«геодезиялық астрономия»
Негізгі:1 [56-98] Негізгі: 5(62-68]
жүктеу/скачать 2.37 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4-лекция .
- 13 - сурет.-дүние полюсінің қозғалысы.
- 14 сурет. Көктемгі күн мен түннің теңелуі нүктесінің жаңа жағдайы.
- 15-сурет-Ай орбитасы.
- 16-сурет. - Нутациялық тербелістер.
- Негізгі: 1 (18-35) Негізгі:5(7-16) Қоcымша: 1 (15-22) Бақылау сұрақтары
- (17 - сурет). АУ 2/10 астрономиялық теодолит.
- 18 - сурет. Микроскоп - микрометр.
Негізгі:1 [56-98] Негізгі: 5(62-68] Қосымша: Ц46-66] Бақылау сұрақтары:
4-лекция. Жердің айналу қозғалысы. Ай мен Күн прецессиясынын(қозғалысының) механикалық мəні. Біз осы кезге дейін экватор мен эклиптиканың жазықтьщтары,олай болса, көктемгі Күн мен Түнніц теңелуі нүктесі кеңістікте тңзақты жағдайда оақталады деп келдік.Алайда, уақыттың өз - алуан сəттеріне қатысты бақылауларды салыстырғанда коордннаттардың осьтері жағдайын
көрсетеді. Экватордьщ жагдайын анықтайтьш Жердің айналу осі кеңістікте үздіксіз жылжып тұрады жэне мира полюсі аспан сферасында күрделі қисыкты бейнелейді, ол жалпы алғанда эклиптика полюсінің орталығымен бірге Е- ге тең сфералық радиустың кіші дөңгелегінің тріықталмаған шеңберін еске түсіреді. 22
13 - сурет.-дүние полюсінің қозғалысы. Егер аспан сферасының сьфтынан қарайтьш болсақ,онда бұл қозғалыс шығыстан батысқа қарай, яғни Күннің жылдық қозғалысына қарсы жүреді. Экватор полюсі эклиптика полюсін айңала жүріп, шамамен 26000 жылда толык айналып шығады. Сондай-ақ эклиптика жазыктығы, олай болса, оньщ полютері экватор полюсіне қарағанда едэуір баяуырак болса да, жылжымайтын жұлдыздар арасында өз жағдайын өзгертеді. Эклиптиканың баяу айналуы нэтижесінде эклиптиканың экваторға еңкрюі, совдай - ақ зкватор мен эклшггака полюстерінің өзара орналасуы бірте- бірте өзгереді. Прецессия жəне
табылады. Егер Жер шар кескінінде болса, онда Күн мен Ай тартылысына тең əрекет етуші күші Жер орталығы арқылы өтер еді жэне Жердің айналуы қозғалысына ешқандай эсері де болмас
əрекетін қарастырайық. Жердің айналу сР осі жэне эюшптиканыңcR oci күн тоқырауы колюрінің жазықтығына тура келетін сызба жазықтығында, одан əрі S нүкгесі — Күн орталығы орналасқан К1 К — эклиптика жазығының қиылысу сызығы сызба жазығьша,Сγ - экватордьщ жазықтығымен қиылысатын сызық пен сызба жазықтағына перпендикуляр эклшітиканьщ Күн мен теңелуі сызығы, шар тэріздес Жерге эрекет ететін Ғ1 тартылыстьщ тең эрекет етуші күші, экваторлық шығыршықтың тиісішпе неғұрлым жақын жэне негүрлым алыс беліктеріне əрекет ететін тартылысты Ғ2 жəне Ғз тең эрекет етуші күші сызбаның жазықтығында жатыр делік, Ғ2 > Ғз болғандықтан - олардьщ F4 тең эрекет етушісі Жердің ортаоы арқылы өтпейді жэне оньщ
шапшаңдықты хабарлайды. F6 куші Ғ4 күшімен жүлтасқан күшті қүрайды,Осы жүлтасқан күштерді екі жүлтың сəттері тең болған жағдайда оған эквиваленттіF7 жэне F8 жұптаскан күштермен ауыстыруға болады. 23
14 сурет. 
