Азияны жаулап алу саясатын жүргізді. 1371 жылы самарқандықтар Темірланның басшылығымен өзбектерге соққы берді. 1376 жылы ол ПІыңғыс ханның ұрпағы Тоқтамыстың қыпшақтарта хан болуына қолдау көрсетті.

1378 жылы Темірланды жақтаушылар Хорезмге қайта басып кіріп, оны жаулап алды. Одан кейін Ауғанстан басып алынды және Персия мен Кавказға шабуыл басталды. Содан соң Дербент-Тбилиси-Эрзерум бағытында шабуыл жасап, Грузияны басып алды. Грузин патшасы қолға түсті.

Грузиндердің Вардзия қамалы Темірлан әскеріне қатты қарсылық көрсетті. Қамалға тек үңгірде орналасқан арнайы есік арқылы ғана енуге болатын. Қамалды қорғаушылар үңгірге түскен жауларын жебе, тас, ыстық смоланың астына алды. Қамал жер асты жолдары арқылы Тмовги, Накалакеви, Ванис, Кваби қамалдарымен байііанысып жатты. Монғолдар бұл қамадды көрші таудан ұзын арқандар арқылы түсірілген қамал ұрғыш дөңбектердің күшімен алды. Темірлан әскерінде шабуылға инженерлік дайындық, жақсы жолға қойылды.

Темірлан басып альшған елдерден жүз елу мыңға Жуык
қолөнерші шеберді өз астанасы Самарқанға алып келді, онын
бұйрығы бойынша, қалада және қаланың сыртында көптеген
әсем сарайлар салынды. Сарайларда Темірланның жеңісті
жорықтары бейңелёңді...

1389 жылы Темірланның әскері Балқаш көлінің маңайына шабуыл жасады, ал 1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорық жасады. Тоқтамыс әскері Самара түбінде ауыр жеңіліске ұщырады.

1392-1398 жылдар аралығында Гтерсия мен Кавказды жаулап алу жалғастырылды. 1395 жылы Алтын Орда екінші рет талқандалды, сөйтіп, орыстардың тәуелсіз мемлекет құруына кәмектесті.

Темірлан әскерлерінің күші негізінен олардың рулық және тайпалық қатынастарында жатыр, бұл қатынастар ішкі бытыраңқылыққа ұшырағаң басқа елдерге қарағанда үлкен артыкшылыққа ие болды. (Орта Азиядан діни және тайпалық қақтығыстар, Еуропадағы феодалдық бытыраңқылық.) Саяси және әскери феодалдық бытыраңқылыққа бір орталыққа бағынған Темірлан мемлекеті қарсы тұрды. Бұл бытыраңқылық Темірланның оларға қарсы күресте ірі жеңістерге жетуіне себешпі болды.

Темірлан мемлекеті арабтар сияқты, ғылым мен техниканың жетістіктерін кеңінен пайдаланды. Олар қытайлардан тек техника алып қана қойғаң жоқ, оқ-дәріні уйреңді, бұған қоса әскери ғылымын да меңгерді. Темірланның өз қарсыластарынаң ең басты артықшылығы - олардың жеңіл атты әскерінің шапшаң қимылында.

Темірлан қолбасшыларыңың саясаты ең алдымен қарсыластарының ішкі қайшылықтарына қарсы бағытталды, халык пен үқімет арасындағы кедіспеушілік қарсыластарының қорғаныс күшін әлсіретіп жіберді.

12. 
    Тақырып: «Қазақ» атауының хатқа түсуі.
    

Қазақтың аты баяғыда хатқа түскен ежелгі халық екені жөнінде бізге бұлтартпас дерек ретінде нақты хабар жекізген еңбек Х-ХІ ғасырларда омір сүрген тәжік ақыны Фирдаусидін "Шаһнама" дастаны.

"Шаһнама" мөліметін зерігеп, шындыққа әлемнің көзін ашқан ғалым А.Вамбери.

Ол 1885 жылы "Түркі халықтарының этнологаясы мен этнографиясы атты неміс тілінде зерттеу - жазып, "қазақ" атауы ІХ-Х ғасырларда болғанын әдеби, тарихи деректермен дәлелдеп берді. Онда былай делінген: "Қазақ, қазақ деген ел Көк теңіздің (Арал теңізі) солтустігін мекеңдеп отырған кушті әрі кеп санды жұрт екендігі айтылады, Қазақтар Тұранның қастасы Иранды қоркытпақ болады".

