Әр мезгілдес сабақтас сөйлемдер

Мезгіл бағыныңқының осындай мәнде жұмсалынуында оның синтаксистік компоненттерінде баяндалған оқиғалардың әр мезгіл мөлшерінде құралуы себеп болады. Сабақтас сөйлемдегі мұндай мезгілдік қатынастың көрінісі әр дәрежеде келеді. Мәселен, бағыныңқы компоненттегі хабарланған қимыл әлі орындалмаса да, басыңқыда ол орындалып жатады, не орындалып қояды. Кейде екі жақ компонентте де баяндалған оқиға желісінің мазмұны осы не өткен шақта хабарланады, алайда осыған қарамастан олардағы мезгілдік дәреже де біркелкі болмайды: бірінде сәл де болса бұрын не ерте орындалып қойылады да, екіншісінде кейін болғаны байқалады. Сөйтіп, осы топтағы сөйлем компоненттерінің өнбойындағы оқиға желісінің мезгіл дәрежесі әр кезеңнің төңірегінде болады да, уақыт жағынан бірін – бірі айқындап тұрады. Мезгіл бағынныңқыдағы осындай мезгілдес кезеңге сай бұл мәнді сөйлемнің өзі ішей бірнеше түрге ажыратылады. Олар төмендегідей болып кездеседі:

1. Әр мезгілдес сабақтас сөйлемнің бағыныңқысында істің әлі орындалмағаны көрсетіледі де, басыңқысында керісінше болғандығы хабарланады. Мұндайда бағыныңқының баяндауышы келер шақтық синтетикалық, анаметико – синтетикалық мәселелерімен келеді де, басыңқы сөйлем өткен шақтық не ауыспалы осы шақтық тұлғаларымен беріледі. Мысалы:

Үй ішіндегі жандарға ол енді назар аударам дегенше , Ақбала сырт айналып жүре берді (299 – бет).

Ертең жол жүрем деп отырған кезде, күзгі жол кешке қарай шұғыл суыты (374 – бет).

2. Бағыныңқыдағы іс жаңадан басталып келе жатады, оның аяқталуына қарамастан басыңқыдағы қимыл орындалып қояды. Сондықтан да бағыныңқының баяндауышы осындай мәндік кезеңге сай ала берем дегенде, тұрайын деп ұмтылғанда , алғалы жатқанда тәріздес синтаксистік конструкциялармен келіп отырады. Ал басыңқының саяндауышы өткен шақ формаларының бірінде келеді. Мысалы: Курнос Иван қатынды шашынан алып сүйрей жөнелмек болғанда, бір топ кісі есік алдына кеп қалды (137 – бет).

Федоров ұзап барып қайта ораламақ болғанда, жағаға кеп қалған кеме үстіндегі зеңбіректер күркіреді (583 – бет).

Бұл аяғын үзеңгіден енді алам дегенше, жирен сары құлақ шекеден құлаштап қойып жіберді (599 – бет).

Олар сұраймын дегенше, қара кемпір қай ортасында қанша қара қой, қанша үйір жылқы болғанын есіне алды (200 – бет).

Кенжекей есін жиям дегенше , жеңгесі шамды сөндіріп шығып кетті (212 – бет).

Тәңірберген бұрылам дегенше, ақ отаудан қара көзі ерекше бір нұрлы қңанышпен күлімдеп, аппақ сұлу келіншек шыға келеді (606 – бет).

Сатушы санаймын дегенше , бұл сырғаны қойнына тығып алды. (141 – бет).

Еламан енді ыңғайланам дегенше , кіжініп ұмтылған кісілер бір – бірімен айқаса кеткен екен (502 – бет).

Сен кеткен соң , Қаратаздың жігіттері қайта айналып соқты ғой (79 – бет).

Өзі жұмсықа кеткен соң, баланы бір жан жұбатпаған (225 – бет).

Рай қайтыс болған соң , Еламан өз қайғысымен оңашаланып меңіреуленіп алған – ды. (297 – бет).

Төрт - бес күн өткенен кейін , Еламан Федоровқа барды (33 – бет).

Әр мезгілдес сабақтас сөйлемдегі осындай мәндік құбылыс (бағыныңқыдағы істің бұрын орындалуы) бағыныңқы компонент баяндауышының - ысы, - ісі қосымшалы етістігінің көмектес жалғаулы түрі арқылы да келуімен болады. Мысалы: Кәлен көрінбей кетісімен, Ақбаланың көңілін үрей қайта биледі (90 – бет).

