Геологияның парадигмалары ретінде
жүктеу/скачать 257.5 Kb.
|
| Бразилия мен Африканың палеозойлық таужыныстарынан
табылған көне жəндіктердің бір-біріне түрлік ұқсастығы, мұның өзі осы елдер орналасқан континенттер арасында палеозой эрасында құрлықтық байланыс болғандығын, яғни олардың Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 88 палеозой эрасында мұхит алабымен дараланып жатпағандығын дəлелдейтіндігі; 3) Африканың батыс жағалауында ендік бағытта созыла сағаланатын Капа тауларының шығыс жақ бөлігі Оңтүстік Американың шығыс жақ жағалауларында өз жалғасын табатындығы; 4) бүгінгі таңда əртүрлі континенттер мен аралдарда (Оңтүстік-шығыс Америкада, Африканың оңтүстігінде, Мадагаскарда, Үндістанның оңтүстігінде, Австралияның оңтүстік-батыс жиегінде, Антарктидада) шашыранды түрде орналасқан көне (карбон-пермь кезеңдерінің) мұзбасу «іздері__________» болып табылатын «мореналар» деп аталатын арнаулы таужыныс түрлерінің аталған континенттерді өзара қиюластырған жағдайда жып-жинақы түрде оңтүстік полюс маңына «жинақтала қалатындығы» (3.11-сурет). 3.11-сурет. Қазіргі кезде Жер шарының əртүрлі аймақтарында шашыранды түрде орналасқан карбон-пермь кезеңдерінде болып өткен мұзбасу іздері континенттерді Э.Буллард сұлбасына сəйкес жымдастырған (қиюластырған) жағдайда оңтүстік полюс өңірінде «жинақтала қалады». Бұл континенттер дрейфінің шындыққа сəйкестігін дəлелдейді (А.Вегенер жорамалының 4- дəлелі) Геотектоника жəне геодинамика 89 Аталған фактілерді жинақтай келе А.Вегенер өзінің əйгілі болжамының негіздерін «Материктер мен мұхиттардың жаралу тегі» деп аталатын тамаша еңбегінде жариялады (1915). Бұл болжам кейінірек геологиялық əдебиетте «Вегенер болжамы немесе «Континенттер дрейфінің болжамы» деген атауларды иеленді. Вегенер болжамының негізгі қағидалары мынадай. Осыдан шамамен 250-300 млн жыл бұрын, яғни палеозой эрасының аяқ шенінде Жер шарында жалғыз ғана алып материк болған. Бұл материкті Вегенер «Пангея» деп атады. Пангея материгінің жағалауларын жалғыз ғана көне мұхит сулары шайып жатқан, бұл мұхит «Панталасса» деген атауды иеленді. Палеозойдың карбон кезеңінің аяқ шеніне дейін өз тұтастығын сақтаған осы алып материк кейінірек «быт-шыт боп жарыла отырып», əртүрлі континенттерге дараланған. Осылайша дараланған континенттер батыс бағытта немесе экваторға қарай көлбеу (горизонталь) бағытта жылжуы нəтижесінде бір-бірінен ажырай бастаған. Мəселен, тұрқы қазіргіден гөрі ұзынырақ Үндістан түбегі Африка мен Австралия аралығынан «бөлініп шығып», солтүстікке қарай «сапар шексе», бор кезеңінде Африкадан «ажырасқан» Оңтүстік Американың батысқа қарай жылжуы нəтижесінде Атлант мұхиты пайда болған. Гренландия мен Норвегия өз тұтастығын «күні кешеге» дейін сақтаған, бұлардың бөлінуі кайнозой эрасының төрттік кезеңінің басында ғана жүзеге асқан, т.с.с. Қорыта айтқанда, Жер шарындағы континенттердің бүгінгі орналасу реті олардың негізінен мезозой жəне кайнозой эраларында көлбеу (горизонталь) бағытта жылжуының нəтижесі. Бұл процестердің сұлбасы 3.12- жəне 3.13-суреттерде көрсетілген. А.