В.В.Вельяминов - Зернов жинаған мәліметтерде "1356 жылы казақтар Мауераннаһрға шабуыл жасады" деген дерек бар. Осы автордың айтуынша: "Мұсылман әлемінде" деген газеттің 1911 жылғы шілденің 22-сіндегі 14-санында 1397 жылы Қырымның Литваға ауып барған татарлары өздерін казакпыз дегені туралы мәлімет келтіріледі³.

1185 жылы бір окиға туралы Лаврентьев жылнамасында мынадай дерек бар: "Они же половцы казаке рекуще — Пойдете по свою братью аль мы идем по свою братью к вам". Осыған орай, И.М.Карамзин аркылы жеткен мына бір мәліметті де ойда ұстаған жөн. Онтүстік орыс даласына монғолдар келгенге дейін "түрктер мен "берендейлер өздерін казақпыз" деп атаған.. Бұл черкеспіз, қазақпыз дегендер кейбір тарихшылар пайымдағандай, бір ұғым емес, керісінше қазак, черкес тайпаларының бұрыннан бірге өмір суріп келе жатқанын білдіретін егіз, қатар ұғым. Монғол шапқыншылығына дейін-ақ, торк пен берендейлер елдерін казақ деп, 1185 жылы қыпшақтар қазакша сөйлеген болса, ендеше монғол шапкыншылығына дейін-ак қыпшактар өздерін казақ қауымына коса бастаған.

Қазак атауы әуелі қыпшақтарға, сонан соң біртіндеп сол төңіректегі түркі тайпаларына жайылған да, XIV ғасырда Қырьш, Азов, Қазан шеңберіндегі қалың жұрт қазақ атана бастаған. Қазақтар туралы арнайы қалам тартқан, әсіресе, XIV ғасырдың авторы Ибн Рузбехан ИсфаҺани еді.

Бұл деректер "қазақ" деген халық бұрын болмағаң, түркілер мен монғолдардың арасынан шыққан, өткен-кеткені жоқ балаң халық деген, кұлақка өбден сіңісті ұғым-Ды өзгертеді жөне көне заманнан қалыптасқан халық екенімізге дәлел болады.

Сонымен, "қазақ" сөзінің, қазақ ұлтының қазак хандығы құрылғаннан көп бұрын белгілі болғанын көреміз. Қазақ аты кене дәуірде-ак алыс-жақын іргелес жұрттарға таньімал бол-ғаны ақиқат. Қазак хандығы өз есімін аспйннан алған жоқ, солардан алды, ол туралы деректемелердегі фактілер де жетерлік.

13. 
    Тақырып: Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы.
    

Тарихтан белгілі, Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін төрт ұлына бөліп берді (Жошы, Шағатай, Үгедей, Толы). XIV ғасырдың екінші жартысында Жошының үлкен ұлы Орда-Еженнің жері Ак Орда екі аймакқа: батыс және шығысқа бөлінді. Шығыс аймакқа Қазақстанның оңтүстік, орталық және солтүтсік шығыс белігі енді¹. Бүл хандықты бүрын Орыс ханнан бастап Ақ Орданың акырғы ханы Барақ ханға² дейін Орда-Ежен үртіағы билеген еді. Орталығы Сыр езені еңіріндегі Сығанак қаласы болды.

Ал Батыс еңірге Аралдың солтүстігі, Еділ (Волга) езеніне дейінгі жерлер кірді. Ол жерде Әбілқайыр³ хандығы мён Но-ғай хандығы, кейіннен одағы қүрылды.

Әбілкайыр хан Барақ хан үрпақтарының ішкі қырқыстарын пайдаланып, 1428 жылы Ақ Орданың шығыс бөлігіне ез үстемдігін орнатты. 1446 жылы Әбілқайыр хан ез астанасын Сыр өңіріңдегі Сығанақ қаласына көшірді. Мемлекет Өзбек үлысы деп атадды. Шайбандық Әбілқайырды жақтаушы сұлтандардын. Сыр өңіріне көшіп келуі Орда-Ежеңцік сүлтандарға өте ауыр болды. Ең жаксы жайылымдар мен кыстаулардан айрылу Орда-Ежен сүлтандары үшін кеп қиындіылыққа ұшырау боліхы.