Трилогияда мезгіл сабақтастардың синтаксистік компоненттері арасында болатын осындай мағыналық қарым – қатынасты саралай талдасақ, тілімізде әрі мезгілдес түрінің жиі қолданылатынын байқаймыз. Мұның өзі бағыныңқы компоненттің басыңқыны әр түрлі мезгілдестік ыңғайда айқындай айтылудағы заңдылығынан шығып жатады. Ал мезгіл бағынңқылы сабақтас сөйлемдегі осындай заңдылық ондағы синтаксистік құрылыстың табиғатымен астарласады. Сабақас сөйлемдегі грамматикалық формалар мен мағыналық мазмұндардың өзара тығыз байланыстылығы осындай жеке бағыныңқы түрлерінен айқын байқалады.

Тіліміздегі сөйлемдер құрылысы жағынан әр қилы болып келеді. Мұның өзі де ондағы сөздердің немесе жеке сөз топтарының қандай байланыста болып келуімен тығыз астар жасалып жатады.

Сабақтас құрмалас сөйлемнің пайда болуының екі жолы бар екендігі белгілі. Бірінші жолы бойынша екі жай сөйлем мағына жақындықтарына қарай іргелесе айтылып, одан салалас құрмалас сөйлем пайда болады. Кейін келе алдыңғы сыңардың етістік баяндауышы грамматикалық трансформацияға түсіп, нәтижесінде сабақтас құрмалас сөйлемдер пайда болған. Бұл көзқарасты С. Жиенбаев , Қ. Есенов , Т. Қордабаев секілді ғалымдар қолдады. Бұл бағыт қазақ тіл білімінде негізгі бағыт болып есептеледі және құрмалас сөйлемдер жөніндегі оқулықтар осы теория негізінде жазылып жүр.

Енді бір топ ғалымдар сабақтас құрмаластың пайда болуының жоғарыда аталған жолына қоса екінші жолын ұсынып , ғылыми тұрғыда өз тұжырымдарын берді. Бұл жол бойынша жай сөйлемнің өз ішінен бір мүшесі күрделене келе, предикативтік единицаға ие болу арқылы қалыптасқан . Бұл пікір А. Ысқақов , А. Ағыламов секілді қазақ тілшілерінің тарапынан , А.В. Севортян, М. З. Закиев және т.б. түріктанушы ғалымдардың тарапынан қолану тапты. Алайда бұл айтылған пікір қазақ синтаксисінде өміршең бола алмады.

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдерді ажыратуда қиындық тудыратын мәселелер аз емес. Соның бірі - ғанда тұлғасында келетін етістіктер. Мысалы:

1. 
   Енді келгенде Тәңірберген өз ойын ашық айтты (419 – бет)
   
2. 
   Бала қасына келген шалды көргенде дәл бір жылан шаққандай шар етті (241 – бет).
   
3. 
   Тәңірберген амандасқысы көп ақталғанда, Айғанша жігіт тұсынан тезірек жүріп кетті (224 – бет).
   

Екінші сөйлем – оралымды күрделенген сөйлем ортақ бастауышты сабақтас құрмалас сөйлем деп қаралып келді. Қ. Есенов 1974 жылы «Ғылыми» баспасынан шыққан «Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер» еңбегінде осы жөнінде кеңірек тоқталды.

2002 жылы А. Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институтының Астанадан басылып шыққан «Қазақ грамматикасында» да соңғы жылдардағы зерттеулердің нәтижесінде жай сөйлем түрлерінің қатары күрделенген сөйлемдермен толықтырылғаны атап көрсетілген. Т. Жукеевтің «Қазақ тілінгеді пысықтауыш мүшеге қатысты синкретикалық құбылылыстар» (2005) авторефератында да ортақ бастауышты сабақтас құрмалас сөйлемдер есімше және және көсемше оралымды күрделенген сөйлемдер деп қарастырылады. Сондықтан мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластардың жасалу жолдары және мағыналары туралы сөз болғанда, мезгіл пысықтауыш пен мезгілдік қатынастағы есімше , көсемше оралымды күрделенген сөйлемдер туралы да сөз ете кетуді жөн көрдік.

Күрделенген сөйлемнің оралымды бөлшегі сабақтас құрмаластың бағыныңқы компонентінен ерекшеленбейді. Екеуі де ұласпалы интонациямен айтылады. Бұл айтылғандар оралымдардың бағыныңқы сыңарға жақын тұрған құрылым екенін дәлелдей түседі. Айырмашылық : ол сөйлемдер бір субъектілі ме, әлде сыңарында өзіндік дербес бастауыштары бар ма - сол жағынан ерекшеленеді.