Көктемгі күн мен түннің теңелуі нүктесінің жаңа жағдайы. Осы соңғы жүл сγ күн мен түннің теңелуі сызығына жуық экватор жазықтығын эклиптика жазықтыгымен үйлестіруге тырысьш бұруға тырыоады.Олай болса, Жер екі айналу қозғалысына: с Рісі - не жуық тəуліктік айналым мен Ғ7 жəне F8 жұбының əрекетімен туындайтын айнальмға қатысады. Егер екі жұптың айналмалы сəттерін параллеяограмма ережесі бойьшша, яғни векторлар сияқты қоссақ,нэтижелі айналымы табылады.Аталған күштер жұбымен туындайтьш айналмалы сэт айналу осі бойынша бағытгалған вектормен бейнеленеді, оньщ ұзындығы кұшті жрітың шығынына тусірумен пропорционал,Тэуліктік
параллелограммаға диагональ болып табылатьш сРі векторымен беріледі. Сонымен, Жердің айналу осі Күннің тартылыоы эрекетімен сР жағдайдын сРі жағдайға
ауытқушылық əрекеті Күннің ауыткушылык эрекеті алуандас, алайда соңғысына елеулі түрде көбірек жэне негздтым күрделі оыйпат алады. Күн мен Айдың тартылыс күштері үзбей эрекет ететіндіктен, онда Жердің айналу осіcR эклиптикасьшың осі соның осі болып табылатын конустық бетгі бейнелей отырып, жазықгықтыөзінін жағдайын үздіксіз өзгертіп отырады. Бүл қозғалыстың кезеңі 26000 жылға жуық, жəне солтүстік жарты шарда тұрған бақылаушы үшін ол сағаттық тіл бойымен өтеді, Ай мен Күннің тартылыс күштерінің ауытқушылық əрекеті Жердің айналмалы қозғалысына үздіксіз өзгереді. Күн мен Ай аспан экваторын қиып өткенде, жэне мейлінше шамаға жеткенде,осы екі шырақ экватордан ең көп бұрыштық қашықтыққа алшақтағанда ол нолге тең болады.Сондай-ақ, айдында тартылыс шамасы өзгерелі жэне Ай экватордьщ жазыктығы арқъшы өткенде нолге айналады.Күн мен Айдъщ тартылыс күштерінің шамасы осы шырақгардъщ өз орбитасының қандай нүктесінде- тү рғанына емес, сондай-ақ келе-келе өзгеретін Күн мен Айдьщ жерге дейінгі қашыктығына, сонымен бірге Ай орбитасының жазықтығы өз жағдайын эклиптика жазықтығына катысты өзгеруіне байланысты. Ай мен Күн тартылысының бірлескен əсері дүние полюсінің ғасырлық қозғалысының жəне оның мерзімдік қозғалысын туғызады. Ғасырлық қозғалыс (прецессия) салдарынан көктемгі Күн мен Түннің теңелуі нүктесі эклиптика бойынша Күнге қарсы жылына50", 2 жылжиды жəне барлық жұлдыздардын ұзақтықтары жыл сайын осы шамаға артады,ал ендіктер өзгеріссіз қалады. Жұлдыздардын тік шарықтауымен енкеюлерге келер болсақ (14-сурет), онда осы координаттардың екеуі де өзгереді. Прецессиялық қозғалыстың салдарынан көктемгі күн мен түннің теңелу нүктесі күнге қарсы жылжитындықтан тропикалык жыл0,0142 орташа күндік тэулікке, яғни 20 минутке жұлдыздық жылдан қысқа. 24
Ай мен Күннің прецессиясынан баска планетадан болтаны прецессия.Ол бар планеталардың эсіресе, юпитердің күнді айналасьшдағы жер мен ай жүйелерінің ауырлық орталарыньщ қозгалысьша ауытқуы əрекетінен туындайды. Планеталар болатьш прецесоия өте аз (жүз жылда 47" секунд), бірак оньщ эсері салдарьшан дүние полюсі эклиптика полюсін шеңбер бойымен емес, спираль бойьшша айнала қозғалады.