Сонан сон Керей мен Жәнібек сүлтан Әбілқайыр ханға бағыну мен мойынсұну шегінен шығып, Отанынан кетіп қалуды жен көрді¹.

Әбілқайырдың 1456-57 жылдары калмактардан ойсырай жеңілуіне байланысты күшейе түскен бұкара халық наразы-лығын Әбілқайыр ханның дұшпандары — Шыңгыс әулетінен шыққан сүлтандар, Ақ Орда билеушілері Орыс хан мең Барақ ханның үрпақтары - Жәиібек пен Керей шебер пайдаланды. Олар казақ халкының жеке мемлекетін құру, саяси және мәдени-экономикалык тәуелсіздік алу жолындағы талабын ез қимылдарына арқау етті. Ол туралы "Таварих-и-гузида-и-Нусрат-намада"² ("Женістер кітабының тандаулы тарихы"): "Сол заманда дұшпандык Әбілқайыр ханнын жүртында³ пай-да болды. Бұл жауяардың есімдері: Қажы Мүхаммед-Тархан-ның⁴ үлы Санидек және Кажы Мүхаммед ханның немересі, Махмұдек ханның ұлы Ибақ⁵, Барақ ханның үлдары⁶ Жәнібек пен Керей"⁷, -- дейді.

Ал Әбілкайырды тастап, кешіп келген Керей мен Жәнібекті Моғолстан ханы Есен-Бұқа хан аса кұрметпен қабылдап, өз иелігінің батыс жағынан Шу бойы мен Қозы-басы өнірін бөліп береді. Ёсен-Бұқаньщ Керей мен Жөнібекті бұлайша қарсы алуьіныңда өзіндік себебі бар еді. Бұл кезде ол ағасы Жүніспен' соғысып.жатқан. Осындай сындарлы шақта Керей мен Жәнібектің Моголстанға келуі Есен-Бүқа ханға көктен түскен жақсылыктай көрінді. Бұлардың бөлініп келуі, біріншіден, агасы Жүністі қолдап отырған Әбілқайыр ханнын күшін азайтса, екіншіден, Керей мен Жәнібек сұлтандардың соңынан - 'ерген батыр жауынгерлерін Жүніске және сол кезде Мо^олстанға қысым жасай бастаған ойраттарға қарсы нақтыпойтарыс берер әскери куш ретінде пайдалануға мүмкіндік туғызды. Сейтіп, Есен-Бұка ханның иелігі мен Жүніс ханның иелігі арасын-дағы жердең үлес алған Керей мен Жәнібек осында өз хан-дықтарын құрды. Осы бір қилы кезеңді тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати "Тарих-ир-Рашиди" атты еңбегінде былай көрсетеді: "Ол кезде Дешті Қыпшакты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошыәулетінен шыққан еұлтандарға күн керсетпеді. Нәтижесінде, Жәнібек пен Керей Моғолстанға кешіп барды. Есен-Бұқа хан оларды құшақ жая карсы алып, Мо:ролст,анның батыс шегіндеғі Щу мен Қозыбасы аймақта-рын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілқайыр хан дүние салды. Өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оньщ үлкен белігі Керей хан мен Жәнібек ханның кол астына көшіп кетті. Сейтіп олардың маңына жиналғаядардың саны 200 мыңға жетті.

Қазақ хандығын құру жолында Керей мен Жәнібек — екі ханның атқарған істерін бөле-жара айту мүмкін емес. Хан-дықтың құрылу кезеңіне қатысты аз ғана дерек мәліметерде екі ханды үнемі бірге айтады.

14. 
    Тақырып: Қазақ хандарының әскери жорықтары және олардың қазақ мелекетін нығайтуға қосқан үлесі.
    