Жоғарыда келтірілген үш құрылымды есімше тұлғасындағы сөйлемдерді көсемше тұлғасында да келтіруге болады. Бірақ көсемше тұлғасындағы жай сөйлемдер (күрделенген сөйлем емес) сөйлемде көбінесе амал пысықтауыш болады. Ал күрделенген сөйлемдер көсемше тұлғасында мезгіл мағынада келе береді. Оралымды сөйлемдерде сөйлем бастауышының орны жылжымалы болады: Ол кейде оралым құрамында, ал кейде негізгі бөлшектен орын алады. Мәселен, Сәбидің құрақ көрпе арасында қыбырлаған болымсыз тірлігін көргенде, Рай бір түрлі боп кетті (77 – бет) сөйлемінде бастауыш негізгі бөлшекте орналасса , Рай сәбидің құрғақ көрпе арасында қыбырлаған болымсыз тірлігін көргенде , бір түрлі болып кетті деп бастауышты оралым құрамында да орналастыруға болады. Ал сабақтас құрмаластарда әрбір бағыныңқы сөйлемнің басыңқыдан бөлек өз алдына айырым дербес бастауышы мен дербес баяндауышы болуы қажет.

Сонымен мезгіл бағыныңқылы сабақтастардың әр мезгілді және бір мезгілді мағыналық қарым - қатынастарын саралай талдасақ трилогияда әр мезгілдес түрінің жиі қолданылатынын байқаймыз. Мұның өзі бағыныңқы компоненттің басыңқы компонент әр түрлі мезгілдестік ыңғайда айқындай айтылудағы заңдылығынан шығып жатады. Ал, мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемдегі осындай заңдылық ондағы синтаксистік құрылыстың табиғатымен астарласады. Сабақтас сөйлемдегі грамматикалық формалар мен мағыналық мазмұдардың өзара тығыз байланыстылығы осындай жеке бағыныңқы түрлерінен айқын байқалады.

Синтаксистік категориялардың толық мазмұны ондағы жеке сөздер мен сөйлемдердің аралық байланысын, өзара қарым – қатынасын, құрылымдық жолдары мен бір бүтіннің қарамағына түсудегі құрылыс ерекшелігін жан – жақты талдағанда ғана ашыла түседі.

Қай тілдің құрмалас сөйлемі болмасын, оның ең өзекті арнасы сабақтас тұрі болып саналады. Өйткені құрмалас сөйлемдегі айқындалмаған мәселелердің көпшілігі осы сабақтас түрімен байланысты келеді. Сондықтан да сабақтас сөйлем мәселесін тереңірек зерттеу жалпы құрмалас сөйлемнің табиғатын кеңінен түсінуге мүмкіндік туғызады.

Сабақтас құрмаластың қарамағына түскен жеке синтаксистік компоненттердің өзара байланысу жолдары, олардың бір - біріне деген мағыналық қарым – қатынасы қазіргі уақытта бұрынғыға қарағанда әлдеқайда ұлғая, кеңи түсті. Осыған орай бұл синтаксистік катеорияның заңдылықтары да жетілді, ондағы жеке сөйлем байланыстарының жолы да сараланды. Сабақтас сөйлемнің алуан түрі жазушы ойын бейнелер беруге бейім тұрады.

Сабақтас сөйлемнің құрамы айқындаушы, айқындалушы бөлшектерден тұрса, мұның өзі ондағы жеке сөйлемдердің бір - біріне тәуелді, тұлғалық және мағыналық жақтарынан өзара тығыз байланысты айтылатындығын көрсетеді. Бұл сөйлемге тән болып келетін осындай байланыс бағыныңқының сан қилы формалық өзгерістерін және оның басыңқымен қарым қатынасын жан – жақты зерттеуді қажет етеді. Сабақтас құрмалас сөйлемнің зерттеу объектілері мұнымен ғана тынбайды.

Осы категорияның сырын жан – жақты толық тани білу үшін оның өзіндік құрылысын айқындау керек. Құрмаластың осы түрі сонда ғана бар қыр – сырымен толық ашылатын болады. Сөйлем құрылысын тани білу, сайып келгенде, ойын табиғаты мен жаратылысын түсіндіру болып табылдаы.