ауысқанда эклиптикаға қиылысқан кезіндегі Ω нүктесі Ай орбитасының шырқау шегі деп аталады. Айдьщ солтүстік жарты шардан оңтүстік жарты шарға ауысқанда эклиптиканы қиьш өтетін диаметральді қарама қарсы нүктесі орбитаның бэсеңдейтін түйіні деп аталады.Егер Ай тек жермен тартылыста болса, онда Айдың орбитасы жазық қисық (эклипс) болыпкөрінер еді жэне осы орбитаньщ жазықгығы эклштгикамен аспан экваторьша қатысты айнымс жағдайды сактап қалар еді.Алайда, Ай Жермен ғана емес,өзгеде планеталармен жəне Күнмен тартыдыста болады, оның есесіне Күннің тартылысы Жердің тартылысынан2,5 өте көп. Сондыктан Айдың Жерді айнала қозғалуы елеулі ауытқуға ұшырайды. Осьшың саддарьшан жоғарыда көрсетілген дүние полюсінің аспан сферасында ғасырлық ауысуы бірқатар тербелістерге мэжбур болады. Күннің Айға жэне соның əрекетімен Ай орбитасының жазықтығы эклиптика осіне жуық баяу бұрылатын ауытқушылық эрекетінен туындайтьш полюс тербелісі ең үлкен мəнге ие болады. 
Б  үл жердің айналу осінің нутациялық қозғалысын қиьшдатады.Өр алуан кезевдеріI мен жэне амплитудаларымен көптеген бірқатар бөліктер пайда болады.Кезевдерінің өзгеруі бір Айдан асатын бөліктер нутацияның ұзақ кезеңді бөліктері деп аталадл,есесіне олардьщ ең
25
болғанда ғана орьш алатын кейбір Ро орта жағдайына жазық эклипсті бейнелейді15-сурет. Полюстің тек қана прецессиялық қозғалысьша ие болатын Ро нүкгесі дүниенің орта полюсі деп аталады. Дүниенің орта полюоінің жағдайына сэйкео келетін аспан экваторы сол оəт ушін орта экватор деп аталады. Орта экватордың жағдайына сэйкес келетін көктемгі Күн мен Түннің теңелуі нүктесі көктемгі күн мен түннің теңелуінің орта нүктесі деп аталады.Прецессилық қана емес, сондай-ақ нутациялық қозғалысқа қатыса алатын Р нүктесі, яғни уақыттың əрбір аталған сəтінде жер айналысы осінің дэл жағдайьша сəйкес келетін нүкте дүниенің ақиқат полюсі деп аталады. Əрбір аталған сəтте дүниенің ақиқат полюсі жағдайьшасəйкес келетін аспан экваторымен көктемгі кұн мен түннің теңелуі нүктесі тиісінше аталған сəт үшін ақиқат экватор жэне көктемгі кұн мен түннің теңелуінің акиқат нұктесі деп аталады. 