Хандар мұрагерлік жолымен қойылды: хан елсе, орнына аға-інілері не ер жеткен баласы отырды. Бірақ хан мұрагерлерінің таққа отыруы сұлтандар мен ру-тайпа шон-жарлары өкілдерінің жиналысындагы "хан көтеру" деп атала-тын сайлаудан етуге тиісті болды. Олар оны хан болуға лайык деп ұйғарып, дәстүр бойынша ақ киізге отырғызып, хан көте-ру салты сақталды. Хан етіп тағайындайтын сұлтанның руы-ның ең беделді адамдары болашақ хан отырған ақ киіздің жан-жағынан ұстай көтеріп, үш рет "Хан! Хан! Хаи!" деп ай-ғайлаған. Хан отырған киіз шөпке тиген кезде, оны жугіріп жеткен топ көтеріп алып, киізге қайта түсіреді. Сонан соң так сиякты болған киізді қырық белікке бөліп жыртады.-Әрбір адам езінің хан тағайындау мерекесіне катысқанының белгісі ретінде естелікке жыртып алып кетуге тырысатын. Бұл ғүрып мерекемен басталып, кеп күндік базарлы тойға ұласатын

Енді XV—XVI ғасырларда Қазақ хандығы тарихында хан-дықтың құрылуы мен күшеюіне тікелей араласып, өз үлесін косқан және жоғарғы қолбасшы ретінде елді сыртқы жаулар-дан қорғауда нәтижелі соғыс жургізген хандарға жеке-жеке токталайық. Олар хандықтың батысында ноғай мырзалары-мен, оңтүстігінде шайбанилық сұлтандармен үзаққа созылған күресті бастан кешіреді. Солардың ішінде Керей мен Жәнібек, Бұрындық, Қасым, Хақназар, Тәуекел хандар ха-лыққа кең танымал болды. Оларцай болмаса да, Мамаш, Та-қыр, Бұйдаш, Тоғым, Шыгай хандар есімі де бізге жақсы та-ныс. Қазақ хандығы қүрылғаннан кейінгі алғашқы саяси даму кезеңі тікелей осы хандардың есімімен байланысты.

Қазақ хандары елді сыртқы жаулардан қорғауда, әскери күш-куатты негізінен дипломатиялық келісіммен нығайтуға ұмтылды. Бірінші хан хандық билікке шамамен 1465—66 жыл-дары отырған.

Жәнібек ханның билігі 6-7 жылға созылды. Онын тұсын-да хандық тарихында үлкен маңызға ие бірнеше оқиға болды. Біріншісі — 1469 жылғы Эбілқайыр ханның Қазак хандығына жасаған жорығы сәтсіз аяқталын, ханның өзі қайтыс болды. Бүл жағдай "кешпелі өзбектер" мемлекетінін толық күйреуінің басталуын тездегті. Екіншісі - Дешті Қыпшакта шайбанилык әулет билігінің жойылуы. Шайбанилар әулетінің билігі ездігінен жойылмады, оны жойды. Жойған-дардың ішінде Сібір хандығы, ноғай мырзалары, Алтын Орда хандығы, Хорезм хандығы және Жәнібек хан баскарған Қазақ хандыгы болды. Жәнібек ханның аткарған тарихи релі осы жерде көрінді.

Кезінде Керей ханның айтқан "Аллатағала сәтін салған күні батысқа — Туркістанға жол журуіміз керек" деген өсиетін іске асырып, Жәнібек хан Қаіақ хандығының билігін Дешті Қыпшаққа толық жургізе бастады. Бұл кез — 1472-1473 жылдар болатын, яғни Қазақ хандығының толық, дер-бес, жеке ел ретінде өмір суре басгаған жылдары.

15. 
    Тақырып: Қазақ хандарының жалпыға бірдей әскери міндет және әскери өнердің дамуы
    

Қазақтардын тұракты өскері көп болмады, ру-тайпалык жасактар керек кезінде тез жиналып отырды. Ру-тайпалық жасақтардың өзін-өзі баскаратын әскери бірліті болды. Оның , басшысы ру басшысы болып есептелді. Әрбір әскерй жасақ-тың өз танбасЫ' мен ұраны болды. Осындай бір-біріне тәуелсіз жасақтардың бірқатар бөлімдері ұлыстық жауынгерлер санын кұрады. Үлыс басшысы ұлыс әскерінің басшысы болып табы-лады. Оның өз туы, өз ұраны болды. Хан біріккен әскердін жоғарғы колбасшысы болып, жауынгерлік құраманы жеке-дара басқарды. Хандар өз өміріне төнген кауіп пен қиындық-тарды жауынгерлермен бірге көрді. Бұл жерде Қасым хан мен Бұрындық ханның соғыста жаралы болуын, Хақназар хан мен Мамаш, Әбілкайыр хандардьін ұрыста каза табуы және Тәуе-кел ханның шайбанилерге карсы жүргізілген 1598 жылғы жорықта жаралануы мысал бола алады.

