Геологияның парадигмалары ретінде
жүктеу/скачать 257.5 Kb.
|
| жағалауларына жылжып жеткен мұхиттық литосфераның
қарсы қозғалған немесе тыныш тұрған континенттік литосфераның астына қарай сұғынуын қамтамасыз ететін тектоникалық қозғалыс түрі. С. нəтижесінде, яғни мұхиттық литосфераның континенттік литосферамен өзара əрекеттесуі (бірінің астына бірінің сұғынуы) нəтижесінде «Беньофф– Заварицкий–Вадати белдемі» деп аталатын арнаулы белдем қалыптасады (3.3-сурет). Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 58 3.2-сурет. Орталық Атлантиканың Орталық мұхиттық жотасының өстік бөлігі арқылы жүргізілген кескінде баяу жылдамдықты спредингтің магмалық жəне құрылымдық тұрғыдан көрініс беру варияциялары, Дж.Карсон ж.б. бойынша (1987). Кескіндер базальтты вулканизм рөлінің бірте-бірте бəсеңдеу жəне созылу нəтижесінде жыртылу құрылымдары рөлінің бірте-бірте арту бағытына сəйкес кезек-кезек орналастырылған. Тік бағыттағы масштаб үш есе арттырылған. Кескіндердің тереңсулық геологиялық карталау полигонына байламдану сұлбасы: I – MARKI; II – FAMOUS; III – TAG; IV – MARK5; V – MARK4; VI – AMAR; VII – MARK3 (В.Е.Хаин мен М.Г. Ломизенің «Геотектоника с основами геодинамики» оқулығынан алынды. Москва, 2005). Шартты белгілер:1 – жаңадан төгілген базальттар; 2 – шөгінділердің жұқа желегімен көмілген базальттар; 3 – шөгінділердің біршама қалың қабаттарымен көмілген көне базальттар; 4 – метагаббро; 5 – серпентинидтенген перидотиттер; 6 – жарылымдар Геотектоника жəне геодинамика 59 Жоғарыда келтірілген тектоникалық қозғалыс типтерінің алдыңғы екеуі негізінен тік бағытталған қозғалыстар деп танылса, соңғы үшеуі негізінен көлбеу (горизонталь) бағытталған қозғалыс типтеріне жатады. Сондықтан да олардың алғашқылары «Геосинклиндер туралы ілім» аясында қаралса, қалған үшеуі ХХ ғасырдың 60 жылдары жаңа парадигма ретінде қалыптасқан «Литосфералық тақталар тектоникасы (ЛТТ)» тұжырымдамасы ауқымында сөз болады. Соңғыларына біз кейінірек толығырақ тоқталатын боламыз. 3.3-сурет. Белсенді мұхит жағалауының субдукция процесін кескіндейтін принциптік қимасы Тектоникалық қозғалыстар табиғатын түсіну үшін оларды арнаулы əдістер көмегімен зерттеу қажеттігі түсінікті. Алайда жоғарыда аталған қозғалыс типтерін қолма-қол зерттеп, олардың табиғатын анықтау тіпті де мүмкін емес десе де болғандай. Мұның басты себебі – геологиялық процестердің өте Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 60 ұзақ уақыттар бойы мейлінше баяу өтетіндігінде жəне көлбеу бағытталған қозғалыстардың тік бағытталған қозғалыстармен ұдайы ұштасып жататындығында. Мəселен, орогендік (қатпарлы) тектоникалық қозғалыстар табиғатын тіпті сезімтал приборлар көмегімен де анықтай алмайсыз, себебі миллиондаған жылдар бұрын болып өткен қозғалыстар нəтижесінде бұрын көсіле төселген таужыныс қабаттары қазіргі кезде «жиырыла жинақталған», яғни көлбеу кернеулер нəтижесінде «тік бағытталған» қатпарлар қалыптасқан (антиклиндер мен синклиндердің өсі тік бағытталған ғой). Мұхиттың орталық бөлігінде жаңадан қалыптасқан мұхиттық литосфера спрединг процесіне ұшырай отырып, жағалауларға қарай жылжиды; континенттік жағалау қарсы бағытта жылжыған (дрейф) немесе тыныш тұрған жағдайда субдукция процесі жүзеге асады, яғни жұқа мұхиттық литосфера қалың континенттік литосфераның астына қарай сұғынады; осылайша «Беньофф-Заварицкий-Вадати белдемі» деп аталатын жүктеу/скачать 257.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|