Сабақтастың құрылысы жай сөйлем табиғатынан күрделі де аумақты келеді. Өйткені мұның құрамындағы құрылыс материалы жеке сөйлемдер болып табылады. Сол жеке сөйлемдер өзара сабақтаста байланысып, бір бүтін құрмаласқан конструкция құрайды. Жеке сөйлемдердің осылайша бірігуі олардың тұлғалық әрі мағыналық жақтарынан үйлесе айтылуы негізінде болады. Сондықтан да құрмаластың құрамындағы әрбір жеке синтаксистік бөлшектерді әдеттегі сөйлемдермен тепе – тең дәрежеде қарастыруға болмайды. Өйткені сабақтас құрмаластағы синтаксистік компоненттер жекелеп өз алдарында бөліп алғанда , толық мағыналық біршама аяқталған ойды білдіре алмайды. Тек олардың бір - бірімен мағыналық үйлесімде жұмсалуы, өзара тығыз синтаксистік қарым – қатынаста болуы ғана сондай сипатқа түсіре алады.

Демек, сабақтас құрмалас сөйлемдер құрамына енген жеке сөйлемдер жаңа бір сипат алып, бір бүтін жаңа конструция құрастыруға қатысады. Мұндайда сол жеке сөйлемдер өз көрінісінен ажыратылып қалмай, жаңа мәндегі сабақтас құрмаластың айырым компонентіне айналады. Айрым компонент дегеніміз - бір бүтін құрмаластағы жеке сөйлемдер. Әәдеттегі жай сөйлемдерден мұндай сөйлемдердің айырмашылығы - бұлар тұлғалық, мағыналық жақтарынан тығыз байланысқа түсіп , бүтін конструкия ретінде ұласқан ойды білдіріп тұрады.

Сөйлем құрылысын ондағы жеке сөздердің өзара байланысу қабілетіне қарай зерттейміз. Байланысқа түскен әрбір сөздер, негізінен алғанда, грамматикалық негіздің төңірегіне жинақталы. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемді талдағанда да осы бас мүшелер негізде алынады. Өйткені сабақтас құрмаластың құрамындағы әрбір синтаксистік компоненттерді сөйлем дәрежесінде түсінетін болсақ, сол сөйлемнің негізін қалайтындар да осы бас мүшелер, әрбір компонентте бастауыш пен баяндауыш қатынаспаған конструкция сөйлем дәрежесінде танылмайды, демек, мұндай синтаксистік компонент сабақтас құрмаластың тең құрамды бөлшегі де бола алмайды. Олай болса, сабақтас құрмалас сөйлем мәселесін айқындаудағы ең басты критерий субъект- предикаттық қатынаспен тығыз байланыстырыла қаралады.

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем проблемасын айқындау ең алдымен оның бағыныңқы компонентінің сипатын ашу жайына негізделеді.

Бағыныңқы компоненттің сипатын ашу дегеніміз – оның табиғи жаратылысын, құрылымдық ерекшелігін , жасалу жолдарын білу деген сөз. Бұлардың балрығы бағыныңқы сөйлемнің өзіндік белгілерін танытынп тұрады.

Мезгіл бағыныңқылы сөйлемнің жасалу жолары әңгіме болғанда, бағыныңқының баяндауышы еске алынады. Ол аралық діңгек байланыстырғыш орталық деп те аталады. Сонымен қатар мезгіл бағыныңқылы сабақтастың жасалу құрылысына басқа кейбір тілдік элементтер қатынаса алады. Олар - шылау не шылау мәндес сөздер.

Ә. Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясындағы мезгіл бағыныңқылы құрмалас сөйлемдерді жасалу жолдарына қарай 2 – ге бөлдік:

1. 
   Синтетикалық мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас;
   
2. 
   аналитико – синтетикалық мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас.
   

Мезігіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары мен мағыналық қарым қатынастары әр түрлі болғандықтан да, олар бағыныңқылық ыңғайда бірнеше топқа жіктеледі. Бұл ретте ең алдымен белгілі бір принциптің басшылыққа алынғаны жөн. Осы жағдайларды ескере отырып, құрылыс - семантикалық принципті негізге алдық, яғни трилогияда мезгіл бағыныңқылының жасалу жолдары мен мағыналық белгілері ескерілді.

Мезгіл бағыныңқылы сабақтастардың ромнда орын тәртібіне де назар аудардық. Трилогияда бағыныңқы компонент көбінесе сөйлем басында қолданылатын болса , сонымен қатар оның сөйлемнің ортасында да орналасып қалатыны байқалады.