16-сурет. - Нутациялық тербелістер. Нугациялық эллистің үлкен жарты осі 9", 2 тең, кішісі - 6", 9 тең, эллипстің үлкен осі R эклиптикасының полюсін дүниенің Ро орта полюсімен жалғастыратын үлкен доғасы бойышпа, яғни күн тоқырауыньщ орта колюрі бойышпа бағытталған. Эллипстщ кіші осі Күн мен түншк теңелуі колюрі бойынша бағыгталған. Ақиқат полюстің орташаға қатысты қозғалысын екі құрамды бөлікке- күн тоқырауыніщ колюрі бойынша жэне күн мен түннің теңелуі колюрі бойынша бөлуге болады.Біріншісі ақиқат полюсінің қашықгығының эклиптика полюсінен өзгеруін,яғни экватордың эклиптикаға көлбеуінің өзгеруін туғызады. Ол көлбеу нутациясы деп аталады, жэне белгіленеді. Негізгі: 1 (18-35) Негізгі:5(7-16) Қоcымша: 1 (15-22) Бақылау сұрақтары:
5-лекция. Астрономиялық аспаптар. АУ 2/10; астрономиялық теодолит Астрономиялық теодолит 1 жəне 2 кластардың геодезиялық желісі пунктеріндегі ендікті, ұзақтықты жэне азимуттарды анықтауға арналған. 26
(17 - сурет). АУ 2/10 астрономиялық теодолит. 1- Негізгі түтік, 2 - Қапсырма деңгейінің ұстап тұртын тіреуі, 3 - Қапсырманың көлденең ісі, 4- толькоттік деңгейдің элевациялық бұрандасы, 5 - толькоттік деңгей, 6 - тік дөңгелектің алидада (сызғыш) деңгейі, 7 - тік дөңгелектің микроскопы, 8 - контактық микрометрдің басы, 9 - контактылы микрометр, 10 - контактылы микрометрді келтіретін қол тұтқа, II - көлденең дөңгелектің микроскоптары - микрометрлері, 12 - азимут бойьшша теодолиттің жоғарғы бөлігін айналдыруға арналған редукторлы электромоторлық келтіргіші, 13 - тексеру түтікшесінің жьшжымалы кареткасы, 14 - алидаданың (сызғыштың) бекіту бұрандасы, 15 - тұгырық, 16 -
электрмен пайдаланатьш нүктелер, 20 - көлденең дөңгелектің құндағы, 21 - тік дөңгелектщ құндағы. Теодолитгің орталық, өзгертілген басты түтігі. Объектив - қос линзалы, жарқыраған, Объективтің фокус аралығы 450 мм, байланыстырылмаған саңылауьшьщ диаметрі55 мм,
келеді. Осы текшенің ішіне іштей толық шағылысатын үш қырлы шыны призма орнатыпған. Призманың бір қыры объективке, екіншісі түтікіің окулярлық шетіне қаратылған. Шырақтан шыққан жарық шоғыры объектив арқылы өтіп, призмаға түседі де, оның гипотенуздықырьша шағылысып, окуляр жаққа бүрылады. Түтікшемен көру өрісі заты жоғарғы түхы төмен тұрғандай, оң жағы оң жағында,сол жағы сол жақта қалғандай көрінеді.Призманың
қарсы салмақты шетіне орнатьшатын лампадан түседі.Айналатын призманьвд гипотенузды қырьша бекітілген лампа арқылы окулярға жарық түседі. Түтікті фокустеу окуляр буынын ауыстыру жолымен қолмен жасалады. Фокустеу шегі - 5 метрден шексіздікке дейін. Басты түтіктің окулярлық микрометрінің құрылымы қарапайым. Жіптер торы қальшқа тартьшған қозғалмайтын жеті торлы жіптерден жэне жылжымалы кареткаға тартылған 27
оларға перпевдикуляр үш жіптен тұрады.Жылжымайтын жіптерді орта аралығы90" - ға жуық. Жылжымалы жіптің екеуі биссектор тэрізді. Биссектор жіптерінің бұрыштық аралығы 25-30" қүрайды. Үшінші жьшжымалы жіп - бір сыңарлы. Ол биссектордьщ ең жақын жібінен шамамен окулярлық микрометр басьшьщ бір айналымы (115" - ке жуық) аралығында тңзады. Микрометрдің басы 100 бөлікке белінген. Микрометрдің қорабьш жіптердін торымен90° -