Қазак ханда"рының мемлекетінде жалпыға бірдей әскери міндет енгізгендіктен, олардын саны өте көп болған.

Мырза Мүхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-ир-Рашиди" шығармасында Қасым ханнын Әндіжанға бет алганда әскер құрамында үш жүз мың (300000) адам болған"³, Махмүд ибн Уәлидің "Бахр-әс-Асрар фи-Манакиб-әл-Ахиар" ("Қайы-рымды адамдардың жоғарғы қасиеттері жөніндегі қүпиялар теңізі") шығармасында: "Қасым ханның Дешті Қыпшақуәла-ятындағы армиясында екі жүз мыңнан (200000) астам атты әскер болды", — делінген.

Қасым хан Шайбани ханмен көп соғысты.

1598 жылы Тәуекел ханның Маураннаһрға жүргізген

Бұл кезде жауынгерлік ерлік жоғары бағаланды, кім бәрінен көп "бас шауып, қан төксе", сол көшпелі «лемлекетге үлкен құрметке ие болды. Соғыстағы жеке ерлігі ушін, соғыс қимылдарын ұтымды басқара білгені үшін құрметті батырға баһадур атағы берілген. Ерекше шабуылдарға, ұрыс даласы-нын көп реткі батырларына, XV ғасырдағы деректің куәлан-дыруынша, толыбатыр (толыбаһадур — толық батыр, яғни шексіз қайсарлық) деген атак берілген. "Батыр" сезі атак ретінде жауынгер есіміне қосылады.

Мүндай құрметті атакты өзінің жауынгерлік ерлігі үшін кез келген көшпелі жауынгер ала алады (ол катардағы жау-ынгер немесе бекзада, сұлтан болуы да мүмкін). Кене жазба-ларға карағанда, қазак ханы Тәуке де, Абылай да батыр атан-ған.

Жауынгерлік заманда қазақтардың әскери қызметінің езіндік ерекшелігі: әскери міндет, бағыныштылық — дала ережелерінін басты әрі маңыздысы болды.

Қазақ хандарының әскері, негізінен, атты әскер болған. Атты әскер ауыр, орта, жеңіл больщ белінген. Үрыртарда бұл әсісер тобы шешуші рел атқарып, жекпе-жек шайқастарда пайдаланылған. Түркі елдерінде жеңіл түрі кең дамыған. Олардың атты өскерінде шалымдылық пен айлакерлік өте жо-ғарыболған.

Кешпенділердің кез келген жауынгерліқ жорығы атпен байланысты болып келеді. Қазақ хаңдары XV—XVII ғасыр-ларда арнаулы аттЫ Жасақ ұстаған. ОларДьің құрамы жаугёршілік заманда 3000-нан 5000-ға дейін Жёткен. Қазак атты жасақтары жазда жиналып, қысқа қарай хаңды қорғай-тын азғана сарбаздан басқасы тарап кетіп отырған.

Тұрақты әскері жоқ Қазақ қауымында ерекше жағдайда жасақталған қалың қолды с а р б а з (парсыша: басшыға еруші) деп атағам. Олардыжүз басы, мың басы, алжалпы әскерді сардар басқарған⁵

Аддыңғы әскер легін жау коріп қалса, оған жақындап ба-рып, садакден бірнеше рет агқаи, Жау сескенбесе, оны алдау үшін кейін шегініп, негізгі әскердің торуылына ілестірін кел-ген, сөйтіп, қоршауға түсірген. Егер жаудың күші аса басым екеніне көзі жетсе, одан бір немесе екі күндік жерге қаша шегініп кетіп, басқа жасырын жолға түсіріп, горуылдай жүріп, қырғынға ұшыратқан. Егер бұл әдіспен ала алмаса, он-он екі күндік жерге шегініп кетіп, қауідсіз бекіністі жерге ор-наласып алып, бөлшектеніп жеткен жауды жеңу амалын тап-қан. Әскердің саны аздық етсе, әйелдер мен бозбалаларды жөне адам кескініндегі қуыршақтарды атқа қондыру арқылы жауға көп етіп көрееткен. Бұл өдіс әдетте қарсыласына үрей туғызады. Егер жаулары басым түссе, олар жауларына қуалауға жол берген.- Бір-бірінрн бөлінген кезде іздеріне түсіп қуа жүріп, майдандағыдан бетер қырғынға ұшыратқан.