Вегенердің «Континенттер дрейфі» идеясы 1915-1930 жылдар арасында кеңінен талқыланған, ол кездерде бұл идеяны жақтаушылар да, оны қатаң сынға алушылар да көп болған. Алайда аталған идея ресми геологиялық ғылым тарапынан Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 90 біржақты қолдау таппаған, оған себеп – Вегенер идеясына тəн кейбір кемшіліктер болатын. Вегенер болжамының басты кемшілігі екеу, олар: 1) Вегенер алып континенттерді мыңдаған км қашықтықтарға «жылжытып жіберетін» күш табиғатын түсіндіріп бере алмады, яғни континенттер дрейфінің көрініс беру механизмі жауапсыз қалды; 2) Вегенер континенттердің көлбеу (горизонталь) бағытта жылжу деңгейі Мохоровичич шекарасына немесе Конрад шекарасына сəйкес келеді деп мəлімдеді; бұл екі шекараның екеуі де қатты таужыныстардың бір-бірімен жапсарласу шекаралары екендігін ескерсек (литосфералық мантияға тиесілі ультрабазиттер мен базальттардың шекарасы немесе базальттар мен граниттердің шекарасы), қатты заттың бетімен екінші қатты денелердің мыңдаған км қашықтықтарға жылжып кету мүмкіндігі жоққа тəн екендігін түсіну қиын емес. Осылайша ХХ ғасырдың 40 жылдарында мүлдем ұмыт бола бастаған «мобилизм» идеялары сол ғасырдың 60 жылдары қайтадан жанданып, арнаулы зерттеулер нəтижесінде геологиядағы жаңа мобилистік парадигма – Литосфералық тақталар тектоникасы (ЛТТ) тұжырымдамасы қалыптасты. ЛТТ идеяларының туындауына ХХ ғасырдың 40-60 жылдары жаппай жүргізілген арнаулы геологиялық зерттеулер түрткі болды. Мұндай зерттеулердің ішіндегі ең бастылары екеу, олар – Əлемдік мұхит түбінің геологиялық жəне геоморфологиялық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу жəне таужыныстардың палеомагниттік қасиеттерін зерттеу. Осындай зерттеулердің нəтижелері ЛТТ-ның ғылыми тұжырымдама ретінде толық қалыптасуына жағдай жасады. Геотектоника жəне геодинамика 91 3.12-сурет (Суреттің бас жағы, соңы жəне суретасты мəтін келесі бетте) Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 92 3.12-сурет. К,Скотиз ж.б. бойынша (1988) алынып, азды-көпті өзгертулер енгізілген соңғы палеозойлық Пангеяның бірте-бірте ыдырау ретін көрсететін сұлба (суреттің соңы, бас жағы алдыңғы бетте) (В.Е.Хаин мен М.Г. Ломизенің «Геотектоника с основами геодинамики» оқулығынан алынды. Москва, 2005). Шартты белгілер: 1 – Пангеяның континенттік литосферасы; бүгінгі таңдағы градустық сетканың мөлшерлері келтірілген (əрбір 10º сайын); 2 – Пангея суперматеригі ыдырауы барысында жаңадан қалыптасқан мұхиттық литосфера; 3 – спрединг өстері; 4 – субдукция белдемдері Геотектоника жəне геодинамика 93 3.13-сурет. Жер шары келбетінің континенттер дрейфі нəтижесінде өзгерістерге ұшырау көрінісі (мезозой эрасының юра кезеңінен бергі уақыт аралығында) ЛТТ қағидаларына сəйкес, Жер шарының литосфералық қабаты он бес жекелеген литосфералық тақталарға дараланады, олардың жетеуі – ірі тақталар, сегізі – шағын тақталар (3.14- сурет). Ірі тақталар таза мұхиттық литосферадан тұруы да (мəселен, Тынық мұхит тақтасы), аралас құрамды болуы да (жартысы – мұхиттық, қалған жартысы – континенттік) (мəселен, Африка немесе Оңтүстік Америка тақталары) мүмкін. Бұл тақталардың əрбіреуі көлбеу (горизонталь) бағытта үнемі жылжып отырады деп есептеледі. Литосфералық тақталардың көлбеу бағытта жылжу жылдамдығы – жылына бірнеше мм-ден 15-18 см-ге дейін. Тақталардың бір-бірінен ажырау шекаралары жүктеу/скачать 257.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|