бұрандасымен ңамтылған. Теодолиттің тік ооі жоғарыда тіреуі бар конусты келеді(б-сурет). Осьтің жоғарғы (тіреу) бөлігінің беті шар тəрізді.Осы бетінде аралык көпшілік жатыр,оньгң төменгі жағында конустық қырнау бар, ал жоғарғы беті саңырауқулақша - басты бұрандаға тірелген. Шарлы беттен төмен тік оське бұралған шектеу бұрандасы баксаны осьтен бөлінуден сақтайды. Шарлы бет пен оське арнаулы майды жұқалал жағьш,реттеуші бұранданы бұрау арқылы ось пен бакса (төлке) арасынан саңылау жасауға болады, сонда теодолиттің жоғарш бөлігі оңай жəне тік ось айналасында ауытқымай йаналады. Көлденең дөңгелектің 220 мм лүмбісі 5' арқылы бөлінген, Бөліктердің жазылымдар сағат тілі бойынша бедерленген. Бөліктердің негізгі шығыршығынан басқа 1° арқылы бөлінген 10° арқылы жазылған қосымша шығыршық бар. Қосымша шығыршық индекс бойынша құралсьв көзбен 0,1° дейінгі дəлдікпен алидада қүлдағының əйнегіне орналасқан теодолиттің жоғарғы бөлігін азимут бойынша орнату қызметін атқарады. Индексті аздаған шектерде ауысхыруға болады, ол үшін оньщ бекітпесінің бү.рандаларын сэл босату керек.Индексті ауыстырумен индекс бойынша микроскоптар - микрометрлер санағы арқылы санақгардың сэйкестігін келтіреді. Көлденең дөңгелекті шығыршықгы рейкамен ілгекке енгізілетін конустық тегершікгің тетігі көмегімен қайта ауыстыруға болады. Орната отырьш, дөңгелекті бекіткіш бұрандамен қатайтады.Көлденең дөңгелек алидаданың қорғау қүлдағымен жабылған. Көлденең лимба бойьшша санақтар микроскоптар - микрометрлердің 11 көмегімен жүргізіледі (18-сурет). Микроскоптар - микрометрлердін, түгіктері қисық, 49Х- ға ұлғайтьшған жэне 2" басының бөліктерінің өлшемі бар. 5' лимбаның ең аз аралығы микрометр кувдағының2,5 айналымьша тең. Микроскоп - микрометрдің
Микроскоп - микрометрді түзеткенде жалды микрометр қорабының бүйірлік жақтауында тұрған бұранданың көмегімен ауыстыруға болады. (17-сурет)  18 - сурет. Микроскоп - микрометр.
28
Диаметрі 135 мм тік лимбтің бөліктері ең аз 5'. Градустық бөліктер оағат тілі бойьшша жазыльмдалған. Тік дөңгелектің алидадасына верньерлі шкалаоымен бірге сана микроскоптары бекітілген. Шкала нақтылы дэлдікпен10" 0-ден 30-ға дейін эрбір5 бөлік арқылы жазылымдалған. Микроскоптардың үлкейтілуі 28х Тік дөңгелек қорғау кундағымен 21 жабылған /5-суретті қараңыз/, онда лимба санау ұшін екі дөңгелек санау. Тікбар дөңгелектіи микроокоптары рамасына 7 шамамен 8" тең бөлу өлшемі бар деңгей бекітілген. Деңгейде зенит орнын тузетуге арналған тузеткіш бұрандалар бар. Тік - тексеру түтікше геодезиялық белгініқ үстелінен азимутты бақылау кезінде қолданылады. Объективтің байланыстырылмаған саңылауы36 мм, фокустық қашықтығы 360 мм. Тексеру түтікшесінің үлкеюі30". Окуляр микрометрдің айналу өлшемі шамамен 140" тең. Тексеру түтікшесі арнаулы каретаньщ лагерьлеріне бекітіледі,ол екі көтергіш бұрандалар арасындағы сектор шегінде азимут бойынша орын ауыстыруы мүмкін.Теодолит комплектіне Л.Б.Мешанский конструкциясында рамалық деңгей жатқызьшуы мүмкін(7-сурет). Қарапайым салым деңгейі түтікті зениттік қашықтыққа дейін17-20° квтеруге мүмкіндік береді. Мешашжайдің рамалық деңгейімен шырақтарға0-ден 52°-дейінгі зениттік қашықтықтан азимуттық бақылаулар жасауға болады. теодолиттің комплектіне сондай-ақ түйісу микрометрі, ол туралы төменде ашылады, штатив жəне ұсақ - түйек құралдар жатқызылады. жүктеу/скачать 2.37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||