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары, соған лайық белгілі бір түрге саралануы олардың арасында синтаксистік қатынастарды туғызады. Синтаксистік қатынас сөйлем басын үйлестіре құрастыруда айрықша қызмет атқарады. Өйткені сөйлемдегі жеке сөзде, сөз тіркестері өзара тығыз байланыста болып , қолданысына әсерін тигізеді.

Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем категориясының жетіліп отыруы әдеби тіліміздің баю, даму жолдарымен тығыз байланысты. Әдеби тіліміздің стильдік тармақтары жетілген сайын тілдік шаралар да белгілі бір жүйеге түсіп қалыптасып отырады. Мұндай заңдылық тілімізден орын алатын мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдердің бойынан да өз көрінісін тауып отырады. Сол көріністердің Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясындағы мазмұн – сыры осы жұмысымызға негізгі арқау болды.

Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясы синтаксистік құрылысы жағынан күрделі болып келетіндігін байқадық. Әсіресе мезгіл бағыныңқылы сөйлемнің трилогия тілінің құрылысын сомдауда орны ерекше.

1. 
   Есенов Қ. «Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер». - Алматы, 1974 ж.
   
2. 
   Дмитриев Н. К. «Грамматика башкирского языка». - Москва – Ленинград , 1948 г.
   
3. 
   Сартбаев К.К. «Некоторые спорные вопросы сложноподчиненного предложения киргизского языка»// «Труды института языка и литературы» .Фрунзе 1965 г.
   
4. 
   Абдурахманов Т.А. «Основы синтаксиса сложного предложения современого узбекского литературного языка». Автореферат докт. дисс – Ташкент, 1962 г.
   
5. 
   Алиев Ч. Б. «Проблема придаточного предложения в карачаево – балкарском языком языке» // «Вопросы опистательных грамматик языков Современого Кавказа и Дагестана» - Москва , 1984.
   
6. 
   Жубанов К. «Исследования по казахскому языку». Алматы, 1966
   
7. 
   Санбатталов Т.Т. «Синтаксис сложного предложения башкирского языка». Автореферат докт. дисс. Уфа, 1972.
   
8. 
   Закиев М.З. «Синтаксический строй тамарского языка». Уфа, 1969.
   
9. 
   Жиенбаев С. «Синтаксис мәселелері», Алматы, 1939.
   
10. 
    Жұбанов Қ. «Қазақ тілінің програмы». Алматы, 1936
    
11. 
    Аманжолов С. «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы». Алматы, 1994.
    
12. 
    Ахтямова Т.М. «Вопросы изучения русских сложно подчиненных придложений с придаточными обстоятельство в узбекских группах вузов» . - Ташкент, 1966.
    
13. 
    Дәулетов М. «Хәзирги заман қарақалпақ тилинде кеңейтілген пысықтауыш» . - Нукус, 1966
    
14. 
    Хавичев М.А. «Карачаево – балкарский язык» – Москва 1966
    
15. 
    Чередниченко И. Т. «Особые случаи придаточности в современном русском языке». - Львов, 1948.
    
16. 
    Дмитриев Н.К. «Граммантика кумыкского языка». - Москва - Ленинград, 1940
    
17. 
    Есенов Қ. «Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылысы» . Алматы, 1982
    
18. 
    Кононов А.Н. «Грамматика современного турецкого литературного языка». Москва- Ленинград, 1956.
    
19. 
    Сартабаев Қ. «Қыргыз тилиндеги кошмо сүйломдүн синтаксиси». Фрунзе ,1966
    
20. 
    Санбатталов Т.Т. «Синтаксис сложного предложения башкирского языка». - Баку, 1963
    
21. 
    Бердымуратов К. «Придаточные предложения в каракалпакском языке и их структура». - Нукус. 1957
    
22. 
    Ағманов Е. «Қазақ тілінің тарихи синтаксисі». - Алматы , 1991
    
23. 
    Балақаев М. Қордабаев Т. «Қазіргі қазақ тілі». Алматы, 1966
    
24. 
    «Қазақ тілінің граматикасы» І, ІІ. Алматы, 1967.
    
25. 
    Жукеев Т. «Қазақ тіліндегі пысықтауыш мүшеге қатысты синкретикалық құбылыстар». Филология ғылымдарының кондидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. - Астана, 2005.
    
26. 
    Қордабаев Т. «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі» . - Алматы , 1995.
    
27. 
    Шәукенұлы Қ. «Синтаксис» Алматы, 2004 ж.